Het Noordoostelijk deel van de Lampongse Districten

1 Het Noordoostelijk deel van de Lampongse Districten Figuur 1: Het noordoostelijke deel van de Lampongsche Districten met ongeveer in het midden van de kaart de plaats Menggala. De afdeling Sepoetih-Toelangbawang is het meest noordoostelijke deel van de voormalige residentie de Lampongse Districten met Menggala als hoofdplaats gelegen aan de Way Toelangbawang (fig. 1). In de eerste decennia van de 18e eeuw was dit een uitermate onrustig gebied met een continu oplaaiende strijd over plaatselijke peperleveranties tussen de vorsten van Bantam waar de Lampongse gebieden onder ressorteerden en die van Palembang. De VOC was uiteraard niet erg geïnteresseerd in een verstoring van de toelevering van peper en de in 1737 tot onderkoopman/resident van de Lampongs benoemde Reynier De Klerck kreeg de opdracht het geschil te beslechten. Nadat hij gedurende een periode van 18 maanden met een aantal schepen ter hoogte van Menggala vergeefs getracht had de oorlogvoerende vorsten tot andere gedachten te brengen, nam hij het heft in eigen hand. Hij bouwde op de grens van Bantam en Palembang een fort, bracht een aantal kanonnen in stelling, hees de VOC-vlag en plaatste het gebied onder Nederlands gezag. Het fort Valkenoog werd vernoemd naar de toenmalige gouverneur-generaal Adriaan Valckenier. De Klerck zelf werd overigens in oktober 1777 benoemd tot gouverneur-generaal van de VOC en zou in bestuurlijk opzicht een voortvarend beleid gaan voeren.

2 Uit het bovenstaande blijkt, dat de grens met het Palembangse laagland in die dagen wat zuidelijker gesitueerd was dan in latere tijden. Nu immers wordt deze grens gevormd door de 10-20 km noordelijker gelegen rivier Masoedji. MENGGALA Een kleine tweehonderd jaar later wordt de plaats Menggala beschreven als een echte Lampongse hoofdplaats en handelscentrum, die met zijn 10.000 zielen de volkrijkste van het gehele Lampongse gewest is 1. Menggala is grooter dan Telokbetong, er is meer leven, meer vroolijkheid. Menggala heeft een eigen handelsbeweging, welke zich van de Teloksche onderscheidt; heeft een gansch andere samenstelling van de bevolking, is een houtstapelplaats. Maar in omvang van in- en uitvoer moet het voor Telokbetong de vlag strijken en wat erger is voor het plaatsje er zijn teekenen eer van vermindering dan van toeneming van de handelsbetekenis. Het voornemen tot aanleg van een zijlijn van Menggala naar de stamlijn [van de Z.S.S.] is opgegeven, de K. Paketvaart heeft er haar vasten veertiendaagschen dienst op Batavia gestaakt: onbedriegelijke teekenen van lagere schatting.een wel teekenende byzonderheid is, dat er van Menggala uit dikwijls telegrafische geldzendingen plaats hebben en in den pepertijd gaat er in één week op het postkantoor voor tienduizenden om. Figuur 2: Aanlegplaats voor motorboten en prauwen bij de pakhuizen te Menggala 1 De kota is inclusief alle kampongs langs de rivier ongeveer 3,5 km. lang. In het westen ligt te midden van een mooi grasveld de woning van de assistent-resident en ten zuiden daarvan enige Europese en inlandse woningen, de pasanggrahan, de kazerne der gewapende politie en het veel te kleine postkantoor 1,2. Dit hulppostkantoor is geopend op 1 januari 1907, wordt 5 jaar later tot postkantoor opgewaardeerd om waarschijnlijk op 25 juni 1932 weer gedegradeerd te worden tot een hulppostkantoor. De eerste vijf jaar van haar bestaan ressorteerde het onder Telokbetong en vanaf 1932 onder Tandjongkarang 3,4. In de periode van 1907-1912 wordt te Menggala een zwart naamstempel met een lengte van 32 mm. gebruikt 5. In figuur 3 kunnen wij er een, zij het wat vaag afgedrukt, voorbeeld van laten zien. Het op de voorzijde van de envelop aanwezige vierkantstempel type IV van Teloekbetoeng uit 1911 laat tevens zien, dat het kantoor te Menggala in zijn eerste jaren als hulppostkantoor inderdaad onder het postkantoor te Telokbetong ressorteerde. Het kantoor Weltevreden gebruikte toen al een kortebalkstempel.

3 Figuur 3: Een brief op 21 november 1911 van Menggala via Teloekbetoeng en Weltevreden verstuurd naar Freiburg im Breisgau in Duitsland. Van september 1912 tot februari 1917 worden dan te Menggala successievelijk twee verschillende types van het kortebalkstempel gebruikt 4. Beide types hebben een korte smalle balk, 10 strepen in de beide segmenten en een gesloten buitenring. Het subtiele doch essentiële verschil tussen de beide types is de stand van de twee laterale kruizen onder in de ring en in figuur 4 is een poging ondernomen dit voor u grafisch duidelijk te maken. ksb2 ksb1 Figuur 4: Links ksb1 en rechts ksb2 van MENGGALA. Bij beide types is bij de lateraal staande kruizen een zwarte pijl door een van de benen van het kruisje getrokken en dan wordt duidelijk dat bij het tweede type (ksb2) deze laterale kruizen enigszins verplaatst en geroteerd zijn. Bij type ksb1 snijden de twee lijnen in het middelpunt van het stempel, bij type ksb2 is dat niet het geval. Het snijpunt ligt nu niet meer in het middelpunt van het stempel. Op de ZWP-site wordt dat als volgt aangegeven: 1) ksb1 stand van de kruizen is 3#; en 2) ksb2 stand van de kruizen is X#X 4. Bij type ksb2 staan de twee laterale kruizen daardoor veel dichter bij de onderrand van de datumbalk. Figuur 5: De twee types kortebalkstempel van MENGGALA gebruikt op 27 november 1912, 21 februari en 29 september 1913 en op 24 maart en 2 oktober 1914.

4 Het eerste type kortebalkstempel van Menggala is nog geen jaar gebruikt en het is dan ook niet verwonderlijk dat wij u hiervan geen complete afstempeling op zegel kunnen laten zien. Het linker voorbeeld van figuur 4 komt uit het stempelboekje van de Rijks Munt te Utrecht en is derhalve geantedateerd. De echte gebruiksperiode is bekend van september 1912 tot mei 1913 4. Vooral bij het meest linkse voorbeeld van figuur 5 is de stand van het linker kruisje goed te zien. Het centrale voorbeeld uit figuur 5 is dus een vroege afstempeling van het tweede type (ksb2). De gebruiksperioden van de twee types van het kortebalkstempel van Menggala vertonen overigens geen overlap. Vanaf 1917 worden dan te Menggala vijf verschillende types van het langebalkstempel gebruikt: 1, 2, 3, 7 en 9 (fig. 6) 4. Figuur 6: De vijf types van het langebalkstempel van MENGGALA gebruikt op 25 juni en 12 juli 1917, 16 juni 1932 en in december 1939 en januari 1941. Voor een gedetailleerd verslag van de onderscheidende kenmerken van de verschillende types van het langebalkstempel van Menggala wordt verwezen naar de site van ZWP 4. Hier slechts de meest kenmerkende verschillen: 1) De types 1, 2 en 3 hebben een 12- uuraanduiding en de andere twee een 24-uuraanduiding; 2) Type 2 is het enige type met hoge en smalle letters voor de kantoornaam; en 3) De types 1 en 9 hebben 10 verticale strepen in de beide segmenten, de types 2, 3 en 7 daarentegen 12. De Japanse en Republikeinse jaren Het langebalkstempel type 7 is het enige vooroorlogse Nederlands Indische langebalkstempel van Menggala dat ook tijdens de eerste jaren van de Japanse bezetting is gebruikt. In de DN-catalogus is dit dan een type 020 7. Links in figuur 7 een Christelijke datering van september 1942, rechts daarvan een dynastieke datering van mei 1943 met een door de Japanse rode bol nauwelijks leesbare datum en tenslotte tweemaal een Showa datering uit november en december 1943 (=18). Figuur 7: Het langebalkstempel 7 van MENGGALA gebruikt op 12 september 1942, in mei 1943 (dynastiek) en op 10 november en 13 december 1943 (=18).

5 Vanaf 1944 is ook nog het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen (fig. 8). Figuur 8: Het Japanse stempel 220 van MENGGALA (メンガラ) gebruikt op 7 juni, 22 juli en 23 augustus 1944 (=19). Figuur 9 is een digitale uitsnede van hetzelfde poststuk als getoond in figuur 15 van de paragraaf over Tandjongkarang en laat zien dat er in april 1947 onder Republikeins gezag postverkeer tussen Menggala en Tandjongkarang mogelijk was. Figuur 9: De achterzijde van een postwissel met onder andere het langebalkstempel 7 van MENGGALA gebruikt medio april 1947. Naar onze mening is ook in dit noordoostelijke deel van de Lampongse districten geen sprake geweest van enig naoorlogs Nederlands gezag. Immers in maart 1949 bericht de territoriaal troepencommandant voor Zuid-Sumatra Mollinger nog aan de legercommandant Spoor dat Menggala behoort tot de economisch, politiek of tactisch belangrijke plaatsen die nog in s vijands handen zijn 6. Wij hebben ook geen postale stukken gevonden, die zouden kunnen wijzen op herstel van Nederlands gezag in deze regio.

6 De staat Indonesië De eerste jaren na de soevereiniteitsoverdracht wordt te Menggala nog steeds het vooroorlogse Nederlands Indische langebalkstempel type 7 gebruikt. In figuur 10 kunnen wij u er twee voorbeelden uit de vijftiger jaren van tonen. Figuur 10: Het vooroorlogse langebalkstempel 7 van MENGGALA gebruikt op 30 november 1953 en 5 april 1954. GOENOENGSOEGIH Goenoengsoegih was begin vorige eeuw de hoofdplaats van de onderafdeling Sepoetih en is gelegen aan de weg van Telokbetong naar Menggala, min of meer in het midden van het gewest (fig. 1). Als vestiging van het bestuur had het plaatsje een wisselende en afnemende betekenis doorgemaakt: standplaats van de resident, later van de assistent-resident en daarna van de controleur. Figuur 11: Links de moelei s (jonge ongehuwde dames) van Goenoengsoegih en omstreken en rechts de pasarstraat van dit plaatsje begin 20e eeuw 1. Al met al is Broersma 1 toch niet ontevreden over dit plaatsje: Het groote plein waaraan de controleurswoning en kantoren liggen is een weidsche verschijning zooals men elders in de Lampongs niet vindt. Zoo is er althans iets dat de bijvoeging soegih (rijk, prachtig) aan dezen goenoeng (berg) van ruim 30 meter verklaart. Overigens is het belang der plaats gering; het verkeer gaat er aan voorbij en alleen wat van het westen wordt aangevoerd houdt er ten deele halt tot tijdelijken opslag en verdere verzending.men kan er zich denken als in het hart van Lampongsch volksbestaan, een welvarende omgeving in morbide rust. Echter kost het hier meer inspanning enige welvaart te verkrijgen dan in menig ander oord. Want arm is de grond te Goenoengsoegih.

7 Toch is hier op 1 maart 1911 reeds een hulppostkantoor geopend, dat in eerste instantie ressorteerde onder Telokbetong, vanaf 1916 onder Tandjongkarang, vanaf 1920 onder Menggala, vanaf 1923 weer onder Telokbetong en tenslotte vanaf 1932 weer onder Tandjongkarang. In de beginjaren wordt ook hier, evenals in Menggala, een naamstempel gebruikt, zwart en 43 mm. lang. Volgens Bulterman 5 is een poststuk met het naamstempel van Goenoengsoegih extreem zeldzaam en met enige trots tonen wij u dan ook de fraaie briefomslag van figuur 12. Figuur 12: Een brief op 15 april 1913 van Goenoengsoegih via Telokbetong verstuurd naar Nijmegen in Nederland. Daarna wordt vanaf januari 1914 tot september 1916 in Goenoengsoegih het grootrondstempel en vanaf 1917 achtereenvolgens drie verschillende types van het langebalkstempel in gebruik genomen: 1a, 1b en 6 (fig. 13) 4,8. Figuur 13: Het grootrondstempel en de langebalkstempels 1a, 1b en 6 van GOENOENGSOEGIH gebruikt op 29 augustus 1914, 22 augustus 1922, 26 juni 1931, 6 januari 1941 en in mei 1941. Het essentiële verschil tussen de types 1a en 1b is ook hier de vorm van de letters van de kantoornaam: bij type 1a zijn deze smal en hoog en bij type 1b zijn ze wat lager en breder. Het gebruik van het langebalkstempel type 6, dus het type met de 12-uuraanduiding, is te Goenoengsoegih pas vanaf mei 1941 bekend met maar enkele afstempelingen. Wij kunnen u rechts in figuur 13 dan ook slechts een incompleet voorbeeld tonen 4.

8 De Japanse en Republikeinse jaren Te Goenoengsoegih wordt dus vanaf mei 1940 alleen nog het langebalkstempel type 6 gebruikt en dit is dan ook het stempeltype dat we gedurende de eerste jaren van de Japanse bezetting tegenkomen (fig. 14). Evenals te Kotaagoeng is ook hier in Goenoengsoegih kennelijk de reguliere invulling van de datumbalk om onverklaarbare reden in het ongerede geraakt. Ook nu stellen we voor om het stempel met de regulier ingevulde datumbalk een type 6/010, en het stempel met de handgeschreven datum een type 6/015 te noemen. Soms wordt de handgeschreven datum ook weleens vergeten. Van beide stempeltypes hebben wij overigens alleen maar voorbeelden met een Showa datering gevonden. Figuur 14: De langebalkstempels 6/010 en 6/015 van GOENOENGSOEGIH gebruikt op 1 november 1943 (=18), 17 januari 1944 (=19) en op 16 mei en 22 juni 1945 (=20). Bij het meest rechtse voorbeeld is de datumbalk niet ingevuld. Vanaf 1944 is te Goenoengsoegih ook nog het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen (fig. 15). Figuur 15: Het Japanse stempel 220 van GOENOENGSOEGIH (ゲヌンスギ ) gebruikt op 6 en 11 maart en op 11 juni 1945 (=20). Uit de voorbeelden van de figuren 14 en 15 blijkt dat in Goenoengsoegih het defecte stempel 6/015 en het Japanse stempel 220 in ieder geval in de eerste maanden van 1945 naast elkaar zijn gebruikt. Gezien de opmerkingen van de territoriaal troepencommandant van Zuid-Sumatra in maart 1949 met betrekking tot Menggala, lijkt het ons onwaarschijnlijk dat de afgelegen en

9 onbeduidende plaats Goenoengsoegih na de Japanse inval een periode van hersteld Nederlands gezag heeft gekend. Wij hebben in ieder geval geen postale stukken gevonden die hierop zouden kunnen wijzen. De staat Indonesië Wij hebben evenmin materiaal kunnen vinden dat aangeeft dat in Goenoengsoegih, evenals tijdens de naoorlogse jaren in Kotaagoeng, het defecte stempel 6/015 na de oorlog is vervangen door een ander langebalkstempel, al of niet in de nieuwe spelling. De postwissel van figuur 16 laat echter zien, dat er medio jaren zestig van de vorige eeuw een nieuw type langebalkstempel wordt gebruikt met de kantoornaam geschreven in de dan actuele spelling als GUNUNGSUGIH. Dit voorbeeld valt echter buiten het directe interessegebied van onze studie. Wel blijkt dat de Indonesische roepiah ondertussen reeds in belangrijke mate is gedevalueerd. Figuur 16: Een Indonesische postwissel op 22 juni 1966 gebruikt in Gunungsugih. SOEKADANA Aangekomen in Goenoengsoegih neemt Broersma de weg rechts in oostelijke richting naar het plaatsje Soekadana (fig. 1): Zacht geglooid en in goeden staat, brengt deze 29 paal of 44 K.M. lange weg ons langs dorpen en gehuchten van weinig aanzien; verder op worden zij grooter en toonen meer welvaart in het uiterlijk. Overigens is het links en rechts bosch. De grond verandert allengs van tint; van grijs nabij Goenoengsoegih gaat hij over tot bruin nabij Soekadana, waaruit terecht wordt vermoed, dat hij van beter gehalte wordt.soekadana is een aardig plaatsje met bijna 1600 zielen. De handel wordt er gedreven door 11 Chineezen en 13 Palembangers, die er toko s hebben en opkoopen. De Lampongers zijn in de meerderheid, maar er zijn toch 109 Palembangsche, 8 Boegineesche en 41 Javaansche gezinshoofden. Het is de standplaats van een controleur en er is een behoorlijk gouvernements pasangrahan, wat voor de Lampongs altijd vermeldenswaard is. 1

10 De weg van Goenoengsoegih naar Soekadana loopt in de tijd van Broersma dus nog dwars door het oerwoud. In deze streek wordt in de jaren dertig van de vorige eeuw de tweede fase van de landbouwkolonisatie voor Javanen in gang gezet 11. Deze door de overheid gestuurde kolonisatie en emigratie van de eenvoudige tani (boer) naar de Lampongs werd gezien als een oplossing voor het bevolkingsvraagstuk van vooral midden Java. De heren Zentgraaff en Van Goudoever weten daar vlak voor het uitbreken van de WWII nog het volgende over te vertellen: De oorspronkelijke opzet van Soekadana, volgens de oude richtlijnen der kolonisatie, was gebaseerd op een begroting van ruim twee millioen. Het principe van zelfwerkzaamheid, thans door het B.B. om zijn psychologische waarde gehuldigd en door de drang der omstandigheden begunstigd, bracht dit begrotingstotaal terug tot een half millioen. Voor dit half millioen gebeurt hoofdzakelijk, in aanbesteding, het enige onderdeel van de bevloeiingsarbeid dat niet door de kolonisten zelf kan worden verricht. Een tiental kilometers van de ingang van Soekadana is in de Sekampoeng [een grote rivier even ten zuiden van Soekadana] op granieten ondergrond een dam gelegd van tachtig meter lang. In Augustus van dit jaar zal het door deze dam opgestuwde water met een capaciteit van dertig secunde-liter door de irrigatieleidingen naar Soekadana stromen: voor huishoudelijk gebruik eerst, voor bevloeiing van 10.000 bouws [1 bouw is ongeveer 71 are] later, als het verplichte ladangen [landbouw op droge gronden] gedurende drie jaar voorbij is. Deze dam kost een goede anderhalve ton; hij is ontworpen door Waterstaat en er mag hier wel een woord van waardering worden ingelast voor de staf van technische medewerkers onder stimulerende leiding van ir. A.F. Wehlburg, wier enthousiast aandeel nu en straks tot grote persoonlijke voldoening moge stemmen. Van die dam loopt de primaire leiding over enkele kilometers door graniet; ook dit onderdeel is aanbesteed, doch daarmee houdt het op. De rest graaft de kolonist zelf 12. Over dit eigen graafwerk van de kolonist en de landbouwkolonisatie van Javanen naar de Lampongs later bij het kantoor te Metro meer. Figuur 17: Links de stuwdam in de Sekampoeng rivier bij Soekadana en rechts hoog bezoek op een van de kolonisatieterreinen 12. Op 1 december 1916 wordt in dit Soekadana een hulppostkantoor geopend, dat eerst onder Tandjongkarang, vanaf 1920 onder Menggala, vanaf 1923 onder Telokbetong en tenslotte vanaf 1932 weer onder Tandjongkarang ressorteert 3,4. Het eerste stempel dat in Soekadana gebruikt wordt is een kortebalkstempel. In mei 1919 wordt dit echter al opgevolgd door een kortebalkstempel met uurkarakters, dat ruim tien jaar wordt gebruikt. Pas vanaf mei 1930 is te Soekadana het gebruik van een langebalstempel

11 type 1 bekend en vanaf januari 1941 het type 6 4. In figuur 17 worden deze stempels in chronologische volgorde getoond. Figuur 17: Het kortebalkstempel zonder en met uurkarakters en de langebalkstempels 1 en 6 van SOEKADANA gebruikt op 18 juli 1918, 1 december 1921, 18 juli 1933, 27 juli 1940 en 4 juli 1941. De Japanse en Republikeinse jaren Ook in Soekadana wordt dus vanaf begin 1941 alleen nog het langebalkstempel type 6 gebruikt en dit stempel komen we dan ook de eerste jaren van de Japanse bezetting tegen. Figuur 18 toont links een Christelijke datering van augustus 1942 en daarnaast tweemaal een Showa datering van oktober 1943 en februari 1944. Een Japanse dynastieke datering hebben we van dit kantoor niet gevonden. Figuur 18: Het langebalkstempel 6 van SOEKADANA gebruikt in augustus 1942 en op 30 oktober 1943 (=18) en 15 februari 1944 (=19). Vanaf 1944 wordt in Soekadana ook nog het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen. Helaas zijn de afstempelingen in figuur 19 niet altijd even duidelijk, maar helemaal rechts op het Japanse zegel (DN J10) is bovenin het stempel in Katakana de naam スカゲナ (Soekadana) wel goed te ontcijferen. In het middelste object met de drie Van Konijnenburg zegels (NVPH no. 283) kan met enige goede wil onder in het stempel スマトラランポン worden gelezen: in Katakana de term voor Sumatra Lampong. Voor meer uitgebreide informatie over deze Japanse stempels wordt verwezen naar de DN-catalogus 7.

12 Figuur 19: Het Japanse stempel 220 van SOEKADANA (スカゲナ ) gebruikt op 7 en 22 mei 1944 (=19) en 21 mei 1945 (=20). Wij hebben helaas geen postale stukken kunnen vinden die wijzen op een republikeinse gezagsperiode te Soekadana na de Japanse capitulatie in augustus 1945. Figuur 20 laat echter zien dat er in die jaren weldegelijk sprake was van een Republikeins Interim gezag in deze plaats. De voorzijde van het enigszins verfrommelde republikeinse bankbiljet toont het vooroorlogse Nederlands Indische langebalkstempel type 6 van Soekadana, waarbij overigens de datumbalk niet is ingevuld. Figuur 20: Een biljet van 10 roepiah van de Republik Indonesia met het langebalkstempel 6 van SOEKADANA. De staat Indonesië Wij hebben geen aanwijzingen gevonden dat het oostelijk deel van de onderafdeling Sepoetih van de voormalige residentie De Lampongse Districten een periode van hersteld naoorlogs Nederlands gezag heeft gekend. Althans een search in de digitale versie van de bronnen van van der Wal 9 met de zoektermen Menggala, Goenoengsoegih, Metro en Soekadana levert slechts resultaten op die betrekking hebben op de plaats Soekadana gelegen in de voormalige Wester-Afdeling van Borneo (Soekadana-Kalimantan) ofwel het vroegere

13 Oedjoengdatoe. De juiste betekenis van het links in figuur 21 getoonde langebalkstempel type 25 van Soekadana met nummer 1 in het ondersegment zorgde in eerste instantie dan ook voor enige verwarring. Het stempel is na de oorlog gemaakt bij de Rijks Munt te Utrecht en de datum van 31 maart 1947 geeft aan, dat het behoorde tot het eerste cohort van 87 stempels die begin van dat jaar naar Nederlands Indië zijn verzonden. Daar er geen aanwijzingen zijn voor hersteld naoorlogs Nederlands gezag in de noordoost hoek van de Lampongs, lijkt het ons onwaarschijnlijk dat het in deze regio gebruikt is: niet onder Nederlands gezag en zeker ook niet door het Republikeins Interim gezag. Uiteraard hebben ook wij ons afgevraagd of het stempel misschien is aangemaakt voor het kantoor Soekadana dat op West Borneo is gelegen. Hier tegen pleitte echter, dat dit kantoor nog vóór de soevereiniteitsoverdracht een eigen langebalkstempel type 25 in gebruik had met de complete geografische aanduiding Soekadana/Kalimantan (fig. 21). Figuur 21: Links het langebalkstempel 25 met nummer 1 van SOEKADANA uit het stempelboek van de Rijks Munt. Rechts daarvan het langebalkstempel 25 van SOEKADANA-/KALIMANTAN gebruikt in februari 1949. Helemaal rechts tweemaal het bestelhuisstempel type B van SOEKADANA op Borneo gebruikt op 31 december 1945 en 18 januari 1946. De stempels van het in West Borneo gelegen plaatsje Soekadana worden uitgebreid besproken in hoofdstuk 9 (Southern West Borneo) van het boek van F.J. Nash 10. Dit kantoor heeft ook nà de Japanse capitulatie nog het bestelhuisstempel type B gebruikt. Nash toont een voorbeeld van oudejaarsdag 1945 en er is ook nog een afstempeling bekend van 18 januari 1946 (fig. 21). De handgeschreven datering in blauwzwarte inkt is bij het eerste voorbeeld op het onderste Van Konijnenburg zegel (NVPH no. 274) met enige moeite wel te lezen, zie gele pijl. Bij het tweede voorbeeld staat in het stempel de datum in helder rode inkt geschreven op de achterzijde van een postpaketkaart (Pp2) met Soekadana als kantoor van aankomst. Figuur 22: Een uitsnede uit het stempelboek van de Rijks Munt te Utrecht behorend bij de eerste levering poststempels van maart 1947.

14 Logischerwijs werden na de oorlog alleen nieuwe stempels besteld voor die kantoren die weer onder Nederlands gezag waren geplaatst. Waarschijnlijk was het stempel links in figuur 21 dan ook bedoeld voor het kantoor Soekadana te Borneo, maar omdat dit kantoor ondertussen de naam Soekadana/Kalimantan had gekregen is het nooit gebruikt. Deze veronderstelling wordt nog verder onderbouwd door figuur 22 met een digitale uitsnede uit het stempelboek van 1947 van de Rijks Munt te Utrecht. Hierin worden een groot aantal van de na de oorlog aangemaakte stempels niet in een alfabetische maar in een geografische volgorde afgebeeld en het gewraakte stempel Soekadana 1 staat tussen dat van Sekadau en Semitau. Deze twee stempels hebben eveneens een 1 in het ondersegment en beide kantoren zijn gelegen in het noordwesten van Borneo aan de bovenloop van de Kapoeas rivier, dus hemelsbreed enkele honderden kilometers meer landinwaarts dan Soekadana, dat iets ten zuiden van Pontianak aan de kust ligt. Het langebalkstempel type 25 van Soekadana/Kalimantan uit figuur 21 staat overigens op geen van de drie naoorlogse lijsten van de Rijks Munt en is waarschijnlijk op de werkplaats te Batavia/Djakarta gemaakt, wanneer is onbekend. Figuur 23: Het langebalkstempel 25 van SOEKADANA gebruikt in 1951 en maart 1953. De twee in figuur 23 getoonde afstempelingen van een langebalkstempel type 25 zijn na de soevereiniteitsoverdracht waarschijnlijk wel in het Lampongse Soekadana gebruikt. Het stempel heeft in ieder geval een biffagerand en in het linker voorbeeld is te zien dat het geen nummer in het ondersegment heeft. Uit het feit dat wij u hier slechts twee incomplete voorbeelden kunnen tonen, mag u gerust concluderen dat dit (zeer) zeldzame afstempelingen zijn. METRO Dat Broersma op zijn reis van Telokbetong naar Goenoengsoegih en later naar Soekadana de naam Metro in het geheel niet vermeld, is bij nader inzien niet zo verwonderlijk. Waarschijnlijk bestond het plaatsje in 1916 nog niet eens. Immers in het boekje dat de vlak voor de oorlog gemaakte propagandafilm Het land aan de overkant begeleidt staat het volgende: Dan ligt daar plotseling Metro, het centrum van Soekadana, nog wat onwennig in de groote ruimte, die men voor de hoofdplaats heeft opengehouden.alles is zo geprojecteerd, dat hier in de toekomst de zetel van het geheele Soekadana-district kan worden gevestigd. De naam, een verkorting van Metropolis zegt de Javaan natuurlijk niets en met zijn handigheid om alleen op de klank een zuiver Javaansch woord hiervoor in de plaats te stellen, doopte hij de toekomstige stad Mitro, dat, vriend beteekent 13. De landbouwkolonisatie van grote stukken oerbos in de Lampongse gebieden door Javanen gedurende de eerste decennia van de vorige eeuw is een historisch en cultureel interessant project. Een uitgebreide uiteenzetting over deze materie zou hier echter te ver voeren en er wordt volstaan te verwijzen naar de publicatie van Hendrikx 11. Aan de andere kant is de ontginning van het gebied tussen Goenoengsoegih, Soekadana en Metro zo

15 onlosmakelijk verbonden met deze cultuurhistorische ontwikkeling, dat een korte samenvatting ons toch op zijn plaats leek. De door de overheid geïnitieerde en begeleide landbouwkolonisatie voor overwegend Javanen van west en midden Java naar de Lampongse districten kan in twee fasen worden onderverdeeld: 1) Een vroege kleinschalige fase in de jaren 1905-1931; en 2) Een tweede meer grootschalige fase in de jaren 1932-1941 (fig. 24) 11. Tijdens de eerste fase, die in feite in 1906 een aanvang nam, ontwikkelde het proces zich slechts mondjesmaat: de aantallen kolonisten waren vrij klein, de kosten relatief hoog en enkele landbouwkolonies waren gedoemd te mislukken. Figuur 24: Kaart van het zuidelijke deel van de Lampongs met daarin van links naar rechts de kolonisaties Wonosobo (opgericht in 1921), Gedong Tataan (opgericht in 1905) en Soekadana (opgericht in 1935). 11 Ook Broersma is over deze eerste fase, die in zijn optiek al in 1913 is beëindigd, niet erg positief: Want toen besloot de Regeering, dat geen geld meer zou worden gegeven tot uitbreiding, overwegende dat de emigranten van Java voortaan wel uit eigen beweging zouden komen.de periode der proeven werd dus in 1913 afgesloten en de vraag, of er nu een trek bestaat van de behoeftige streken van Java naar het lustoord in de Lampongs, moet in ontkennende zin worden beantwoord. 1 Voor het in de Wai Lima streek nabij Telokbetong gelegen Gedong Tataan (fig. 24, landhuis der verblijding ofwel lustoord) zou volgens Broersma de kolonisatie redelijk goed zijn geslaagd. Verhuisden in de eerste periode zo n 27.000 door de staat gesteunde migranten naar de Lampongs, in de periode 1932-1941 bedroeg dit aantal 154.000. De overheid nam alleen nog een deel van de kosten van het transport voor haar rekening en de in 1937 opgerichte Centrale Commissie voor Emigratie en Kolonisatie van Inheemschen bedacht selectiecriteria, verzorgde het in kaart brengen en ontginnen van terreinen en probeerde de emigratiewilligheid onder Javanen aan te wakkeren door middel van grootschalige propaganda met als sluitstuk de eerder genoemde film Het land aan de overkant. De Tweede Wereldoorlog maakte een abrupt einde aan de grootse plannen van de koloniale overheid, maar na de onafhankelijkheid en de dekolonisatieoorlog werden deze door Soekarno en Soeharto op nog veel ambitieuzere schaal hervat.

16 Kennelijk zijn in 1940 de activiteiten te Metro zodanig in omvang toegenomen, dat de opening van een hulppostkantoor alhier gerechtvaardigd was (fig. 25). Figuur 25: Het HULPPOST - KANTOOR te Metro. Een kantoor dat ressorteert onder Tandjongkarang en waar vanaf het begin een langebalkstempel type 6a gebruikt is (fig. 26). Figuur 26: Het langebalkstempel 6a van METRO gebruikt op 8 januari 1941, in augustus 1941 en op 6 februari 1942. De Japanse en Republikeinse jaren Dit langebalkstempel is dan ook het stempeltype dat we tijdens de eerste jaren van de Japanse bezetting tegenkomen. Wij hebben het alleen met Showa datering gevonden (fig. 27). Figuur 27: Het langebalkstempel 6a van METRO gebruikt op 2 augustus 1943 (=18), op 15 maart 1944 (=19) en in maart 1944 (=19).

17 Vanaf 1944 wordt dan ook nog het Japanse stempel type 220 in gebruik genomen (fig. 28). Ook hier zijn van het Japanse stempel de afdrukken niet allemaal even duidelijk, maar de plaatsnaam メトロ(Metro) is meestal boven in het stempel wel te ontcijferen. Figuur 28: Het Japanse stempel 220 (メトロ) van METRO gebruikt op 7 en 24 april 1944 (=19). Dat de Javanen-Kolonie te Metro ook tijdens de Japanse bezetting kennelijk nog in bedrijf was, wordt gedemonstreerd door de briefkaart van maart 1943 in figuur 18 uit de paragraaf over Telokbetong. Deze fraaie briefkaart past heel goed in het vooroorlogse propagandamateriaal, dat in het kader van het project Tanah Sabrang (Land aan de overkant) werd gebruikt (fig. 29). Figuur 29: Centraal een digitale uitsnede van figuur 18 uit de paragraaf Telokbetong. Aan weerszijden identieke propagandaposters uit de film van Mannus Franken 13. Wij hebben geen postale stukken kunnen bemachtigen uit de periode van Republikeins Interim gezag te Metro. Gezien de reeds eerder genoemde opmerkingen van de troepencommandant Mollinger aan generaal Spoor valt ook hier niet te verwachten, dat de plaats Metro na de Japanse capitulatie ooit nog onder Nederlands gezag is geplaatst.

18 De staat Indonesië De afbeelding centraal in figuur 30 laat zien, dat tot in de tweede helft van de vijftiger jaren van de vorige eeuw (1957) te Metro nog steeds het oude vooroorlogse Nederlands Indische langebalkstempel type 6a in gebruik was. In dezelfde periode is kennelijk ook een nieuw langebalkstempel type 6b aangemaakt. Bij het nieuwe naoorlogse type 6b staan ten opzichte van de datumbalk de kruizen in de onderring iets hoger en de O van Metro wat lager dan bij het type 6a. Bovendien is bij het type 6b de O ronder dan bij het vooroorlogse type. Figuur 30: De langebalkstempels 6a en 6b van METRO gebruikt op 23 april 1957 en op 27 januari en 28 april 1958. Later zijn deze twee stempeltypes vervangen door een Indonesisch langebalkstempel type 30 met nummer 1 in het ondersegment (fig. 31). Figuur 31: Het Indonesische langebalkstempel 30 met nummer 1 van METRO gebruikt op 15 juni 1957, in juli 1961 en in oktober 1970. Verantwoording Dit artikel had natuurlijk nooit gerealiseerd kunnen worden zonder de inzet en betrokkenheid van een aantal filatelisten. Met name is bij het verkrijgen van de vele scans dankbaar gebruik gemaakt van de verzamelingen van Jan Arts, Giel Bessels, Peter Dufour, Jan de Haan, Joop Hoogenboom, Rob van Nieuwkerk, Piet van Putten, Rob Regensburg, Peter Storm van Leeuwen en Leo Vosse, Hans van Weeren. Natuurlijk mogen ook Maarten Severijn en de onvolprezen site van ZWP in dit verband niet worden vergeten. Literatuur 1) R. Broersma; De Lampongsche Districten, Javasche Boekhandel & Drukkerij, Batavia /Rijswijk, 1916. 2) T.J. Bezemer; Beknopte Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, Martinus Nijhoff, s

19 Gravenhage, 1921. 3) P. Storm van Leeuwen; Poststempelcatalogus Nederlands - Indië 1864 1942, Nederlandse Vereeniging van Postzegelhandelaren, 1995. 4) M.H. Severijn; Poststempelatlas, verschenen in 18 Bijlagen van het ZWP Mededelingenblad, 1999-2011. 5) P.R. Bulterman; Nederlands Indië Langstempels 1864 1950, De Nederlandse Postzegelveiling, 2004. 6) van der Wal; Digitale versie van de Officiële bescheiden betreffende de Nederlands- Indonesische betrekkingen 1945-1950, Martinus Nijhoff, s-gravenhage, 1971. 7) J.R. van Nieuwkerk, L.B. Vosse; The Cancellations used during the Japanese Occupation of the Dutch East Indies and Repoeblik Indonesia, 1942-1949, Dai Nippon, 2013. 8) M.H. Severijn; De grootrondstempels van Nederlands-Oost-Indië en West Indië, Uitgave Studiegroep ZWP, juni 2014. 9) van der Wal; Digitale versie van de Officiële bescheiden betreffende de Nederlands- Indonesische betrekkingen 1945-1950, Martinus Nijhoff, s-gravenhage, 1971. 10) F.J. Nash; The Philatelic History of Dutch West Borneo during the World War II Era, Dai Nippon, 2012. 11) P. Hendrikx; Het beloofde land aan de overkant. Grootschalige overheidsgestuurde emigratie en kolonisatie van Java naar Lampong, 1932-1941, Bachelorscriptie Geschiedenis, Universiteit Utrecht, april 2014. 12) H.C. Zentgraaff, W.A. Van Goudoever; Sumatraantjes, Uitgevrij W. Van Hoeve, s Gravenhage, 1947. 13) M. Franken; Het land aan de overkant, A.J.G. Strengholt s Uitgeversmaatschappij N.V., Amsterdam, 1945. Rob Ackerstaff Mei 2015