Mangaan bladbemesting en boldompeling in lelie

Mangaan bladbemesting en boldompeling in lelie In opdracht van Productschap Tuinbouw februari 2005 F. Kreuk eindrapportage

INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING. 4 1. INLEIDING 5 2. PROEFOPZET.. 5 3. ALGEMEEN 7 3.1 Statistiek. 7 4. PROEFRESULTATEN... 7 4.1 Resultaten 2002.. 7 4.1.1 Weer. 7 4.1.2 Gewasbeoordeling... 7 4.1.3 Bolopbrengst 8 4.1.4 Bolanalyse... 9 4.1.5 Conclusies 9 4.1 Resultaten 2003.. 10 4.1.1 Weer. 10 4.1.2 Gewasbeoordeling... 10 4.1.3 Bolopbrengst 11 4.1.4 Bolanalyse... 12 4.1.5 Conclusies 12 4.1 Resultaten 2004.. 13 4.1.1 Weer. 13 4.1.2 Gewasbeoordeling... 13 4.1.3 Bolopbrengst 14 4.1.4 Bolanalyse... 15 4.1.5 Conclusies 15 5. RESULTATEN GEMIDDELD OVER 3 JAAR.. 16 5.1 Bolopbrengst. 16 5.2 Bolanalyse. 17 5.3 Algemene conclusies. 18 6. RESULTATEN AFBROEI. 18 6.1 Inleiding 18 6.2 Proefopzet 18 6.3 Resultaten 2002/2003.. 19 6.4 Conclusies 2002/2003.. 19 6.5 Resultaten 2003/2004.. 20 6.6 Conclusies 2003/2004.. 20 6.7 Algemene conclusies 20

7. BIJLAGEN 1. Foto s 21 2. Verwerkte resultaten.. 24 3. Bolanalyse 34 4. Spuitdata en spuitomstandigheden... 37 5. Overige teeltmaatregelen 40 6. Proefopzet en veldschema. 41

SAMENVATTING Het gebruik van mangaanhoudende middelen (dithiocarbamaten) als vuurbestrijdingmiddel onder andere bij de teelt van lelies vormt reeds diverse jaren een punt van discussie. Na een verbod in 2002 is er een voorlopige toelating van dithiocarbamaten tot 1 december 2008. Het beleid na 2008 ten aanzien van dithiocarbamaten is op dit moment nog ongewis. Uit onderzoek is gebleken dat het element mangaan onmisbaar is voor de plant. De vraag is nu op welke manier mangaan toegediend kan worden als alternatief voor dithiocarbamaten. In opdracht van Productschap Tuinbouw is door in de jaren 2002, 2003 en 2004 onderzocht op welke alternatieve manier het element mangaan in de bol kan komen. Hierbij is gekeken naar de methode boldompelen (in mangaannitraat) wel of niet in combinatie met bladbemesting. Voor boldompelen is gekozen omdat in de tulpenteelt positieve ervaringen zijn opgedaan met deze toepassing. Een ander manier om meststoffen in de plant te krijgen is het uitvoeren van gewasbespuitingen, waarbij de lelies wekelijks met 3 typen mangaanhoudende meststoffen (mangaannitraat, Mantrac 500 en Fertichel-Mn) gespoten zijn. Mantrac 500 is een mangaancarbonaat en Fertichel-Mn een lignosulfonaat. De bladmeststoffen zijn in combinatie met de vuurbestrijdingsmiddelen gespoten. Bij een gebleken geschiktheid van mangaanhoudende meststoffen in de lelieteelt kan als bijkomend voordeel het aantal milieubelastingspunten gereduceerd worden. Bij de veldbeoordeling is alleen in het 3 e jaar enige fytotoxiciteit waargenomen. Allure + mancozeb was toen het meest veilig voor het gewas. De andere behandelingen waren in meer of mindere mate fytotoxisch voor het gewas, dit openbaarde zich in een paars/bruinverkleuring van het bladweefsel. In de seizoenen 2002 en 2003 waren de toegepaste middelen visueel veilig voor het gewas. In het jaar 2002 was het vuurpercentage van Allure + Fertichel-Mn hoger dan de overige behandelingen te zijn. Het vuurpercentage van Allure + mancozeb was lager dan Allure. In de overige seizoenen waren er geen verschillen in vuuraantasting tussen de behandelingen. Het toedienen van mangaannitraat aan het dompelbad had een lagere opbrengst tot gevolg, maar werd wel het mangaangehalte in de bol verhoogd. De bolopbrengst was van de bladbespuiting met Allure + mancozeb hoger dan alleen Allure en Allure + Fertichel-Mn. De bolopbrengst van alle toegepaste mangaanmeststoffen in combinatie met Allure was gelijk aan Allure. Allure + mangaannitraat en Allure + Mantrac hadden een vergelijkbare opbrengst met Allure + mancozeb en Allure De bladmeststoffen middels gewasbespuitingen toegediend, hadden een positieve invloed op het mangaangehalte in de bol. Het mangaangehalte in de bol was van Allure + mancozeb gelijk aan de behandelingen Allure + mangaannitraat, Mantrac 500 of Fertichel-Mn. Een gedeelte van de veldproef is afgebroeid. De opzet hiervan was of de verschillen in de veldproef ook tot uitdrukking kwamen bij de broei van lelies. Tijdens de broeierij waren er geen significante verschillen in taklengte en takgewicht tussen de behandelingen Allure, Allure + mancozeb en Allure + mangaannitraat. Wel was het aantal knoppen van Allure + mancozeb in 2003 lager. 4

1. INLEIDING Het gebruik van mangaanhoudende middelen (dithiocarbamaten) als vuurbestrijdingmiddel onder andere bij de teelt van lelies vormt reeds diverse jaren een punt van discussie. Uit onderzoek van het Laboratorium voor Bloembollenonderzoek (tegenwoordig PPO) is gebleken dat het weglaten van dithiocarbamaten bij de vuurbestrijding geen opbrengstreductie gaf. Op bleek echter uit onderzoek dat het achterwege laten van dithiocarbamaten wel een oogstderving teweeg kan brengen. Volgens de literatuur is mangaan slecht opneembaar bij een hoge ph. De combinatie hoge ph, een hoog organische stof gehalte en droogte is nog nadeliger voor de opname van mangaan. Ook de praktijk is er nog steeds van overtuigd dat het weglaten van dithiocarbamaten bij de vuurbestrijding leidt tot oogstderving. Mangaanhoudende middelen worden daarom volop toegepast. Na een verbod in 2002 is er een voorlopige toelating van dithiocarbamaten tot 1 december 2008. Het beleid na 2008 ten aanzien van dithiocarbamaten is nog ongewis. In opdracht van Productschap Tuinbouw is door gekeken op wat voor manier we mangaan in de plant kunnen krijgen om zo een geschikt alternatief te vinden voor dithiocarbamaten. In de tulpenteelt zijn positieve ervaringen met het dompelen van tulpen in meststoffen. In deze proef wordt onder andere gekeken of deze methode ook effectief in de lelieteelt kan zijn. Het uitgangspunt van de proef is dat de opbrengst en het mangaangehalte in de bol gelijkwaardig aan de behandeling met mancozeb moet zijn. Bij een gebleken geschiktheid van mangaanhoudende meststoffen in de lelieteelt, wordt als bijkomend voordeel het aantal milieubelastingspunten gereduceerd. 2. PROEFOPZET De behandelingen en de voornaamste teeltgegevens staan vermeld in respectievelijk tabel 1 en 2. Tabel 1. Behandelingen dompelen voor planten gewasbespuiting dosering kg/l per ha 1 standaard Allure 1,5 2 standaard Allure + mancozeb 1,5 + 1,5 3 standaard Allure + mangaannitraat 1,5 + 0,5 4 standaard Allure + Mantrac 1,5 + 0,5 5 standaard Allure + Fertichel-Mn 1,5 + 2 6 standaard + 0,5% MnNO 3 Allure 1,5 7 standaard + 0,5% MnNO 3 Allure + mancozeb 1,5 + 1,5 8 standaard + 0,5% MnNO 3 Allure + mangaannitraat 1,5 + 0,5 9 standaard + 0,5% MnNO 3 Allure + Mantrac 1,5 + 0,5 10 standaard + 0,5% MnNO 3 Allure + Fertichel-Mn 1,5 + 2 Daags voor het planten zijn de bollen ontsmet middels de dompelmethode (15 minuten). Er is in 2004 gebruik gemaakt van een standaard ontsmettingsbad (1,25 % Mirage Plus + 1 % Topsin M + 0,25% Shirlan + 0,04 % Admire). In 2002 en 2003 is 0,4 % Bavistin gebruikt in plaats van 1% Topsin M. De bollen zijn daags voor het planten 15 minuten lang gedompeld. Bij de behandelingen 6 t/m 10 is in het dompelbad gebruik gemaakt van het goed opneembare mangaannitraat als mangaanmeststof. 5

De bespuitingen zijn in een 7-daags schema uitgevoerd. De middelen ter beperking van virusoverdracht zijn gemengd met vuurbestrijdingsmiddelen en de eventuele mangaanmeststoffen gespoten. De onkruidbestrijding alsmede de bemesting is volgens advies uitgevoerd. Door het seizoen heen is het gewas gevolgd. Op het moment dat er vuur in het gewas kwam is het gewas regelmatig beoordeeld. Het vuur is beoordeeld door het schatten van het percentage blad dat aangetast was door vuur. De stand van het gewas is bij visuele verschillen beoordeeld. Hierbij geldt het cijfer 10 voor een zeer goede stand en het cijfer 1 voor een zeer slechte stand. De fytotoxiciteit van de behandelingen is beoordeeld bij visuele verschillen. Hierbij geldt het cijfer 10 voor geen gewasschade en het cijfer 1 voor zeer veel gewasschade. Na het rooien zijn de lelies verwerkt. Hierbij is het aantal 18/op, 16-16, 14-16, 12-14, 10-12, < 10, het totaal gewicht en het gemiddeld bolgewicht bepaald. In de tabellen zijn de resultaten van het leverbaar uitgedrukt in procenten, het totaal gewicht in kg en het gemiddeld bolgewicht in gram. Na de oogst is de bolanalyse uitgevoerd. Per veldje is een monster van 20 bollen genomen. Bij de bolanalyse wordt het product eerst gedroogd waarna de gehalten van de voedingselementen bepaald worden. Tabel 2. Teeltgegevens 2002 2003 2004 Cultivar Umbria (Aziaat) Umbria (Aziaat) Navona (Aziaat) Ziftmaat 8-10 8-10 6-8 Plantgewicht per veldje 1967 gram 2063 gram 1458 gram Plantdatum 29 maart 28 maart 1 april Opkomstdatum 2 mei 1 mei 10 mei Kopdatum 25 juni 1 juli 29 juni Rooidatum 30 september 31 oktober 5 november Aantal herhalingen 4 4 4 Aantal bollen per veld 208 200 248 Veldlengte 2 m + 1 m pad 2 m + 1 m pad 2 m + 1 m pad Veldbreedte 1 m + 0,5 m pad 1 m + 0,5 m pad 1 m + 0,5 m pad Aantal bespuitingen 15 18 18 Eerste bespuiting 15 mei 13 mei 18 mei Laatste bespuiting 22 augustus 11 september 16 september Aantal bespuitingen 15 18 18 Grondsoort klei zand zand Organische stof 5,9% 1,7 2,6 ph 7,4 5,0 7,1 Proefplaats Anna Paulowna t Zand 6

3. ALGEMEEN 3.1 Statistiek Met behulp van de variantie-analyse (Anova) is bepaald of de behandelingen significant van elkaar verschillen. Er is gewerkt met een betrouwbaarheidsinterval van 95% (P = 0,05). De LSD geeft het kleinst betrouwbare verschil aan. Indien het verschil tussen twee getallen groter is dan de LSD, dan is het verschil betrouwbaar. Voor de duidelijkheid is dit in de tabel weergegeven met letters. Wordt een behandeling gekwalificeerd met a en de andere met b dan is er sprake van een significant verschil, echter verschillen tussen a en ab zijn niet significant. De p-waarde die onder de tabel vermeld is geeft de significantie aan, hoe kleiner dit getal is hoe groter de significantie. De afkorting n.s. die soms in de tabel gebruikt wordt betekent niet significant. 4. PROEFRESULTATEN 4.1 Resultaten 2002 4.1.1 Weer De maand april was nat en aan de zachte en zonnige kant met 52 mm neerslag. Mei was warm en somber en gemiddeld over het land droog. In mei viel gemiddeld 41 mm neerslag ten opzichte van 57 mm normaal. Juni was warm met de normale hoeveelheid zon en neerslag. Gemiddeld viel er 67 mm ten opzichte van 71 normaal. De maand juli was nat en somber met een vrijwel normale temperatuur. Gemiddeld viel er tussen de 75 en 95 mm water tegen 70 normaal. Augustus was zeer warm, somber en gemiddeld over het land nat. In deze streek viel 150 mm tegen 60 mm normaal. De maand september was droog, aan de warme kant en zonnig. Er viel gemiddeld 20-30 mm water tegen 75 mm normaal. 4.1.2 Gewasbeoordeling Totdat het vuur in het gewas kwam zijn er geen kleur- of standverschillen opgetreden. Op het moment dat er vuur in het gewas kwam is het gewas regelmatig beoordeeld. Het bleek dat er tussen de behandelingen verschil in vuuraantasting was. Tijdens het groeiseizoen is geen enkele vorm van fytotoxiciteit waargenomen. De resultaten staan vermeld in tabel 3. Tabel 3. Gewasbeoordeling mangaanbemesting Zwaagdijk 2002 gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat. behandeling % vuur % vuur % vuur 12-8 23-8 28-8 1 Allure 24 a 88 bc 100 b 2 Allure + mancozeb 13 a 63 a 96 a 3 Allure + mangaannitraat 17 a 80 bc 99 b 4 Allure + Mantrac 20 a 76 ab 98 ab 5 Allure + Fertichel-Mn 41 b 94 c 100 b P-waarde < 0,001 0,005 0,045 Lsd 16 16 36 7

Het vuurpercentage was op 12 augustus van Allure + Fertichel-Mn hoger dan van de overige behandelingen. De overige behandelingen verschilden niet aantoonbaar van elkaar. Op 23 augustus had Allure + mancozeb minder vuur dan Allure, Allure + mangaannitraat en Allure + Fertichel-Mn. Allure + Mantrac had minder vuur dan Allure + Fertichel-Mn. Het gewas was op 28 augustus volledig of bijna volledig afgestorven. Allure + mancozeb had op deze datum minder vuur dan Allure, Allure + mangaannitraat en Allure + Fertichel-Mn. De overige behandelingen verschilden niet statistisch van elkaar. Het toepassen van wel of geen mangaannitraat aan het dompelbad had geen invloed op de vuuraantasting. 4.1.3 Bolopbrengst De bollen zijn 30 september gerooid. In tabel 4 en 5 staan de resultaten. Tabel 4. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting 2002 gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. Behandeling gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht Allure 28,7 ab 17 b 42 a 34 bc 7 5,57 a Allure + mancozeb 29,9 c 19 b 47 b 27 a 6 5,95 c Allure + MnNO 3 29,6 bc 19 b 44 ab 30 ab 6 5,87 bc Allure + Mantrac 28,7 ab 18 b 41 a 32 bc 8 5,76 abc Allure + Fertichel-Mn 28,5 a 13 a 45 ab 35 c 7 5,67 ab P-waarde 0,018 0,005 0,027 0,014 0,209 0,011 Lsd 1,0 3 4 5 n.s. 0,22 Het gemiddeld bolgewicht was van Allure + mancozeb hoger dan Allure, Allure + Mantrac en Allure + Fertichel-Mn. Allure + mangaannitraat had een hoger bolgewicht dan Allure + Fertichel. Allure + mancozeb had een hoger totaal gewicht dan Allure en Allure + Fertichel-Mn. Allure + mangaannitraat had een hoger totaal gewicht dan Allure. Het percentage 16/op was van Allure + Fertichel-Mn het laagst. Allure + mancozeb had een hoger percentage 14-16 dan Allure en Allure + Mantrac. Tabel 5. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting 2002 gemiddeld over de gewasbespuitingen. Boldompeling gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht standaard 29,0 17 44 32 7 5,76 standaard + MnNO 3 29,1 17 44 31 7 5,77 P-waarde 0,762 0,485 0,989 0,407 0,457 0,847 Lsd n.s. n.s. n.s. n.s. n.s. n.s. Er waren bij alle bepalingen geen significante verschillen tussen de standaard bolontsmetting en de standaard bolontsmetting + mangaannitraat. 8

4.1.4 Resultaten bolanalyse De resultaten staan vermeld in tabel 6 en 7. Tabel 6. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. behandeling mangaangehalte Allure 0,87 a Allure + mancozeb 1,01 b Allure + MnNO 3 1,10 c Allure + Mantrac 1,08 bc Allure + Fertichel-Mn 1,01 b P-waarde < 0,001 Lsd 0,08 Het mangaangehalte was van Allure + mangaannitraat hoger dan van Allure, Allure + mancozeb en Allure + Fertichel-Mn. Allure had het laagste mangaangehalte. Tabel 7. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over de gewasbespuitingen. boldompeling mangaangehalte standaard 0,88 standaard + MnNO 3 1,15 P-waarde < 0,001 Lsd 0,05 Het mangaangehalte van de standaard bolontsmetting + mangaannitraat was hoger dan de standaard bolontsmetting. 4.1.5 Conclusies 2002 Het toedienen van mangaan aan het dompelbad had een verhoging van het mangaan in de bol tot gevolg. Het toedienen van mangaan aan het dompelbad had geen invloed op de opbrengst. Het mangaangehalte in de bol was van Allure het laagst. Het mangaangehalte in de bol was van Allure + mangaannitraat hoger dan van Allure, Allure + mancozeb en Fertichel-Mn. Alle bladbespuitingen hadden een positieve invloed op het mangaangehalte in de bol. Allure + mancozeb had minder vuur en een hogere opbrengst dan Allure. De opbrengst van Allure was gelijk aan Allure + mangaannitraat en Allure + Mantrac. De bolopbrengst was van Allure + Fertichel-Mn lager dan Allure + mancozeb en Allure + mangaannitraat. Het vuurpercentage van Allure + Fertichel-Mn was hoger dan de overige behandelingen. 9

4.2 Resultaten 2003 4.2.1 Weer Over het algemeen werd het groeiseizoen voor lelies gekenmerkt als zonnig, warm en droog. De maand april was zeer zonnig, zacht en wat neerslag betreft normaal met 46 mm neerslag. Mei was vrij warm, nat en had de gemiddelde hoeveelheid zon met een zomers slot van de maand. In mei viel gemiddeld 85 mm neerslag ten opzichte van 57 mm normaal, maar het neerslagbeeld over het land was zeer grillig. Juni was zeer warm, zonnig en gemiddeld over het land droog. De gemiddelde temperatuur was in De Bilt 17,8 C tegen normaal 15,2 C. Gemiddeld viel er 40 mm neerslag tegen normaal 71. Evenals juni was de maand juli zeer warm, zonnig en gemiddeld aan de droge kant. Het maandgemiddelde in De Bilt was 18,8 C tegen 17, 4 C normaal. Landelijk viel 57 mm neerslag tegen 70 normaal. Augustus was zeer warm, zeer droog en zeer zonnig. In deze maand viel gemiddeld 22 mm neerslag tegen 62 mm normaal. De temperatuur was gemiddeld 19,3 C tegen normaal 17,2 C. De maand september was zeer zonnig, aan de koele kant en gemiddeld droog. Gemiddeld viel er 53 mm neerslag tegen een langjarig gemiddelde van 75 mm. Oktober was zeer koud en zeer zonnig met een normale hoeveelheid neerslag. 4.2.2 Gewasbeoordeling Tijdens het groeiseizoen is geen enkele vorm van fytotoxiciteit waargenomen. De resultaten staan vermeld in tabel 8. Tabel 8. Gewasbeoordeling mangaanbemesting Anna Paulowna 2003 gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. behandeling % groen blad 18-9 1 Allure 54 a 2 Allure + mancozeb 81 c 3 Allure + mangaannitraat 66 ab 4 Allure + Mantrac 74 bc 5 Allure + Fertichel-Mn 66 ab P-waarde 0,006 Lsd 14 Tot aan het afsterven van het gewas aan toe waren er geen verschillen in gewaskleur en stand. Tegen het einde van het groeiseizoen is het percentage groen beoordeeld. De behandeling Allure + mancozeb had meer groen blad dan Allure, Allure + mangaannitraat en Allure + Fertichel-Mn. Het percentage groen blad van Allure + Mantrac was groter dan van Allure. Het toepassen van wel of geen mangaannitraat aan het dompelbad had geen invloed op het percentage groen blad. 10

4.2.3 Bolopbrengst De bollen zijn 31 oktober gerooid. In tabel 9 en 10 staan de opbrengstresultaten. Tabel 9. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting 2003 gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. Gewasbespuiting gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht Allure 32,2 a 21 a 32 31 14 5,83 Allure + mancozeb 34,0 b 26 b 34 27 11 6,19 Allure + MnNO 3 32,9 ab 21 a 35 29 12 6,12 Allure + Mantrac 33,3 ab 23 ab 35 29 11 6,20 Allure + Fertichel-Mn 32,7 ab 22 a 33 29 13 6,07 P-waarde 0,083 0,083 0,220 0,359 0,259 0,259 Lsd 1,3 4 n.s. n.s. n.s. n.s. Het gemiddelde bolgewicht was van Allure + mancozeb hoger dan Allure. Tussen de overige behandelingen zijn geen significante verschillen opgetreden. Het percentage 16/op was van Allure + mancozeb hoger dan Allure, Allure + mangaannitraat en Allure + Fertichel-Mn. Bij de overige sorteringen en het totaal gewicht waren de verschillen niet significant. Tabel 10. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting 2002 gemiddeld over de gewasbespuitingen. boldompeling gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht standaard 33,5 23 34 29 12 6,23 standaard + MnNO 3 32,5 22 33 29 13 5,93 P-waarde 0,018 0,236 0,648 0,806 0,373 0,013 Lsd 0,8 n.s n.s n.s n.s 0,23 Zowel het totaal gewicht als het gemiddelde bolgewicht was van de standaard boldompeling hoger dan de standaard boldompeling + MnNO 3. Er waren bij alle sorteringen geen significante verschillen tussen de standaard bolontsmetting en de standaard bolontsmetting + mangaannitraat. 11

4.2.4 Resultaten bolanalyse De resultaten van de bolanalyse staan vermeld in tabel 11 en 12. Tabel 11. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. gewasbespuiting mangaangehalte Allure 0,62 a Allure + mancozeb 0,71 b Allure + MnNO 3 0,69 b Allure + Mantrac 0,68 b Allure + Fertichel-Mn 0,70 b P-waarde < 0,001 Lsd 0,03 De bollen van de behandeling Allure hadden het laagste mangaangehalte. Tussen de overige behandelingen waren de verschillen niet significant. Tabel 12. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over de gewasbespuitingen. boldompeling mangaangehalte standaard 0,54 standaard + MnNO 3 0,83 P-waarde < 0,001 Lsd 0,02 Het mangaangehalte van de standaard bolontsmetting + mangaannitraat was hoger dan de standaard bolontsmetting. 4.2.5 Conclusies Het toedienen van mangaan aan het dompelbad had een verhoging van het mangaangehalte in de bol tot gevolg, maar een negatieve invloed op de opbrengst. Het mangaangehalte in de bol was van Allure het laagst. Bij de overige behandelingen was het mangaangehalte in de bol statistisch gelijk. Alle bladbespuitingen hadden een positieve invloed op het mangaangehalte in de bol. Allure + mancozeb had meer groen blad en een hogere opbrengst dan alleen Allure. De opbrengst van Allure was gelijk aan Allure + mangaannitraat, Allure + Mantrac en Allure + Fertichel-Mn. 12

4.3 Resultaten 2004 4.3.1 Weer De maand april was zeer zonnig, zacht en wat neerslag betreft normaal met 46 mm neerslag. Mei was aan de koele kant, droog en had de gemiddelde hoeveelheid zon. In mei viel gemiddeld 35 mm neerslag ten opzichte van 57 mm normaal. Juni was aan de warme kant en had vrijwel de normale hoeveelheid neerslag en zon. Gemiddeld viel er 67 mm neerslag tegen normaal 71. Juli was vrij koel, nat en aan de zonnige kant. Met gemiddeld over het land 105 mm neerslag tegen een langjarig gemiddelde van 70 mm was juli nat. De meeste neerslag viel in de oostelijke helft van het land. De maand augustus was zeer nat, zeer warm en had de normale hoeveelheid zon. Gemiddeld over het land viel 143 mm neerslag tegen normaal 62 mm. September was zeer zonnig, warm en gemiddeld over het land aan de droge kant. Landelijk gemiddeld viel er 66 mm neerslag tegen normaal 75. 4.3.2 Gewasbeoordeling Tot aan half augustus zijn geen kleur- of standverschillen in het gewas opgetreden. Na deze datum had de behandeling zonder mangaantoediening een iets lichtere kleur. Begin september werden de eerste fytotoxische verschijnselen zichtbaar. Dit openbaarde zich in een paars/bruinverkleuring (roestig uiterlijk) van het bladweefsel. Vanaf begin september werden de eerste vuurspetters in het gewas waargenomen. Pas eind september nam het vuurpercentage toe, maar op dat moment begon het gewas ook al op natuurlijke wijze af te sterven. De resultaten van de gewasbeoordeling staan vermeld in tabel 13. Tabel 13. Gewasbeoordeling mangaanbemesting 't Zand 2004 gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. behandeling Gewasstand Fytotox Gewasstand 11-8 15-9 1-10 1 Allure 7,8 8,1 a 5,5 a 2 Allure + mancozeb 7,9 9,9 c 7,2 c 3 Allure + mangaannitraat 7,9 8,4 ab 5,8 a 4 Allure + Mantrac 7,9 8,4 ab 6,6 bc 5 Allure + Fertichel-Mn 7,9 8,8 b 6,1 ab P-waarde 0,563 < 0,001 < 0,001 Lsd n.s. 0,4 0,7 Bij de beoordeling van de gewasstand op 11 augustus waren er geen significante verschillen tussen de behandelingen. De fytotoxiciteit was van de behandeling Allure groter dan bij de behandelingen Allure + mancozeb en Allure + Fertichel-Mn. De gewasschade was bij de behandeling Allure + mancozeb nihil en het laagst van alle behandelingen. Op 1 oktober was de gewasstand van de behandeling Allure + mancozeb beter dan van Allure, Allure + mangaannitraat en Allure + Fertichel-Mn. Allure + Mantrac had een betere gewasstand dan Allure en Allure + mangaannitraat. Het toepassen van wel of geen mangaannitraat aan het dompelbad had geen invloed op de gewasstand en de fytotoxiciteit. 13

4.3.3 Bolopbrengst De bollen zijn 5 november gerooid. In tabel 14 en 15 staan de opbrengstresultaten. Tabel 14. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting 2004 gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. gewasbespuiting gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht Allure 31,0 14,3 53,3 27,0 5,2 7,60 Allure + mancozeb 31,1 12,8 52,3 31,1 3,8 7,56 Allure + MnNO 3 30,6 14,5 53,3 27,8 4,0 7,51 Allure + Mantrac 31,2 11,0 51,3 33,6 3,6 7,63 Allure + Fertichel-Mn 30,4 13,3 50,5 30,7 5,3 7,42 P-waarde 0,641 0,632 0,844 0,256 0,102 0,713 Lsd n.s. n.s. n.s. n.s. n.s. n.s. Bij het gemiddelde bolgewicht, het totaal gewicht en de diverse sorteringen waren de verschillen niet significant. Tabel 15. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting 2004 gemiddeld over de gewasbespuitingen. boldompeling gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht standaard 31,4 14,4 53,5 28,4 3,6 7,68 standaard + MnNO 3 30,4 12,0 50,8 31,6 5,1 7,40 P-waarde 0,007 0,135 0,162 0,123 0,006 0,010 Lsd 0,7 n.s. n.s. n.s. 1,0 0,20 Zowel het totaal gewicht als het gemiddelde bolgewicht was van de standaard boldompeling hoger dan de standaard boldompeling + MnNO 3. Het percentage 10-12 was van de standaard boldompeling + MnNO 3 hoger dan de standaard boldompeling. Bij de sorteringen 16/op, 14-16 en12-14 waren de verschillen niet significant. 14

4.3.4 Resultaten bolanalyse De resultaten van de bolanalyse staan vermeld in tabel 16 en 17. Tabel 16. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over wel en niet dompelen in mangaannitraat.. Gewasbespuiting Mangaangehalte Allure 0,41 a Allure + mancozeb 0,52 b Allure + MnNO 3 0,53 b Allure + Mantrac 0,51 b Allure + Fertichel-Mn 0,51 b P-waarde < 0,001 Lsd 0,04 De bollen van de behandeling Allure hadden het laagste mangaangehalte. Tussen de overige behandelingen waren de verschillen niet significant. Tabel 17. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof 2004 gemiddeld over de gewasbespuitingen. Boldompeling Mangaangehalte standaard 0,36 standaard + MnNO 3 0,63 P-waarde < 0,001 Lsd 0,03 Het mangaangehalte van de standaard bolontsmetting + mangaannitraat was hoger dan de standaard bolontsmetting. 4.3.5 Conclusies Het toedienen van mangaan aan het dompelbad had een verhoging van het mangaangehalte in de bol tot gevolg, maar had een negatieve invloed op de opbrengst. Het mangaangehalte in de bol was van de behandeling Allure het laagst. Het mangaangehalte in de bol was van de behandelingen Allure + mangaannitraat, Allure + mancozeb, Allure + Mantrac en Fertichel-Mn gelijk. Alle bladbespuitingen hadden een positieve invloed op het mangaangehalte in de bol. De behandeling Allure + mancozeb was veiliger voor het gewas dan de overige behandelingen. De bolopbrengst was van alle behandelingen statistisch gelijk. 15

5. RESULTATEN GEMIDDELD OVER 3 JAAR 5.1. Resultaten bolopbrengst De resultaten van 3 jaar onderzoek zijn geanalyseerd. In tabel 18 en 19 zijn de resultaten van het leverbaar uitgedrukt in procenten, het totaal gewicht in kg en het gemiddeld bolgewicht in gram. Tabel 18. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting gemiddeld over 3 jaar wel en niet dompelen in mangaannitraat.. Gewasbespuiting gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht Allure 30,7 a 17,5 42,3 30,5 8,6 6,33 a Allure + mancozeb 31,7 b 19,2 44,3 28,3 7,1 6,57 b Allure + MnNO 3 31,0 ab 18,2 44,1 29,0 7,4 6,50 ab Allure + Mantrac 31,1 ab 17,1 42,5 31,5 7,7 6,53 b Allure + Fertichel-Mn 30,6 a 19,2 42,6 31,7 8,3 6,39 ab P-waarde 0,041 0,801 0,404 0,081 0,202 0,069 Lsd 0,8 n.s. n.s. n.s. n.s. 0,19 Het gemiddelde bolgewicht was van Allure + mancozeb hoger dan de behandelingen Allure en Allure + Fertichel-Mn. Tussen de overige behandelingen waren de verschillen niet significant. Het totaal gewicht was van de behandelingen Allure + mancozeb en Allure + Mantrac hoger dan Allure. Tussen de overige behandelingen waren de verschillen niet significant. Bij de diverse sorteringen waren de verschillen niet significant. Tabel 19. Resultaten bolopbrengst lelie mangaanbemesting gemiddeld over 3 jaar over de gewasbespuitingen. boldompeling gemiddeld % % % % totaal bolgewicht 16/op 14-16 12-14 10-12 gewicht standaard 31,3 19,4 43,7 29,8 7,4 6,56 standaard + MnNO 3 30,7 17,1 42,6 30,6 8,3 6,37 P-waarde 0,009 0,100 0,205 0,421 0,045 0,002 Lsd 0,5 n.s. n.s. n.s. 0,9 0,12 Zowel het gemiddelde bolgewicht als het totaal gewicht was van de standaard bolontsmetting hoger dan de bolontsmetting + mangaannitraat. Bij de sorteringen 16/op, 14-16 en 12-14 waren de verschillen niet significant. 16

5.2 Resultaten bolanalyse Bij de bolanalyse zijn de resultaten van 3 jaar onderzoek geanalyseerd. De resultaten staan vermeld in tabel 20 en 21. Tabel 20. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over 3 jaar wel en niet dompelen in mangaannitraat.. Gewasbespuiting mangaangehalte Allure 0,63 a Allure + mancozeb 0,75 bc Allure + MnNO 3 0,77 c Allure + Mantrac 0,76 bc Allure + Fertichel-Mn 0,74 b P-waarde < 0,001 Lsd 0,03 De bollen van Allure hadden het laagste mangaangehalte. Het mangaangehalte van Allure + Fertichel Mn was lager dan Allure + mangaannitraat. Tussen de overige behandelingen waren de verschillen niet significant. Tabel 21. Resultaten bolanalyse na de oogst uitgedrukt in mg per 100 gram droge stof gemiddeld over 3 jaar over de gewasbespuitingen. Boldompeling Mangaangehalte standaard 0,59 standaard + MnNO 3 0,87 P-waarde < 0,001 Lsd 0,02 Het mangaangehalte van de standaard bolontsmetting + mangaannitraat was hoger dan de standaard bolontsmetting. 5.3 Algemene conclusies De bollen dompelen in mangaannitraat had een positieve invloed op het mangaangehalte in de bol, maar dit resulteerde wel in een lagere opbrengst. Middels een bladbespuiting met mangaanhoudende meststoffen of mancozeb nam het mangaangehalte in de bol toe. De opbrengst van Allure was lager dan van Allure + mancozeb. Ook bij het gebruik van de mangaanhoudende meststoffen mangaannitraat en Mantrac zijn er aanwijzingen dat de opbrengst positief wordt beïnvloed. Fertichel-Mn had een lagere opbrengst dan Allure + mancozeb en was vergelijkbaar met de overige behandelingen. 17

6. RESULTATEN AFBROEI 6.1 Inleiding Uit de resultaten van de veldproef bleek dat het mangaangehalte in de bol kan worden verhoogd d.m.v. een boldompeling en gewasbespuiting, tevens leidde dit bij de gewasbespuitingen soms tot een hogere opbrengst. In de afbroei van de veldproef is gekeken of een hoger mangaangehalte tot een betere takkwaliteit leidde. De resultaten van dit onderzoek staan in dit verslag. 6.2 Proefopzet Alleen de behandelingen Allure, Allure + mancozeb en Allure + mangaannitraat uit het teeltjaar 2002 en 2003 zijn voor de afbroei gebruikt, waarbij zowel gedompeld als niet gedompeld met mangaannitraat in de proef meegenomen is. De behandelingen en de voornaamste teeltgegevens staan vermeld in respectievelijk tabel 1 en 2. Tabel 1. Behandelingen Behandeling boldompeling met mangaannitraat 1 Allure nee 2 Allure + mancozeb nee 3 Allure + mangaannitraat nee 4 Allure ja 5 Allure + mancozeb ja 6 Allure + mangaannitraat ja Tijdens de kasperiode zijn de kleur- en standverschillen of fytotoxische beoordeeld. Bij de oogst is van iedere behandeling is het takgewicht, de taklengte en het aantal knoppen bepaald. Het takgewicht is aangegeven in gram en de taklengte in cm. Tabel 2. Broeigegevens 2002/2003 2003/2004 Cultivar Umbria (Aziaat) Umbria (Aziaat) Plantmaat 14-16 14-16 Bolontsmetting 1,5% Allure + 0,04% Admire 1,5% Allure + 0,04% Admire Plantdatum 10 februari 5 februari Inhaaldatum 7 maart 27 februari Oogstdatum 30 mei 11 juni 14-21 mei Voortrekken 10 C 10 C Aantal herhalingen 4 4 Aantal bollen per veld 15 15 Kastemperatuur 14 C (16 C luchten) 14 C (16 C luchten) Proefplaats 18

6.3 Resultaten 2002/2003 Tijdens de kasperiode zijn geen kleur- en standverschillen of fytotoxische verschijnselen waargenomen. In tabel 1 en 2 staan de resultaten vermeld. Tabel 2. Resultaten opbrengst seizoen 2002/2003 gemiddeld over wel en niet dompelen. Behandeling takgewicht taklengte aantal knoppen Allure 105 124 5,4 b Allure + mancozeb 103 127 4,9 a Allure + mangaannitraat 102 122 5,5 b p-waarde 0,628 0,156 0,056 Lsd n.s n.s n.s Bij alle bepalingen waren er geen verschillen tussen de behandelingen. Tabel 2. Resultaten opbrengst seizoen 2002/2003 gemiddeld over de gewasbespuitingen boldompeling takgewicht taklengte aantal knoppen standaard 104 125 5,5 standaard + MnNO 3 103 124 5,0 p-waarde 0,711 0,958 0,031 Lsd n.s n.s 0,4 Het aantal knoppen was van de standaard boldompeling hoger dan de boldompeling met mangaannitraat. Bij het takgewicht en de taklengte waren er geen verschillen tussen wel en niet dompelen in mangaannitraat. 6.4 Conclusies 2002/2003 In deze proef was het mangaangehalte in de bol niet van invloed op het takgewicht en de taklengte, wel was het aantal knoppen bij de bollen gedompeld in mangaannitraat lager dan de standaardbehandeling. 19

6.5 Resultaten 2003/2004 Tijdens de kasperiode zijn geen kleur- en standverschillen of fytotoxische verschijnselen waargenomen. In tabel 3 en 4 staan de resultaten Tabel 3. Resultaten opbrengst seizoen 2003/2004 gemiddeld over wel en niet dompelen. behandeling takgewicht taklengte aantal knoppen Allure 126 115 5,9 Allure + mancozeb 127 114 6,1 Allure + mangaannitraat 127 114 6,1 p-waarde 0,991 0,722 0,223 Lsd n.s n.s n.s Bij alle bepalingen waren er geen verschillen tussen de behandelingen. Tabel 4. Resultaten opbrengst seizoen 2003/2004 gemiddeld over de gewasbespuitingen. boldompeling takgewicht taklengte aantal knoppen standaard 129 114 6,1 standaard + MnNO 3 124 114 6,0 p-waarde 0,158 0,285 0,303 Lsd n.s n.s n.s Bij alle bepalingen waren er geen verschillen tussen de behandelingen. 6.6 Conclusies In deze proef was het mangaangehalte in de bol niet van invloed op de takkwaliteit. 6.7 Algemene Conclusies De toediening van mangaannitraat aan het dompelbad had geen invloed op de taklengte en het takgewicht, wel bleek het aantal knoppen in 2003 van de bollen gedompeld in mangaannitraat lager te zijn. 20

7. BIJLAGEN 1. Foto s foto 1. overzicht proefveld 12-8-2002 foto 2. overzicht proefveld 9-9-2003 21

foto 3. overzicht proefveld 4-9-2004 foto 4. Allure 1-10-2004 (fyto) 22

foto 4. Allure + mancozeb 1-10-2004 foto 4. Allure + mangaannitraat 1-10-2004 (fyto) 23

2. Verwerkte resultaten Opbrengst 2002 veld aant aant % gew aant % gew aant % gew aant % gew aant gew totaal gem nr beh her bollen 16/op 16/op 16/op 14-16 14-16 14-16 12-14 12-14 12-14 10-12 10-12 10-12 -/10 -/10 gew bolgew 2 1 a 198 29 14,6 1236 94 47,5 2881 59 29,8 1216 14 7,1 197 2 24 5554 28,1 14 1 b 196 23 11,7 1029 74 37,8 2297 84 42,9 1837 14 7,1 184 1 5 5352 27,3 23 1 c 193 40 20,7 1747 81 42,0 2514 65 33,7 1410 7 3,6 108 0 0 5779 29,9 42 1 d 191 29 15,2 1255 84 44,0 2658 68 35,6 1449 10 5,2 153 0 0 5515 28,9 6 2 a 205 44 21,5 2018 87 42,4 2698 62 30,2 1395 11 5,4 142 1 13 6266 30,6 16 2 b 196 38 19,4 1668 90 45,9 2832 51 26,0 1111 16 8,2 224 1 14 5849 29,8 22 2 c 194 39 20,1 1759 102 52,6 3232 42 21,6 890 9 4,6 130 2 28 6039 31,1 38 2 d 204 40 19,6 1668 99 48,5 3015 49 24,0 1072 12 5,9 166 4 35 5956 29,2 5 3 a 189 34 18,0 1565 89 47,1 2869 52 27,5 1170 14 7,4 190 0 0 5794 30,7 19 3 b 193 34 17,6 1532 87 45,1 2775 60 31,1 1298 10 5,2 135 2 23 5763 29,9 29 3 c 204 51 25,0 2290 76 37,3 2330 71 34,8 1509 5 2,5 71 1 14 6214 30,5 41 3 d 203 33 16,3 1477 88 43,3 2748 67 33,0 1478 13 6,4 177 2 25 5905 29,1 1 4 a 213 49 23,0 1522 87 40,8 2704 62 29,1 1318 13 6,1 181 2 23 5748 27,0 21 4 b 198 22 11,1 962 75 37,9 2354 72 36,4 1558 26 13,1 363 3 32 5269 26,6 25 4 c 197 30 15,2 1347 85 43,1 2622 58 29,4 1267 23 11,7 340 1 10 5586 28,4 40 4 d 201 26 12,9 1209 90 44,8 2854 68 33,8 1525 14 7,0 188 3 29 5805 28,9 4 5 a 197 33 16,8 1505 89 45,2 2931 62 31,5 1383 11 5,6 161 2 18 5998 30,4 20 5 b 200 166 83,0 804 85 42,5 2662 80 40,0 1677 15 7,5 193 2 18 5354 26,8 26 5 c 194 25 12,9 1080 83 42,8 2583 73 37,6 1593 11 5,7 165 2 21 5442 28,1 33 5 d 203 29 14,3 1346 86 42,4 2773 75 36,9 1666 12 5,9 165 1 9 5959 29,4 24

veld aant aant % gew aant % gew aant % gew aant % gew aant gew totaal gem nr beh her bollen 16/op 16/op 16/op 14-16 14-16 14-16 12-14 12-14 12-14 10-12 10-12 10-12 -/10 -/10 gew bolgew 3 6 a 204 42 20,6 1818 97 47,5 3026 46 22,5 980 17 8,3 246 2 26 6096 29,9 18 6 b 182 35 19,2 1513 64 35,2 1902 67 36,8 1397 15 8,2 223 1 15 5050 27,7 28 6 c 191 27 14,1 1244 75 39,3 2401 79 41,4 1726 9 4,7 123 1 12 5506 28,8 36 6 d 197 38 19,3 1595 87 44,2 2719 52 26,4 1103 19 9,6 269 1 10 5696 28,9 9 7 a 203 38 18,7 1658 101 49,8 3129 53 26,1 1128 11 5,4 167 0 0 6082 30,0 15 7 b 196 31 15,8 1343 93 47,4 2910 57 29,1 1261 14 7,1 204 1 8 5726 29,2 24 7 c 190 41 21,6 1871 87 45,8 2778 47 24,7 996 14 7,4 222 1 14 5881 31,0 34 7 d 204 30 14,7 1325 86 42,2 2696 70 34,3 1533 15 7,4 224 3 30 5808 28,5 10 8 a 205 39 19,0 1746 86 42,0 2621 69 33,7 1479 7 3,4 120 4 47 6013 29,3 17 8 b 202 34 16,8 1496 96 47,5 2924 54 26,7 1090 14 6,9 203 4 41 5754 28,5 31 8 c 196 47 24,0 2094 82 41,8 2490 53 27,0 1151 12 6,1 170 2 21 5926 30,2 37 8 d 198 29 14,6 1305 91 46,0 2766 55 27,8 1196 19 9,6 299 4 38 5604 28,3 8 9 a 201 36 17,9 1649 75 37,3 2328 74 36,8 1625 14 7,0 199 2 24 5825 29,0 12 9 b 198 44 22,2 1915 80 40,4 2513 54 27,3 1237 18 9,1 275 2 20 5960 30,1 30 9 c 198 44 22,2 2000 84 42,4 2648 61 30,8 1301 9 4,5 128 0 0 6077 30,7 39 9 d 202 36 17,8 1601 82 40,6 2588 69 34,2 1452 14 6,9 183 1 9 5833 28,9 7 10 a 196 27 13,8 1171 98 50,0 3054 61 31,1 1317 10 5,1 156 0 0 5698 29,1 13 10 b 202 34 16,8 1507 83 41,1 2672 70 34,7 1554 13 6,4 171 2 21 5925 29,3 27 10 c 198 24 12,1 1011 92 46,5 2846 63 31,8 1343 17 8,6 236 2 17 5453 27,5 35 10 d 199 16 8,0 705 91 45,7 2932 74 37,2 1610 17 8,5 245 1 8 5500 27,6 25

opbrengst 2003 aant aant % gew aant % gew aant % gew aant % gew aant gew totaal gem veld beh her bollen 16/op 16/op 16/op 14-16 14-16 14-16 12-14 12-14 12-14 10-12 10-12 10-12 -/10 -/10 gew bolgew 8 1 a 186 53 28,5 2757 70 37,6 2508 50 26,9 1305 12 6,5 230 1 12 6812 36,6 11 1 b 180 35 19,4 1759 52 28,9 1805 68 37,8 1715 20 11,1 391 5 78 5748 31,9 23 1 c 184 37 20,1 1858 54 29,3 1822 62 33,7 1560 29 15,8 492 2 28 5760 31,3 39 1 d 180 35 19,4 1774 50 27,8 1702 60 33,3 1474 33 18,3 571 2 24 5545 30,8 1 2 a 177 43 24,3 2224 61 34,5 2182 55 31,1 1425 15 8,5 275 3 38 6144 34,7 14 2 b 176 59 33,5 3182 66 37,5 2307 34 19,3 831 13 7,4 227 4 53 6600 37,5 28 2 c 197 46 23,4 2367 63 32,0 2274 57 28,9 1461 25 12,7 416 6 63 6581 33,4 38 2 d 178 44 24,7 2161 59 33,1 2051 47 26,4 1178 24 13,5 406 4 54 5850 32,9 7 3 a 188 45 23,9 2293 66 35,1 2308 57 30,3 1463 18 9,6 301 2 26 6391 34,0 13 3 b 180 44 24,4 2325 63 35,0 2210 47 26,1 1166 23 12,8 416 3 48 6165 34,3 26 3 c 198 45 22,7 2276 66 33,3 2297 55 27,8 1358 28 14,1 516 4 52 6499 32,8 37 3 d 196 36 18,4 1775 78 39,8 2715 57 29,1 1409 23 11,7 414 2 28 6341 32,4 3 4 a 195 43 22,1 2279 80 41,0 2763 45 23,1 1185 24 12,3 435 3 44 6706 34,4 12 4 b 178 42 23,6 2144 68 38,2 2394 48 27,0 1235 17 9,6 315 3 44 6132 34,4 29 4 c 183 45 24,6 2415 62 33,9 2160 53 29,0 1323 19 10,4 340 4 58 6296 34,4 34 4 d 190 44 23,2 2185 50 26,3 1700 58 30,5 1477 33 17,4 574 5 65 6001 31,6 10 5 a 186 51 27,4 2539 50 26,9 1709 63 33,9 1583 19 10,2 352 3 45 6228 33,5 16 5 b 188 41 21,8 2234 70 37,2 2390 42 22,3 1080 29 15,4 532 6 78 6314 33,6 27 5 c 190 36 18,9 1798 69 36,3 2482 61 32,1 1578 20 10,5 376 4 48 6282 33,1 35 5 d 190 40 21,1 2103 70 36,8 2408 52 27,4 1317 22 11,6 376 6 75 6279 33,0 26

aant aant % gew aant % gew aant % gew aant % gew aant gew totaal gem veld beh her bollen 16/op 16/op 16/op 14-16 14-16 14-16 12-14 12-14 12-14 10-12 10-12 10-12 -/10 -/10 gew bolgew 2 6 a 162 36 22,2 1928 57 35,2 1957 43 26,5 1083 21 13,0 406 5 73 5447 33,6 17 6 b 184 39 21,2 2007 64 34,8 2150 53 28,8 1316 23 12,5 404 5 58 5935 32,3 25 6 c 191 42 22,0 2056 61 31,9 2168 60 31,4 1516 26 13,6 464 2 27 6231 32,6 40 6 d 179 29 16,2 1412 48 26,8 1627 50 27,9 1295 38 21,2 648 14 168 5150 28,8 6 7 a 180 43 23,9 2134 70 38,9 2427 48 26,7 1264 16 8,9 294 3 38 6157 34,2 18 7 b 186 64 34,4 3267 64 34,4 2256 43 23,1 1093 13 7,0 229 2 23 6868 36,9 30 7 c 182 43 23,6 2065 54 29,7 1853 48 26,4 1209 33 18,1 596 4 55 5778 31,7 32 7 d 180 34 18,9 1648 55 30,6 1903 58 32,2 1441 24 13,3 448 9 110 5550 30,8 4 8 a 190 46 24,2 2301 66 34,7 2280 56 29,5 1468 19 10,0 353 3 45 6447 33,9 19 8 b 178 46 25,8 2204 67 37,6 2359 49 27,5 1281 13 7,3 238 3 43 6125 34,4 22 8 c 180 30 16,7 1582 66 36,7 2250 49 27,2 1232 31 17,2 574 4 52 5690 31,6 31 8 d 180 26 14,4 1247 54 30,0 1841 63 35,0 1590 30 16,7 537 7 100 5315 29,5 5 9 a 183 47 25,7 2383 70 38,3 2408 41 22,4 1061 21 11,5 395 4 58 6305 34,5 20 9 b 176 34 19,3 1753 62 35,2 2125 61 34,7 1526 16 9,1 291 3 42 5737 32,6 24 9 c 189 44 23,3 2216 66 34,9 2291 60 31,7 1504 16 8,5 291 3 41 6343 33,6 36 9 d 195 36 18,5 1756 68 34,9 2309 63 32,3 1542 22 11,3 376 6 74 6057 31,1 9 10 a 185 50 27,0 2552 53 28,6 1889 53 28,6 1334 23 12,4 448 6 85 6308 34,1 15 10 b 189 52 27,5 2524 60 31,7 2084 50 26,5 1259 24 12,7 435 3 37 6339 33,5 21 10 c 175 36 20,6 1745 55 31,4 1937 52 29,7 1267 24 13,7 432 8 97 5478 31,3 33 10 d 180 23 12,8 1200 60 33,3 2068 61 33,9 1495 32 17,8 549 4 49 5361 29,8 27

opbrengst 2004 aant aant % gew aant % gew aant % gew aant % gew aant gew Totaal gem veld beh her bollen 16/op 16/op 16/op 14-16 14-16 14-16 12-14 12-14 12-14 10-12 10-12 10-12 <10 <10 gew bolgew 5 1 a 246 38 15,4 1562 108 43,9 3758 89 36,2 2106 11 4,5 169 7595 30,9 11 1 b 247 34 13,8 1666 128 51,8 4327 74 30,0 1782 11 4,5 183 7958 32,2 24 1 c 246 51 20,7 2363 155 63,0 4936 36 14,6 841 4 1,6 68 8208 33,4 39 1 d 244 19 7,8 979 138 56,6 4641 71 29,1 1692 16 6,6 245 7557 31,0 9 2 a 241 17 7,1 868 124 51,5 4100 91 37,8 2078 9 3,7 133 7179 29,8 16 2 b 243 26 10,7 1386 122 50,2 4156 86 35,4 1970 9 3,7 156 7668 31,6 21 2 c 245 44 18,0 2159 135 55,1 4562 63 25,7 1420 3 1,2 50 8191 33,4 38 2 d 242 45 18,6 2102 119 49,2 3906 70 28,9 1736 8 3,3 129 7873 32,5 8 3 a 247 41 16,6 1931 105 42,5 3458 86 34,8 1949 12 4,9 166 3 28 7532 30,5 20 3 b 240 18 7,5 945 138 57,5 4356 72 30,0 1571 12 5,0 179 7051 29,4 26 3 c 248 56 22,6 2501 137 55,2 4321 51 20,6 1116 4 1,6 54 7992 32,2 35 3 d 243 33 13,6 1580 148 60,9 4728 51 21,0 1091 11 4,5 181 7580 31,2 1 4 a 247 32 13,0 1664 142 57,5 4646 68 27,5 1558 5 2,0 82 7950 32,2 18 4 b 244 33 13,5 1638 120 49,2 4065 86 35,2 2021 4 1,6 56 1 10 7790 31,9 25 4 c 243 38 15,6 1919 128 52,7 4332 72 29,6 1744 4 1,6 60 1 6 8061 33,2 33 4 d 251 25 10,0 1243 157 62,5 4738 62 24,7 1309 7 2,8 102 7392 29,5 3 5 a 246 33 13,4 1512 121 49,2 3832 82 33,3 1851 10 4,1 153 7348 29,9 19 5 b 239 20 8,4 942 128 53,6 4094 72 30,1 1607 19 7,9 284 6927 29,0 23 5 c 246 50 20,3 2204 136 55,3 4269 59 24,0 1309 1 0,4 15 7797 31,7 31 5 d 246 52 21,1 2393 128 52,0 4161 50 20,3 1172 16 6,5 243 7969 32,4 28

aant aant % gew aant % gew aant % gew aant % gew aant gew Totaal gem veld beh her bollen 16/op 16/op 16/op 14-16 14-16 14-16 12-14 12-14 12-14 10-12 10-12 10-12 <10 <10 gew bolgew 7 6 a 245 49 20,0 2146 105 42,9 3299 72 29,4 1609 19 7,8 284 7338 30,0 14 6 b 246 48 19,5 2105 140 56,9 4315 46 18,7 1045 9 3,7 148 3 31 7644 31,1 22 6 c 244 23 9,4 1126 146 59,8 4697 61 25,0 1368 14 5,7 220 7411 30,4 37 6 d 242 19 7,9 959 124 51,2 4046 80 33,1 1784 17 7,0 245 2 21 7055 29,2 10 7 a 239 40 16,7 1877 127 53,1 3989 52 21,8 1195 19 7,9 315 1 10 7386 30,9 12 7 b 245 25 10,2 1207 141 57,6 4521 70 28,6 1524 9 3,7 125 7377 30,1 27 7 c 242 33 13,6 1596 116 47,9 3802 85 35,1 2020 8 3,3 122 7540 31,2 32 7 d 247 19 7,7 941 133 53,8 4208 87 35,2 1959 8 3,2 130 7238 29,3 6 8 a 249 21 8,4 1025 143 57,4 4588 76 30,5 1712 9 3,6 133 7458 30,0 13 8 b 248 44 17,7 2079 128 51,6 4005 64 25,8 1435 11 4,4 177 1 18 7714 31,1 29 8 c 245 48 19,6 2151 115 46,9 3682 75 30,6 1766 5 2,0 81 2 18 7698 31,4 40 8 d 240 24 10,0 1164 130 54,2 4156 70 29,2 1507 14 5,8 182 2 18 7027 29,3 2 9 a 249 20 8,0 1931 130 52,2 4015 80 32,1 1791 17 6,8 254 2 18 8009 32,2 15 9 b 242 28 11,6 1365 120 49,6 4013 84 34,7 1866 7 2,9 112 3 27 7383 30,5 30 9 c 239 20 8,4 996 104 43,5 3644 102 42,7 2452 13 5,4 210 7302 30,6 36 9 d 245 20 8,2 1003 106 43,3 3502 103 42,0 2409 13 5,3 213 3 32 7159 29,2 4 10 a 244 18 7,4 870 116 47,5 3801 92 37,7 2064 17 7,0 268 1 8 7011 28,7 17 10 b 241 42 17,4 1997 115 47,7 3746 74 30,7 1758 8 3,3 124 2 23 7648 31,7 28 10 c 244 30 12,3 1526 96 39,3 3371 103 42,2 2552 14 5,7 236 1 9 7694 31,5 34 10 d 244 15 6,1 735 144 59,0 4519 66 27,0 1426 19 7,8 306 6986 28,6 29

Gewasbeoordeling 2002 % vuur % vuur % vuur veld beh her 12-aug 22-aug 28-aug 2 1 a 15 85 100 14 1 b 50 99 100 23 1 c 20 85 99 42 1 d 40 93 100 6 2 a 15 90 100 16 2 b 3 45 95 22 2 c 4 45 95 38 2 d 20 75 98 5 3 a 8 75 98 19 3 b 15 93 100 29 3 c 15 55 97 41 3 d 20 85 99 1 4 a 0,5 45 93 21 4 b 70 99 100 25 4 c 25 90 99 40 4 d 20 85 99 4 5 a 8 80 100 20 5 b 40 98 100 26 5 c 80 99 100 33 5 d 45 94 100 3 6 a 7 75 100 18 6 b 4 93 100 28 6 c 45 97 100 36 6 d 12 75 98 9 7 a 2 45 97 15 7 b 2 40 85 24 7 c 25 75 99 34 7 d 30 85 99 10 8 a 3 70 99 17 8 b 15 85 99 31 8 c 30 90 100 37 8 d 30 85 99 8 9 a 0,5 40 93 12 9 b 5 70 99 30 9 c 15 90 98 39 9 d 20 85 99 7 10 a 35 97 100 13 10 b 35 96 100 27 10 c 50 97 100 35 10 d 35 93 100 31

2003 % groen veld beh her 18-sep 8 1 a 70 11 1 b 20 23 1 c 10 39 1 d 70 1 2 a 75 14 2 b 80 28 2 c 90 38 2 d 90 7 3 a 70 13 3 b 75 26 3 c 55 37 3 d 80 3 4 a 70 12 4 b 85 29 4 c 75 34 4 d 75 10 5 a 70 16 5 b 65 27 5 c 70 35 5 d 85 2 6 a 65 17 6 b 65 25 6 c 70 40 6 d 60 6 7 a 75 18 7 b 80 30 7 c 80 32 7 d 75 4 8 a 70 19 8 b 70 22 8 c 70 31 8 d 40 5 9 a 75 20 9 b 75 24 9 c 65 36 9 d 70 9 10 a 75 15 10 b 60 21 10 c 45 33 10 d 55 32

2004 stand fyto stand veld beh her 11-aug 15-sep 01-okt 5 1 a 8 8 6 11 1 b 7 8 5 24 1 c 7,5 8 5,5 39 1 d 8 8 6 9 2 a 8 10 7 16 2 b 8 10 7,5 21 2 c 8 10 8 38 2 d 8 10 7 8 3 a 8 9 6 20 3 b 8 8 5 26 3 c 7,5 9 6,5 35 3 d 7,5 8 5 1 4 a 8 9 8 18 4 b 8 8 6 25 4 c 8 9 6 33 4 d 8 8 7 3 5 a 8 9 6 19 5 b 7,5 8 5 23 5 c 8 9 6 31 5 d 8 9 7 7 6 a 8 9 6 14 6 b 8 8 5 22 6 c 8 8 5 37 6 d 7,5 8 5,5 10 7 a 8 10 6,5 12 7 b 8 9,5 6 27 7 c 7,5 10 8 32 7 d 8 10 7,5 6 8 a 8 9,5 7 13 8 b 8 8 6 29 8 c 8 8 5 40 8 d 8 8 5,5 2 9 a 7,5 9 7 15 9 b 8 8 6 30 9 c 8 8 6 36 9 d 7,5 8 7 4 10 a 8 9 7 17 10 b 8 9 6,5 28 10 c 8 8 5,5 34 10 d 8 9 6 33

3. Bolanalyse 2002 beh Ds TotN Pds Kds Cads Mgds Feds Mnds Bds Znds Nads Cuds Mods 1A 28,65 1980 250 1971 74 68 19,19 0,76 0,93 1,93 28,60 0,30 0,02 1B 26,93 1910 251 2079 71 67 10,20 0,62 0,93 1,84 28,43 0,34 0,02 1C 28,73 1830 227 2069 76 68 17,63 0,74 0,95 1,76 33,14 0,29 0,02 1D 27,70 1870 229 1947 72 64 11,80 0,75 0,89 1,63 36,72 0,41 0,02 2A 28,02 1960 263 1984 68 67 16,84 0,94 0,91 1,94 25,49 0,29 0,01 2B 29,11 1810 263 1982 72 68 18,14 0,88 0,87 1,78 35,35 0,39 0,02 2C 30,80 1820 241 1971 74 67 19,26 0,90 0,88 1,78 29,82 0,34 0,02 2D 31,53 1790 245 1907 65 65 13,93 0,86 0,86 1,89 31,16 0,32 0,01 3A 28,09 1820 247 1965 75 67 21,97 1,02 0,91 1,86 34,66 0,33 0,02 3B 28,13 1740 229 1998 71 64 19,18 0,97 0,90 1,75 31,43 0,31 0,02 3C 30,13 1870 226 1920 73 64 18,75 0,82 0,93 1,58 28,90 0,27 0,03 3D 27,93 1770 238 1956 68 64 17,13 1,00 0,92 1,68 27,52 0,24 0,02 4A 29,03 1880 246 2015 72 66 13,85 0,79 0,90 1,74 23,45 0,26 0,01 4B 27,45 1920 250 2100 74 67 13,02 0,86 0,92 1,67 28,26 0,25 0,01 4C 27,63 1870 238 1990 77 68 17,84 0,95 0,86 1,76 48,11 0,68 0,03 4D 27,44 1840 236 1967 72 67 15,77 1,04 0,87 1,83 42,23 0,38 0,02 5A 30,28 1850 245 1935 68 66 13,58 0,87 0,85 1,88 37,69 0,44 0,03 5B 27,72 1800 225 2016 76 67 19,96 1,01 0,92 1,74 51,34 1,23 0,09 5C 28,40 1900 246 2097 73 69 13,70 0,90 0,86 1,87 44,45 0,40 0,03 5D 28,49 1750 247 1881 65 63 10,93 0,87 0,81 1,78 46,44 1,39 0,03 6A 29,53 1860 250 1915 65 64 13,63 0,98 0,85 1,75 24,76 0,26 0,02 6B 29,59 1810 240 1980 68 66 17,34 1,06 0,83 1,65 30,25 0,26 0,01 6C 29,30 2040 254 2038 78 69 19,28 1,13 0,87 1,65 33,39 0,26 0,01 6D 31,21 1930 246 2014 67 66 14,82 0,91 0,88 1,77 31,66 0,28 0,01 7A 29,34 1740 249 1893 73 66 22,22 1,18 0,83 1,86 32,36 0,36 0,01 7B 29,33 1850 258 1970 69 66 14,11 1,14 0,86 1,72 33,24 0,32 0,01 7C 28,69 1830 236 2020 72 68 18,49 1,12 0,86 1,79 28,78 0,23 0,01 7D 30,31 1910 241 1980 67 66 13,70 1,07 0,85 1,77 29,83 0,26 0,01 8A 29,74 1700 241 1907 71 65 15,66 1,07 0,82 1,75 32,73 0,31 0,01 8B 29,54 1740 240 1951 72 66 19,06 1,23 0,85 1,79 35,35 0,36 0,01 8C 29,52 1910 246 1896 83 69 26,87 1,39 0,85 1,87 43,44 0,54 0,01 8D 30,09 1700 239 1919 73 66 20,84 1,27 0,87 1,78 38,82 0,33 0,02 9A 30,45 1760 252 1895 75 66 18,65 1,27 0,86 1,87 38,70 0,43 0,02 9B 29,06 1740 240 1867 71 64 16,36 1,21 0,92 1,89 36,76 0,34 0,02 9C 28,75 1730 245 1899 74 65 17,16 1,24 0,98 1,89 35,56 0,39 0,01 9D 27,76 1740 244 1950 71 66 17,87 1,30 0,95 1,88 35,93 0,35 0,03 10A 28,61 1870 247 1998 74 68 14,60 1,13 0,89 1,78 35,07 0,34 0,02 10B 28,13 1730 235 2033 68 67 9,68 1,09 0,88 1,92 33,58 0,34 0,02 10C 27,58 1840 257 2025 73 68 13,38 1,11 0,83 1,87 42,84 0,41 0,02 10D 27,96 1930 235 1927 76 66 13,46 1,10 0,85 1,75 45,67 0,43 0,02 34

2003 veld Ds TotN Pds Kds Cads Mgds Feds Mnds Bds Znds Nads Cuds Mods 1A 33,06 1000 146,5 1912 47,83 52,57 3,365 0,519 0,7 1,495 22,73 0,293 0,118 1B 31,53 1140 146,4 1982 48,88 55,95 2,346 0,479 0,734 1,447 23,89 0,298 0,112 1C 30,65 1300 157,5 2053 59,38 57,35 2,352 0,427 0,836 1,548 22,6 0,322 0,133 1D 32,12 1250 150 1943 52,7 52,91 2,33 0,469 0,776 1,461 23,6 0,372 0,142 2A 33,22 920 141,8 1908 45,45 52,46 3,204 0,541 0,688 1,512 22,58 0,268 0,124 2B 32,01 1360 157,5 1999 49,56 54,79 2,483 0,542 0,748 1,571 21,24 0,254 0,127 2C 32,54 1270 156,1 2038 49,32 55,08 2,389 0,592 0,773 1,63 20,02 0,288 0,123 2D 32,04 1390 162,8 2011 48,44 55,56 2,416 0,577 0,761 1,693 21,41 0,369 0,135 3A 32,51 1290 136,4 1958 52,95 53,45 3,075 0,551 0,802 1,385 21,12 0,248 0,134 3B 31,80 1120 141,6 2003 49,33 54,33 2,376 0,527 0,745 1,405 22,85 0,309 0,112 3C 30,87 1300 165,7 1984 56,3 54,39 2,396 0,572 0,8 1,551 23,66 0,317 0,132 3D 31,15 1330 159,7 1983 52,71 55,39 2,244 0,561 0,767 1,555 20,62 0,349 0,135 4A 32,90 1160 135,9 1861 45,47 51,34 3,651 0,519 0,741 1,305 19,57 0,23 0,137 4B 31,64 1270 139,2 2032 50,65 56,06 2,215 0,545 0,76 1,381 22,14 0,232 0,122 4C 32,04 1390 151,4 1941 51,48 53,65 1,97 0,54 0,79 1,385 17,06 0,347 0,129 4D 30,76 1320 151,4 2055 54,9 57,8 2,434 0,54 0,772 1,537 28,75 0,448 0,141 5A 32,14 1350 132,6 1983 51,43 54,12 3,07 0,564 0,827 1,325 19,84 0,248 0,141 5B 31,41 1400 146,5 2008 51,76 54,77 2,18 0,551 0,795 1,416 20,3 0,235 0,116 5C 31,08 1340 150 1970 53,09 54,96 2,287 0,563 0,807 1,456 17,7 0,321 0,139 5D 31,77 1250 160,2 2012 51,24 55,29 2,256 0,57 0,726 1,481 19,11 0,305 0,143 6A 31,56 1280 151,2 1957 54,29 54,62 2,591 0,795 0,776 1,415 23,51 0,272 0,128 6B 30,98 1380 142,4 2022 54,07 54,46 2,285 0,809 0,805 1,324 19,81 0,201 0,107 6C 31,42 1380 174,2 1963 52,76 56,4 2,17 0,717 0,802 1,52 19,5 0,365 0,148 6D 32,70 1510 146,5 1909 50,95 50,81 2,064 0,771 0,78 1,346 14,88 0,322 0,136 7A 32,33 1240 142 1962 48,91 53,94 2,488 0,856 0,739 1,589 21,86 0,339 0,124 7B 32,52 1280 144,2 1983 51,13 55,23 2,195 0,89 0,792 1,479 22,76 0,226 0,11 7C 32,72 1150 125,2 1875 52,19 51,23 2,242 0,814 0,747 1,386 15,67 0,305 0,126 7D 31,98 1260 159,8 1956 50,48 53,25 2,544 0,888 0,739 1,547 21,63 0,319 0,136 8A 32,56 1070 148,7 1941 44,86 53,95 2,458 0,757 0,71 1,4 21,85 0,273 0,127 8B 32,05 1290 136,1 2010 49,13 52,61 2,278 0,904 0,778 1,295 20,77 0,223 0,109 8C 31,40 1200 164,1 2029 51,62 56,09 2,379 0,852 0,749 1,529 24,47 0,331 0,132 8D 31,17 1330 171,1 1952 52,96 53,29 2,266 0,825 0,772 1,469 25,67 0,302 0,156 9A 32,52 1180 149,3 1953 46,94 54,29 2,954 0,813 0,801 1,438 20,62 0,279 0,137 9B 32,56 1310 115,6 1929 50,16 51,23 2,204 0,8 0,808 1,233 21,59 0,324 0,111 9C 31,72 1100 159,1 1958 51,12 54,01 2,335 0,85 0,761 1,497 25,1 0,318 0,141 9D 31,51 1410 152,4 1929 54,6 53,07 2,39 0,845 0,819 1,477 23,91 0,343 0,148 10A 32,42 1250 149,3 1989 48,37 52,89 2,619 0,809 0,778 1,424 21,69 0,307 0,121 10B 32,28 1170 170,6 1941 50,51 55,31 2,13 0,826 0,782 1,467 23,05 0,336 0,124 10C 30,97 1140 179,2 2026 52,5 55,71 2,445 0,864 0,759 1,489 28,32 0,366 0,143 10D 31,51 1350 161,3 1947 53,47 55,3 2,322 0,842 0,797 1,485 21,78 0,267 0,152 35