10 11
ivo van hove Ik geloof in totale loyaliteit. Dit vormt ook de basis van mijn theaterleven. Loyaliteit brengt creativiteit met zich mee. Als je samenwerkt met dezelfde mensen, is er geen plaats voor verveling of saaiheid. Alleen binnen een slecht huwelijk heerst er verveling. Een goed huwelijk brengt elke dag iets nieuws met zich mee. Er zijn crisissen, conflicten en meningsverschillen, maar die leiden uiteindelijk allemaal naar iets nieuws en creatief. Elk project waar ik aan werk, beschouw ik als mijn kind. Je behandelt niet al je kinderen op dezelfde wijze, dat is fascistisch. Elk theaterproject moet uniek zijn. Het decor, de regie, de acteurs en het licht moeten allemaal dit ene verhaal vertellen. (American Theatre Magazine 2009) teorema, bochum, 2009 2 3
inhoud producties gasten 12 phaedra 18 kinderen van de zon 20 nooit van elkaar 24 spoken 30 de russen! ivanov-platonov 36 hedda gabler 38 antigone-kreon-oidipous 42 la voix humaine 50 scènes uit een huwelijk 54 la grande bouffe 58 glengarry glen ross 62 angels in america 68 antonioni project 70 opening night 74 ubu 80 al mijn zonen 14 grzegorz jarzyna 26 thomas ostermeier 32 tom lanoye thuisfront 44 rabozaal 52 internationaal 66 ta-2 78 allianties 84 ta-extra 92 ta-junior 100 ensemble 4 tableau 106 kalender 110 praktisch 126 abonnementen 130 ta-minnaar 134 kaartverkoop alwin pulinckx, ubu, amsterdam, 2010 4 5
ensemble barry atsma, kitty courbois, jacob derwig, roeland fernhout, fred goessens, janni goslinga, marieke heebink, fedja van huêt, chico kenzari, hans kesting, hugo koolschijn, hadewych minis, chris nietvelt, celia nufaar, frieda pittoors, alwin pulinckx, halina reijn, gijs scholten van aschat, eelco smits, karina smulders, leon voorberg frieda pittoors, fred goessens, antonioni project, amsterdam, 2009 6 7
hugo koolschijn Waarin heb je ooit je toevlucht gezocht? Het antwoord: ik sta niet voor niets in dit programmaboek. glengarry glen ross, haarlem, 2009 8 9
producties hadewych minis, fedja van huêt, elsie de brauw, opening night, amsterdam, 2009 10 11
Phaedra (1677) van Jean Racine is één van de grootste liefdesdrama s uit het toneelrepertoire. Aan het hof wacht de jonge Hippolytus al maanden in spanning op de terugkeer van zijn vader, koning Theseus. Hij wil hem om toestemming vragen om Aricia te huwen, de dochter van een vijandelijk vorst. Inmiddels houdt de echtgenote van Theseus Phaedra angstvallig haar passie voor haar stiefzoon verborgen. Wanneer het nieuws van de dood van Theseus het hof bereikt, voelt ze zich bevrijd en verklaart ze Hippolytus haar liefde. Hij wijst haar af en houdt haar aanzoek voor de buitenwereld geheim. Wanneer Theseus alsnog van de oorlog terugkeert, slaat Phaedra in paniek en beschuldigt ze Hippolytus haar te hebben verleid. Theseus ontsteekt in blinde woede. Phaedra vraagt om genade voor haar stiefzoon tot ze verneemt dat diens liefde uitgaat naar Aricia. De goden nemen wraak. Hippolytus sterft. Phaedra bekent en slaat de hand aan zichzelf. Theseus zuivert de naam van zijn zoon en blijft verscheurd en eenzaam achter. Phaedra is een tijdloos meesterwerk over de liefde in al haar verschijningsvormen: romantisch, edel en geperverteerd; als verlangen tussen geliefden, als vriendschap tussen familieleden en naasten. Bij Racine vallen de personages ten prooi aan een onweerstaanbaar verlangen dat hun hele leven bepaalt en vernietigt. In de prachtige vertaling van Laurens Spoor klinken Racine s verzen helder en messcherp en stuwen ze het drama naar een onontkoombaar einde: de liefde als een splinterbom die alle betrokkenen verwondt of doodt. phaedra van jean racine regie grzegorz jarzyna* met isis cabolet, kitty courbois, hans kesting, hugo koolschijn, chris nietvelt, eelco smits vertaling laurens spoor scenografie magadlena maciejewska licht jacqueline sobiszewski video bartek macias muziek jacek grudzien, piotr dominski * Grzegorz Jarzyna (1968) is één van de meest getalenteerde theaterregisseurs van zijn generatie. Sinds 1998 is hij mede artistiek leider en sinds 2006 directeur p r e m i è r e nov, dec10 speellijst p. 112 van het toonaangevende RT Warszawa in Polen. Zijn voorstellingen werden bekroond in binnen- en buitenland. 12 13
Grzegorz Jarzyna studeerde filosofie en theologie in Krakau alvorens zich te verdiepen in het theater: Mijn regieopleiding was voor mij een natuurlijk verlengstuk van het onderzoek naar de mens dat ik in de wijsbegeerte voerde. Eerst wilde ik schrijver worden maar op een gegeven moment realiseerde ik me dat alles wat ik te zeggen had al geschreven was, en zoveel beter dan ik het zelf zou kunnen. Daarom heb ik besloten me uit te drukken via het theater. Jarzyna is sterk beïnvloed door zijn werk als assistent bij de grote Poolse theatervernieuwer Krystian Lupa: Hij heeft me geleerd me te concentreren op de acteurs. De regie te denken vanuit hun gevoelens, hun innerlijke monoloog. De voorstelling op te bouwen door te luisteren naar de muziek die tussen hen klinkt. Met Yvonne, prinses van Bourgondië van Gombrovicz en zijn bewerkingen van Doctor Faustus van Thomas Mann en De Idioot van Dostojevski eist hij een plaats op in het Poolse en Europese theaterlandschap. Jarzyna s stijl kenmerkt zich in toenemende mate door het mengen van genres. Opvallend in zijn oeuvre is de productie 2007: Macbeth: een bijna cinematografische voorstelling die zich afspeelde op meerdere locaties, waaronder een speciaal gebouwd podium onder de Brooklyn Bridge in New York. Hij verwerft internationale bekendheid met zijn enscenering van Festen (Ceremony), het ophefmakende filmscenario van Thomas Vinterberg: Ik denk dat Festen belangrijke sociale issues aankaart. Het is een aanval op de hypocrisie en het verborgen kwaad in de maatschappij en laat de barsten zien in de Poolse familie. Wat me ook interesseert is de ceremonie uit de titel die de voorstelling een dwingend tijdsverloop geeft, als een monumentale klok die niet te stoppen is. Zijn veelzijdigheid komt ook tot uitdrukking in regies van TV-producties en opera. Op het Holland Festival 2010 was zijn Giovanni te zien, een radicale herlezing van Mozart s opera waarin hij de muziek naar de achtergrond verwijst en de mythe van Don Giovanni terugvoert naar een verhaal over mannelijke geilheid en de angst voor de dood. grzegorz jarzyna Jarzyna s ensceneringen laten zien dat hij niet geïnteresseerd is in het neerzetten van een duidelijk gearticuleerde mening, maar eerder in de meerduidigheid van pure vorm. Door gebruik te maken van symbolen en stereotypen uit de massacultuur creëert hij een theatertaal, die de groeiende collectieve ontreddering verbeeldt. Grzegorz Jarzyna maakt voorstellingen over mensen die verloren lopen in de consumptiemaatschappij en over de onherroepelijke verandering van de kwaliteit van liefde die dit bij hen teweegbrengt. 14 15
De slaap is mijn favoriete vluchtoord, als ik de wereld niet aankan is daar altijd nog de slaap die me wegrukt uit het angstige leven, en in de slaap wacht mij de droom. In barre tijden is mijn droomleven aangenamer dan mijn waken. Gek genoeg word ik op vakantie altijd overvallen door angstdromen. Zo is mijn droomleven misschien wel de keerzijde van het echte leven. gijs scholten van aschat 16 17
kinderen van de zon van maxim gorki regie ivo van hove met elsie de brauw, jacob derwig, chico kenzari, wim opbrouck, frieda pittoors, halina reijn, thomas ryckewaert, gijs scholten van aschat, chris thijs, lien wildemeersch vertaling tom kleijn bewerking/dramaturgie peter van kraaij scenografie jan versweyveld video tal yarden kostuums an d huys productie toneelgroep amsterdam / ntgent bij deze voorstelling engelstalige boventiteling p r e m i è r e nov, dec10, jan, feb11 speellijst p. 113 In Kinderen van de Zon (1905) schetst Maxim Gorki een tragikomisch portret van een groepje intellectuelen dat afgezonderd van de maatschappij visionaire ideeën ontwikkelt over de maakbaarheid van de mens maar nauwelijks oog heeft voor de concrete noden. De wetenschapper Protassov leeft teruggetrokken met zijn vrouw Jelena en zijn zus Lisa in het ouderlijke huis. Hij is vervuld van de mogelijkheden die de wetenschap biedt op weg naar een nieuw type mens en maatschappij. Zijn onstuitbare optimisme staat in schril contrast met zijn gebrek aan interesse in de problemen die zich buiten de muren van zijn domein voltrekken: er heerst cholera en het kansarme volk komt in opstand. Hij verdiept zich in experimenten en voert levendige gesprekken met de kunstenaar Wagin die zijn vrouw het hof maakt en met de veearts Tjepoernoi die zijn zus vruchteloos ten huwelijk vraagt. De drie mannen praten terwijl hun utopische toekomstvisioen als kinderen van de zon stilaan wordt verduisterd door krachten die zij zelf al te lang hebben genegeerd. Kinderen van de Zon schenkt ons een blik in de kloof die gaapt tussen de onuitputtelijke mogelijkheden van de mens en de uiteindelijke levens van elk individu. Dit thema loopt als een rode draad door het oeuvre van Maxim Gorki die in zijn belangrijkste toneelstukken Nachtasiel en Zomergasten de Russische Revolutie aankondigde. Hij wordt vaak in één adem genoemd met zijn tijdgenoot Anton Tsjechov met wie hij een interesse deelde in de tragikomische verbeelding van het menselijk tekort. In de huidige periode van wetenschappelijke doorbraken op het vlak van genetica en computertechnologie, blijkt Kinderen van de Zon meer dan een eeuw na datum nog steeds fundamentele vragen te stellen over wat het betekent mens te zijn. 18 19
O m het gevoel te hebben dat een stuk geslaagd is, moet ik ervan overtuigd zijn in onbekende regionen te hebben vertoefd en iets nieuws te hebben ontdekt. Jon Fosse Een vrouw wacht op de thuiskomst van haar man en praat met zichzelf. Ze roept hem in het leven en verbeeldt zich scènes van weerzien en overspel, hunkering en afwijzing waarin de liefde overschaduwd wordt door een redeloze verlatingsangst. Nooit van elkaar (1994) is een tekst als een bezweringsformule, als een mantra. Jon Fosse mengt subtiel realiteit en verbeelding en laat een wereld van associaties, herinneringen en droombeelden ontstaan waaruit de personages naar voren treden als angstige, eenzame mensen hunkerend naar aandacht en liefde. Na de publicatie van enkele korte verhalen en dichtbundels breekt Fosse in 1983 definitief door met zijn roman Rood, Zwart. Hij is al een gevierd prozaschrijver wanneer hij in 1996 met De Naam de prestigieuze Ibsen-prijs voor theater wint. Zijn toneelstukken veroveren de Europsese podia. Fosse wordt één van de meest opgevoerde toneelauteurs van zijn generatie. nooit van elkaar Alleen mijn mislukte teksten kennen geen ambiguïteit, de goeie kan je binnenstebuiten keren als een handschoen. Suggestie en meerduidigheid zijn typisch voor zijn werk. Zijn teksten zijn als muziekpartituren waarin hij een evenwicht zoekt tussen klank, stilte en herhaling. Wat Fosse bezighoudt, is wat onuitgesproken blijft, het langzaam verglijden van relaties en het herstellen van een labiel evenwicht tussen zijn figuren. Ik schrijf geen personages in traditionele zin. Ik schrijf des mensen. Het is aan de toeschouwer om zelf in te vullen wie de geportretteerde mensen zijn, wat hun relatie is en wat ze van elkaar willen. Zijn stukken verkennen een gemoedstoestand op de grens tussen leven en dood. Nooit van elkaar gaat op 10 februari in desingel te Antwerpen in première. van jon fosse regie ivo van hove met chris nietvelt, gijs scholten van aschat e.a. vertaling alexander schreuder dramaturgie peter van kraaij scenografie jan versweyveld coproductie desingel antwerpen p r e m i è r e feb, apr, mei11 speellijst p. 115 20 21
Bouw een hol op de bank, bij de open haard. Met geliefde en veel chocola. Blijf daar liggen tot de bui is overgewaaid. chris nietvelt teorema, bochum, 2009 22 23
Spoken (1881) van Henrik Ibsen is een familiedrama waarin een moeder en een zoon gekweld worden door de leugens uit het verleden. Hélène Alving probeert met de oprichting van een kindertehuis ter nagedachtenis aan haar overleden echtgenoot een streep te trekken onder haar voorbije leven. Ze wil de leugens en herinneringen aan haar liefdeloze huwelijk voorgoed achter zich laten en vestigt haar hoop op Oswald, haar enige zoon die na een kunstenaarsbestaan in Parijs terugkeert naar het ouderlijke huis. Oswald is lichamelijk en geestelijk uitgeput. Wanneer Hélène hem eindelijk de waarheid onthult over haar huwelijk, raakt hij alle levenslust voorgoed kwijt. Hij vraagt zijn moeder hem te helpen sterven. Met Spoken schreef de Noorse theatergigant Henrik Ibsen een bittere aanklacht tegen de burgerlijke hypocrisie. Als geen ander portretteerde hij zijn eigen klasse als verlamd door angst en de fnuikende regels van godsdienst en maatschappelijke status. Ibsen wordt beschouwd als de grondlegger van het moderne realistische drama. Nora of een poppenhuis, de Wilde Eend en Hedda Gabler behoren nog steeds tot de meest opgevoerde stukken uit het wereld repertoire. spoken van henrik ibsen regie thomas ostermeier* met fred goessens, marieke heebink, hans kesting, eelco smits, karina smulders vertaling judith herzberg dramaturgie marius von mayenburg scenografie jan pappelbaum licht erich schneider muziek nils ostendorf bij deze voorstelling engelstalige boventiteling p r e m i è r e feb, mrt, apr, mei11 speellijst p. 115 * Thomas Ostermeier (1968) is huisregisseur en artistiek leider van de gerenommeerde Schaubühne am Lehniner Platz. Hij verwierf ondermeer faam met zijn hedendaagse ensceneringen van Ibsen. Afgelopen seizoen was zijn ophef makende Hamlet nog te zien in de Stadsschouwburg Amsterdam. Zijn voorstellingen worden gekenmerkt door een fysieke, realistische speelstijl met grote aandacht voor tekst en verhaal. De acteur staat steeds centraal. Zijn sympathie gaat uit naar personages die hun identiteit en plaats in de maatschappij moeten bevechten: portretten van vrouwen en sociale outcasts fungeren prominent in zijn oeuvre. 24 25
Thomas Ostermeier heeft iets met Ibsen. Sinds zijn ophefmakende voorstelling van Nora in 2002 neemt het werk van de grote Noor een prominente plaats in zijn werk in. Spoken is zijn vijfde enscenering van Ibsen in acht jaar tijd en past in een geïnspireerde zoektocht naar een actualisering van zijn burgerlijke drama s. Thomas Ostermeier treedt voor het eerst op de voorgrond met Mark Ravenhill s Shopping and Fucking bij de Baracke in het Deutsches Theater Berlin, een platform voor jonge regisseurs dat onder zijn artistieke leiding in 1998 wordt uitgeroepen tot Theater des Jahres. De verwachtingen zijn dan ook hoog gespannen wanneer hij het daaropvolgende jaar aantreedt als artistiek leider van één van de meest gerenommeerde theaters in Duitsland, de Schaubühne am Lehniner Platz. Het duurt aanvankelijk even voor Ostermeier en het ensemble elkaar vinden maar met Nora wordt het startschot gegeven van een reeks succesvolle voorstellingen waarin Ostermeier zijn eigen signatuur vindt. Dat startschot is ook vrij letterlijk te nemen. Op het einde van het stuk trekt de titelheldin niet de deur van haar huwelijksleven achter zich dicht, zoals al meer dan honderd jaar de gewoonte was, maar schiet ze haar echtgenoot Helmer neer. Anne Tismer blijft als Nora alleen achter in het prachtige penthouse waarin Ostermeiers vaste scenograaf Jan Pappelbaum haar had opgesloten. Alles ademt het nieuwe millennium. Nora is een jonge vrouw die stikt in een wereld van materiële welvaart en vluchtige contacten. Om zich een plek te veroveren aan de zijde van haar rijke echtgenoot gaat ze in overdrive, schakelend van het ene naar het andere register, alsof ze teveel rollen tegelijk moet spelen: trophy wife met de looks van Lara Croft, moeder van drie kinderen, en society vrouw. Ze speelt met overgave en de moed der wanhoop tot ze zich al schietend een weg baant naar de vrijheid, of beter een kille gevangeniscel. Op het einde staart ze wezenloos voor zich uit terwijl haar echtgenoot en vader van drie kinderen leegbloedt tussen de siervissen in het aquarium. Ostermeiers dynamische regie, zijn beeld- en muziekcitaten thomas ostermeier (o.a. The Doors), zijn radicale update van Ibsens maar ontbeert de moed om die ook te realiseren. Ze burgerlijke wereld naar onze huidige maatschappij kijkt naar de regen op de glazen wand; de druppels treffen een gevoelige snaar. Pers en publiek reageren haar niet geweende tranen. enthousiast. De voorstelling groeit uit tot één van de meest succesvolle ooit bij de Schaubühne. In juni Hedda is in vele opzichten het jongere zusje van Nora: 2003 is Nora op uitnodiging van Ivo van Hove te gast ze heeft gekozen voor materiële zekerheid in de hoop op het Holland Festival. haar levensangst te bezweren. Bij haar geen hectische energie meer, geen drang om haar leven om te gooien In 2005 is het de beurt aan die andere belangwekkende vrouw in Ibsens oeuvre: Hedda Gabler is pose. Katharina Schütter speelt haar ingehouden, maar een berekenende, onschuldig en cool ogende in Ostermeiers versie een jonge vrouw die doelloos schijnbaar louter buitenkant. Emancipatie is geen ronddwaalt in het imposante huis van haar echtgenoot issue meer. Hedda kan alles doen wat ze wil, niemand Jorgen Tesman, verloren tussen glas, beton en witte die haar een strobreed in de weg legt. En toch is ze doodsbloemen, gereflecteerd in een spiegel die haar niet gelukkig. Ze lijdt aan het gevoel geen verschil ook achter de wanden van de leefruimte geen privacy meer te kunnen maken, er niet écht toe te doen. gunt. Ze verveelt zich. Ze koestert grote verlangens Ostermeier noemt haar toestand Wohlstandsdepression. Wanneer ze zich op het einde van het stuk in de belendende kamer een kogel door het hoofd jaagt, kijkt haar echtgenoot amper op en onthult het draaitoneel ijzingwekkend traag haar tengere, ontzielde lichaam. Alles aan deze voorstelling is hard, koud en afstandelijk. Alleen de muziek van de Beach Boys brengt een bitterzoete toets aan: God only knows. Ostermeier houdt in Hedda Gabler een hele generatie een spiegel voor. Zonder te moraliseren, schetst hij de leegte van het teveel aan mogelijkheden, de weigering te moeten opgroeien. Opnieuw heeft hij de vinger aan de pols van de tijd. Hedda Gabler wordt een instant hit die wereldwijd wordt bejubeld. Ook Ibsens mannenportretten weet Ostermeier grondig te herlezen en naar onze tijd te vertalen. In het Burgtheater in Wenen voorziet hij Bouwmeester Solness (2006) van een verrassend einde wanneer het hoofdpersonage aan het einde geen zelfmoord pleegt maar ontwaakt uit een nachtmerrie. Het getoonde wordt daarmee terug gewezen naar het rijk van de verbeelding en lijkt eerder de droom van iemand die de controle over zijn eigen bouwsels en verzinsels is verloren. Het stuk voelt als een aanklacht tegen het megalomane gedrag van een ambitieuze man die over lijken gaat om zijn doelstellingen te realiseren. In die zin vertoont de voorstelling opvallende gelijkenissen met de bijna profetische John Gabriel Borkmann (2008). Ostermeier en zijn dramaturg, de schrijver Marius von Mayenburg, bewerken het stuk tot een profetische analyse van de kredietcrisis die met het faillissement van Lehman brothers pas enkele maanden later zou uitbreken. Ze herschrijven het levensverhaal van de in opspraak gebrachte bankmagnaat Borkmann tot een gebalde 100 minuten durende farce over de excessen van het kapitalisme. De actualisering is frappant, de toonzetting verrassend burlesk. Ostermeier slaagt er opnieuw in om de dieptragische wereld van Ibsen te larderen met filmische ingrepen en hilarische uitvergrotingen. Ook nu weer blaast hij het stof van personages en milieu en maakt hij van Ibsen een tijdgenoot die nog steeds wezenlijke uitspraken doet over mens en maatschappij anno 2010. 26 27
eelco smits Ik zoek mijn toevlucht in andere mensen. antonioni project, amsterdam, 2009 28 29
Tom Lanoye schrijft na Ten Oorlog, zijn magistrale bewerking van Shakespeare s koningsdrama s voor Luk Perceval, en bewerkingen van klassieke teksten en nieuwe stukken voor Guy Cassiers en Johan Simons speciaal voor Toneelgroep Amsterdam de Russen! naar Tsjechov. Voor het eerst zullen de titelhelden uit Tsjechov s jeugdwerken elkaars pad kruisen in een avondvullend stuk waarin nagenoeg het hele ensemble aantreedt. Platonov (1878) schetst het leven van een dorpsonderwijzer die zijn jeugdige idealen heeft ingeruild voor een liederlijk bestaan en vluchtige liefdesaffaires. Zijn huwelijk en vaderschap beletten hem niet om voortdurend andere vrouwen het hof te maken. Platonov is een ontstemde ziel die zijn intellectuele potentieel en dromen niet heeft waargemaakt en zichzelf verliest in drank en rokkenjagerij. Door zijn onverantwoordelijke gedrag kwetst hij de mensen om zich heen. Ivanov (1887) is het verhaal van een man die zich gevangen voelt in zijn eigen leven. De liefde die hij voelde voor zijn vrouw, de Joodse Sarah, is na vijf jaar huwelijk opgedroogd en het financiële gewin dat hij met deze verbintenis hoopte te realiseren, is een illusie gebleken. De keuzes die hij heeft gemaakt in het verleden maken hem verbitterd. Zijn wrok zoekt een uitweg. Hij gaat een relatie aan met Sasja, een jongere vrouw. Maar wanneer hij na de dood van Sarah, het huwelijk met zijn maîtresse zou moeten voltrekken, stapt hij ontgoocheld en vol walging voor zijn eigen daden uit het leven. Na een grootschalige analyse van de politieke wereld in Romeinse Tragedies, richt Ivo van Hove zich met de Russen! op het gevoel van onvrede in brede lagen van de bevolking. In Tsjechov s jeugdwerken vindt hij opvallende parallelen met de huidige samenleving: onvrede met de machthebbers en met de concrete levensomstandigheden en toekomstperspectieven. de russen! i v a n o v - p l a t o n o v van tom lanoye naar tsjechov regie ivo van hove met barry atsma, jacob derwig, roeland fernhout, fred goessens, janni goslinga, fedja van huêt, chico kenzari, hans kesting, hugo koolschijn, hadewych minis, chris nietvelt, frieda pittoors, alwin pulinckx, halina reijn, gijs scholten van aschat, leon voorberg e.a. dramaturgie peter van kraaij scenografie jan versweyveld video tal yarden kostuums an d huys coproductie holland festival / international theatre festival dialog-wroclaw Tsjechov s titelhelden reageren volstrekt verschillend maar eindigen even vertwijfeld: Ivanov probeert zich te ontworstelen aan de gemaakte keuzes uit het verleden terwijl Platonov vlucht in de roes van het eeuwige nu, maar beiden staren ze uiteindelijk in de peilloze leegte van hun eigen uitgeteerde ziel. De Russen! is het portret van een groep mensen die vanuit een onbestemd gevoel van gemis en verlies wild om zich heen slaan, zondebokken zoeken, hun frustraties botvieren en uiteindelijk uitgeput inslapen of opbranden. Op verzoek van Toneelgroep Amsterdam schrijft Tom Lanoye een Tsjechov voor deze tijd: geen melancholische sfeer maar botte opstandigheid die een uitweg zoekt in racisme en escapisme. De voorstelling gaat in première tijdens het Holland Festival 2011. p r e m i è r e jun11 speellijst p. 119 30 31
tom lanoye De Vlaamse schrijver Tom Lanoye (1958) woont en werkt in Antwerpen/België en Kaapstad/ Zuid-Afrika. Hij is een van de meest gelezen en gelauwerde schrijvers van het Nederlands taalgebied. Hij heeft zich bekwaamd in bijna alle literaire genres, van poëzie tot korte verhalen, van satirische columns tot romans en toneel. In 1985 verscheen zijn prozadebuut Een slagerszoon met een brilletje. Andere hoogtepunten uit zijn oeuvre zijn de roman Kartonnen dozen, Het Goddelijke Monster, Zwarte tranen, Boze tongen en de bestseller Het derde huwelijk. Regelmatig wordt hij genomineerd voor belangrijke literaire prijzen en onlangs won hij met zijn nieuwste roman Sprakeloos de Gouden Uil-publieksprijs. Zijn theaterwerk omvat een twintigtal titels en oogst veel lof in het buitenland. De cyclus Ten Oorlog, een rigoureuze bewerking van Shakespeares Koningsdrama s, was een eclatant succes in de Nederlanden. Andere theaterwerken van Lanoye zijn onder meer Mamma Medea en Fort Europa, naast Mefisto For Ever en Atropa De wraak van de vrede. Tom Lanoye over Tsjechov, Ivanov, Platonov en het moderne levensgevoel: Anton Tsjechov is voor mij, als theaterauteur, een even groot ijkpunt als Euripides, Shakespeare, Arthur Miller en Hugo Claus. Uiteraard houd ik ook veel van Tsjechovs novelles en verhalen, maar het zijn vooral zijn toneelstukken die me bekoren. De eerste reden is dat Tsjechov, volgens mij, een van de vroegste auteurs is van het moderne levensgevoel. Een onbestemde lusteloosheid, een mal de vivre dat bol staat van verveling en zwartgallige humor, en dat toch opvalt door zijn lichtvoetigheid en zijn deernis. De tweede reden: zijn heerlijke vrouwenrollen. Mijn liefde voor toneel heb ik zoals bekend te danken aan mijn moeder, een slagersvrouw en amateur-actrice. Via haar heb ik me de terechte klacht eigen gemaakt dat er zo weinig mooie vrouwenrollen bestaan in het wereldrepertoire. Niet zo bij Tsjechov, integendeel. Voor hem hoeft een vrouw geen heiligenprentje te zijn en al evenmin een bordkartonnen feeks, ook geen hersenloze schone of een gefortuneerde sloerie, wier replieken alleen dienstig zijn in het schaakspel van interessante kerels die dingen om haar hand, en die voor de rest verwachten dat ze haar mooie mond houdt... De vrouwen van Tsjechov zijn leuker en pikanter dan de meeste van zijn mannen. De derde reden: de stukken van Tsjechov zijn ensemblestukken. In deze tijden, waarin monologen en dansvoorstellingen voor één man en een hond nog altijd opgang lijken te maken, is het een verademing eindelijk nog eens meer dan een half dozijn acteurs samen op de planken te mogen zien staan, met teksten die spreken van samenhangend drama, en die niet zijn opgetrokken uit loze kreten, onpeilbare lyriek of - oh gruwel! - jeugdherinneringen van de spelers zelf. Ivanov en Platonov zijn voor mij twee zelfverklaarde Hamlets, twee eindeloze beoefenaars van zelfbeklag en zelfoverschatting, twee mannen die koket zijn zoals alleen mannen dat kùnnen zijn, eens ze de vijfendertig zijn gepasseerd: poserend als eeuwige jongens, voelen ze zich hopeloos vermoeid en door het godganse leven bedrogen, niet wetend welke houding hun het meest respect zal opleveren bij de vrouwtjes. Die van hulpbehoevende hypochonder of die van de scheldende rebel die vrank en vrij zijn mislukkingen in hun gezicht uitlacht. De poor man s Don Juan lost dat dilemma op door van stemming te veranderen zoals anderen van ondergoed. En desondanks, nee: juist daardoor, worden ze vreemd aantrekkelijk, in het bijzonder voor de vrouwen die ze genadeloos te gronde richten. Om het accent niet te zeer alleen bij de mannen te leggen hebben we tal van werktitels bedacht, voortbordurend op De vaderlozen, zoals Tsjechov zelf Platonov noemde. De moedelozen was daarvan mijn favoriet. Omdat het, in levensgevoel, een grote echo bevat met de huidige tijd. Veelvuldig zijn onze kicks, eindeloos onze vieringen, herdenkingen en feestjes - toch ligt overal verveling op de loer en is geklaag niet van de lucht. Nooit eerder waren zo veel mensen zo rijk, nooit eerder waren de vrijheid en de levensverwachting zo groot - toch heerst alom een neerslachtig en bang klimaat: we stinken erin, klimatologisch, monetair én politiek!. Terecht of niet, opnieuw waart het besef rond dat we leven in een scharniermoment, van het ene tijdvak naar een heel ander. En dat roept, bij voorbaat, een gevoel op van groot maar onbestemd verlies. Een scherpe onvrede, waarin het tegelijk ook heerlijk zwelgen is. Het moderne melodrama. 32 33
In de Cevennen is een rotspunt, met rondom kilometers uitzicht. Alle onrust waait daar weg. jacob derwig romeinse tragedies, zurich, 2009 34 35
H et treurige van deze wereld is dat zo veel mensen niets anders te doen hebben dan geluk najagen, zonder in staat te zijn het te vinden. schreef Ibsen in zijn aantekeningen bij Hedda Gabler (1890). Hedda Gabler is een moderne vrouw, die haar eigen leven wil leiden: wild en onverantwoord, net als de mannen in haar omgeving. Na een onstuimige jeugd met talloze minnaars trouwt ze Jurgen Tesman, een succesvol wetenschapper. Het is voor beiden een liefdeloos en opportunistisch huwelijk: Hedda krijgt luxe en maatschappelijke zekerheid, Tesman krijgt een vrouw als trofee. Verveeld en gefrustreerd droomt Hedda van de wereld buiten en de woeste feestjes van huisvriend Brack. Als Hedda s vroegere geliefde Lövborg terugkeert, wordt ze geconfronteerd met de leegte van haar bestaan. Naast de nieuwe productie Spoken, in een regie van Thomas Ostermeier, wordt Hedda Gabler van Ibsen hernomen. Ivo van Hove verplaatst het stuk naar een loft in een grote stad. De voorstelling raakt aan het moderne levensgevoel, waarin egocentrisme en de drang naar onmiddellijke bevrediging centraal staan. Ivo van Hove: In Hedda Gabler zijn we getuige van iemand die zichzelf doodt. Een vrouw met een grote levensdrang die niets onderneemt om het leven waar ze zo naar verlangt ook te leiden. De burgerlijke helden van Ibsen dromen altijd over vrijheid, over totale onafhankelijkheid, maar hun dromen blijken bedrog. Er is altijd wel een reden om de definitieve keuze niet te maken, er is altijd wel familie, een huwelijk of de angst voor een publiek schandaal. Het treurige aan deze wereld is dat zo veel mensen niets anders te doen hebben dan geluk najagen, zonder in staat te zijn het te vinden. Ivo van Hove en Jan Versweyveld maakten Hedda Gabler in het najaar van 2004 bij The New York Theatre Workshop. De voorstelling won vier prestigieuze OBIE-awards (Off Broadway Theatre Awards) voor ondermeer regie en scenografie. hedda gabler van henrik ibsen regie ivo van hove met barry atsma, jacob derwig, roeland fernhout, hadewych minis, celia nufaar, halina reijn e.a. vertaling judith herzberg dramaturgie bart van den eynde scenografie jan versweyveld kostuums jan versweyveld, wim van vliet r e p r i s e aug, sep10 speellijst p. 112 Een gruwelijk stuk. Een messcherpe voorstelling. Die lang nadreunt. De Groene Amsterdammer Ras-tragédienne Halina Reijn kan de titelrol moeiteloos aan, en voorziet haar personage van nieuwe accenten. Zij zet verveling om in agressie, ze maakt de destructie van Hedda voelbaar en geeft haar ook vileine trekjes. Het Parool Met deze verfrissende en gedurfde voorstelling werd het theaterherfstseizoen in één klap op een hoger niveau getild. New York Times 36 37
Antigone-Kreon-Oidipous is een bewerking van drie klassiekers van Sofokles tot een eigentijdse familietragedie. Een fatale zoektocht naar kennis en de waarheid over onszelf. De Thebaanse tragedies van Sofokles: Oidipous Tyrannos, Oidipous in Kolonos en Antigone, vertellen een even beroemde als tragische familiegeschiedenis. In Oidipous Tyrannos wordt de titelheld geconfronteerd met de gevolgen van zijn eigen, onbewust gepleegde misdaden: vadermoord en incest met zijn moeder waaruit vier kinderen stammen. Het onderzoek dat hij instelt naar de moordenaar van zijn vader leidt onherroepelijk naar hem zelf. In Oidipous in Kolonos verzoent hij zich na jaren van blind rondzwerven met zijn geschiedenis en voorspelt hij zijn twee zoons, Eteokles en Polyneikes, een afschuwelijk levenseinde. Zijn dochter Antigone tenslotte, keert zich tegen de verordening van oom Kreon om het lichaam van haar gestorven broer Polyneikes onbegraven te laten. Zij verkiest een traditioneel eerbetoon aan de doden boven de wetten van de staat. Trouw aan haar vader en alle familieleden die haar voorgingen, kiest zij de dood. In een wereld van steeds veranderende machtsverhoudingen stellen Sofokles beroemde personages keer op keer dezelfde vragen: Volgens welke wetten moeten wij leven? Waarom is het juiste niet altijd goed? En welk ideaal is sterk genoeg om voor te sterven? Thibaud Delpeut maakte uit drie tragedies een inventieve caleidoscoop, waarin toekomst heden en verleden elkaar in rap tempo afwisselen; waarin de ene heerser ontdekt wie hij werkelijk is en de ander vastloopt in de mazen van zijn eigen wet; een oude vrouw haar keuze voor het leven betreurt en een jonge vrouw haar keuze voor de dood vreest. Het kwaad is overal en blijft bestaan omdat wij vasthouden aan onze rancune. Delpeut onderzoekt hoe de daden van de ene generatie doorwerken in het leven van de andere en laat met zijn actuele enscenering zien dat personages als Oidipous en zijn familieleden ondanks hun mythische proporties bovenal menselijk zijn. naar sofokles regie/muziek thibaud delpeut met barry atsma, eline ten camp, jacob derwig, fred goessens, janni goslinga, hadewych minis, celia nufaar, alwin pulinckx bewerking thibaud delpeut, janine brogt vertaling janine brogt dramaturgie joris van der meer scenografie roel van berckelaer licht casper leemhuis kostuums wojciech dziedzic coproductie toneelschuur producties r e p r i s e sep10 speellijst p. 112 Antigone-Kreon-Oidipous ging in 2009 in première in de Toneelschuur in Haarlem en werd in het kader van TA-2 i.s.m. Toneelschuur Producties gemaakt. In 2010 gaat de voorstelling op tournee in de grote zaal. Brutale voorstelling van één van de interessantste jonge regisseurs van dit moment. de Volkskrant Jacob Derwig speelt Kreon op meesterlijke wijze. De Telegraaf antigone - kreon - oidipous 38 39
Ik ben letterlijk het toneel op gevlucht. Daar leek het mij het veiligst. Alleen noemde ik dat toen niet zo. celia nufaar hedda gabler, amsterdam, 2006 40 41
Een vrouw belt een laatste keer haar ex in een ultieme poging de breuk tussen hen ongedaan te maken. Stilaan groeit het besef dat de minnaar voorgoed voor een ander heeft gekozen en ze voortaan op zichzelf is aangewezen. Met La voix humaine (1927) schreef de Franse dichter en cineast Jean Cocteau de ultieme afscheidsmonoloog. De telefoon fungeert als een genadeloos instrument: elke zin kan de laatste zijn. Halina Reijn speelt de tekst als een wanhopige schreeuw om bestaansrecht. Een uur lang neemt ze het publiek mee in het verdriet van deze vrouw en haar gevecht met de dreigende leegte. Ze moet niet alleen afscheid nemen van de minnaar maar ook van het beeld dat ze jarenlang van zichzelf heeft gekoesterd. De ontroerende monoloog La voix humaine, ging in februari 2009 in Antwerpen in première. Halina Reijn ontving voor haar vertolking de prijs van beste actrice op het internationale theaterfestival KONTAKT in Polen. Ondertussen hebben meer dan 15.000 mensen de voorstelling bezocht en werd La voix humaine genomineerd voor de Toneel Publieksprijs. La voix humaine werd in de New Yorkse Village Voice genoemd als één van de beste voorstellingen van het jaar. De monoloog van Halina Reijn werd uitgekozen om voor televisie te worden bewerkt in het kader van Toneel op 2. Zes belangwekkende voorstellingen van het afgelopen seizoen, waaronder ook Opening Night van Toneelgroep Amsterdam, worden vanaf augustus 2010 op het scherm aangeboden. la voix humaine van jean cocteau regie ivo van hove met halina reijn vertaling peter van kraaij, halina reijn dramaturgie peter van kraaij scenografie jan versweyveld bij deze voorstelling engelstalige boventiteling internationale tournee r e p r i s e okt, dec10, mrt, apr, mei11 speellijst p. 114 Halina Reijn speelt de pannen van het dak. Knack Halina Reijn koppelt in haar rijke, indringende spel de stadia die de vrouw doormaakt, aan evenzoveel spelregisters die iedere keer weer verrassen. NRC Handelsblad***** Een vlotte, rauwe, invloedrijke productie die scherpzinning tot leven wordt gebracht door Halina Reijn. The Village Voice 42 43
thuisfront Verscheidenheid aan thema s en regisseurs maakt ook dit seizoen het aanbod van Toneelgroep Amsterdam spannend om te volgen. De nieuwe voorstellingen zijn niet onder één noemer te brengen maar toch vertonen een aantal stukken een bijzondere mate van verwantschap. Veelal betreft het personages die verwoede pogingen ondernemen om hun thuis te behoeden voor de chaos die niet alleen van buitenaf maar ook van binnenin hun levens komt bedreigen. De idee van een veilig toevluchtsoord waarin het rustig wonen is en waaruit de maatschappelijke spanningen zijn geweerd, blijkt een illusie. Wonen is afkomstig van het Gotische wunian en betekent zich ophouden maar ook tevreden zijn en in vrede blijven. Het woord vrede stamt van frye : behoed tegen schade en bedreiging. De spanning tussen het willen omheinen ( freien ) en het samenleven is terug te vinden in minstens vijf van de nieuwe voorstellingen. In Kinderen van de Zon koestert de wetenschapper Protassov een droom: die van een wereld waarin de mens zijn kwaliteiten ten volle zal realiseren en er in slaagt honger, ziekte en pijn voorgoed te overwinnen. Hij trekt zich met enkele geestverwanten en familieleden terug om die utopische wereld uit te denken. Maar al snel wordt hun leven samen verstoord door de samenleving van buitenaf en eist de realiteit brutaal haar rechten op: ziekte en sociale onrust dringen door de muren van hun (t)huis maar ook van binnenuit wordt hun denken belaagd door amoureuze verwikkelingen en lustgevoelens. De luwte die Protassov zoekt blijkt een illusie. Ook in de huidige maatschappij die alsmaar meer een ruimte wordt zonder grenzen waarin alles gelijktijdig op ons afkomt, is het omheinen van een schuilplaats, een plaats voor reflectie steeds moeilijker. De globalisering is een realiteit die niet meer te ontkennen is. Ook Joe Keller, de vader in Al mijn zonen koestert de illusie dat hij de wereld kan creëren naar zijn wensen. Hij is de ultieme selfmade man, de vleesgeworden American Dream: wat je wil, kan je bereiken. Mits een paar offers onderweg. Met de oorlog heeft hij fortuin gemaakt. Hij staat op het punt om het koninkrijk dat hij met eigen handen heeft veroverd en beschermd over te laten aan zijn jongste zoon. Maar dan sijpelt de realiteit van een verdrongen verleden druppelsgewijs naar binnen. Het ideale plaatje van familie en patriottisme bladdert af naarmate leugens en halve waarheden aan het licht komen. Joe s omheinde familiegeluk en maatschappelijk aanzien worden bedreigd. De oorlog die hij voorbij waande, breekt in alle hevigheid los in zijn eigen achtertuin. Arthur Miller noemde zijn stuk met recht Al mijn zonen: Joe wordt niet alleen ter verantwoording geroepen voor de dood van zijn oudste zoon maar ook voor de dood van al die andere zonen geslachtofferd op het altaar van de oorlog en de American Dream. Ook bij Miller is de grens tussen privé en publieke verantwoordelijkheid flinterdun en staat het huis van de Kellers in het oog van een storm die heel Amerika teisterde. karina smulders, othello, amsterdam, 2003 Hélène Alving, de moeder in Spoken denkt de trauma s uit het verleden op afstand te kunnen houden. Het is ontroerend om te zien hoe ze haar schuld probeert af te kopen en haar naam te zuiveren door een daad van naastenliefde: ze schenkt de gemeenschap een tehuis voor kinderen dat de naam draagt van haar overleden echtgenoot. De schenking is als een zoenoffer, niet aan de goden maar aan de hypocriete burgers en gezagsdragers; een zoenoffer om zich toegang te verschaffen tot een tweede leven waarin ze hoopt de fouten uit het verleden ongedaan te maken. Op Oswald, haar teruggekeerde zoon, projecteert ze de hoop op een nieuw begin. Maar het ouderlijke huis waarin Hélène die toekomst wil bouwen, roept in hem het liefdeloze verleden terug op. 44 45
Verbitterd en bezocht door de spoken uit zijn jeugd kiest Oswald het huis waar hij ooit geboren werd als plaats waar hij wil sterven. Aan de moeder die hem het leven schonk, vraagt hij nu de dood. Ibsen keert de wereld als een handschoen binnenstebuiten en laat zien hoe ontkenning en verdringing geen fundament bieden voor een (t)huis. Het omheinen van het voorbije leven is mislukt. De hypocrisie dringt langs ramen en deuren het huis binnen en maakt het onbewoonbaar, niet meer voor de levenden bestemd. In de Russen! wordt in de levens van de titelhelden een hele samenleving weerspiegeld. Gevoelens van onvrede zijn kenmerkend voor een periode van grote maatschappelijke verandering: in Tsjechov s tijd de overgang van een feodaal systeem dat plaats moet ruimen voor de nieuwe rijken en ondernemers, een periode waarin de gegoede klasse onder druk komt van een steeds groeiend aantal gegadigden. In onze tijd waarin de globalisering voortdurend perspectieven en verwachtingen en dus mensenlevens hertekent, duikt een vergelijkbaar gevoel van onvrede op. De oorzaken mogen dan verschillen, de gevolgen vertonen verrassend veel parallellen: gevoelens van machteloosheid en kwetsbaarheid tegenover een systeem dat alsmaar complexer wordt en het individu in de verdrukking brengt en een schreeuw om eenheid en orde. Platonov en Ivanov voelen zich onder druk van de veranderende maatschappij in het diepst van hun wezen tekort gedaan en van hun plaats verdrongen. Bij Platonov is er het gevoel van een misgelopen, groots intellectueel avontuur, bij Ivanov de wrok om het emotionele en financiële failliet van zijn huwelijk met de Joodse Sarah. Beiden zijn ze onbewust op zoek naar schuldigen en zondebokken. Het openlijk racisme waaraan de personages zich bezondigen is een teken des tijds maar helaas ook nu pijnlijk actueel. Populistische en demagogische gemeenplaatsen en opportunistisch gedrag worden door Tom Lanoye in zijn bewerking van Tsjechov s jeugdwerken genadeloos in het vizier genomen. Persoonlijke ontgoocheling en maatschappelijke onvrede creëren een grimmige wereld waarin het niet aangenaam toeven is en iedereen op drift raakt. De idee van een toevluchtsoord, een (t)huis lijkt voor zowat alle personages bedreigd door financiële transacties, overspel en bedrog. Ze ontmoeten elkaar op feesten buitenshuis die al snel verworden tot macabere samenscholingen waar de rekeningen worden vereffend. Platonov en Ivanov vormen als het ware samen een manisch-depressieve persoonlijkheid: Platonov vlucht in de roes van alcohol en rokkenjagerij, Ivanov in zwaarmoedigheid, maar beiden zijn ze kinderen van hun tijd, getekend door angst en onzekerheid. Dat de chaos ook dreigt van binnenin wordt duidelijk in Phaedra. Aan het hof worden oorlog en maatschappelijke spanningen zorgvuldig op afstand gehouden maar slaat het noodlot toe wanneer Phaedra verliefd wordt op haar stiefzoon Hippolytus. Haar liefde en de wetten van de staat zijn onverzoenbaar. Phaedra trekt zich terug in haar eigen wereld van fantasie en seksueel verlangen tot Hippolytus haar afwijst en haar zorgvuldig gekoesterde hoop aan flarden scheurt. Haar ontroostbaarheid krijgt de vorm van een blinde vergelding. Aan het einde van het stuk, na de dood van Hippolytus en de zelfdoding van Phaedra blijft de vorst Theseus achter in een ontzield paleis. Niet de jarenlange oorlog aan het front maar het kortstondig opflakkerende vuur van een verboden passie thuis dwingen hem finaal op de knieën. In de stukken die Toneelgroep Amsterdam toont, wordt niet alleen de spanning tussen individu en samenleving op scherp gesteld maar ook dat andere eeuwenoude thema verkend: de mens die voortdurend zijn grenzen wil verleggen en leert leven met zijn eigen angsten en verlangens. peter van kraaij halina reijn, la voix humaine, antwerpen, 2009 46 47
Mijn meest geslaagde vlucht is die naar een nieuw leven, weg uit mijn geboorteland naar de stad Amsterdam! alwin pulinckx scènes uit een huwelijk, wenen, 2007 48 49
In Scènes uit een huwelijk van Ingmar Bergman volgen we een echtpaar op de lange, grillige weg van hun relatie die uiteindelijk leidt naar tederheid. Bergman schreef Scènes uit een huwelijk als een serie van zes televisiedrama s, die hij daarna bewerkte tot een film en uiteindelijk tot een toneelstuk. Hij kon daarbij putten uit bijna dertig jaar huwelijkservaring met vijf opeenvolgende echtgenotes. Bergman voelde zich sterk verbonden met zijn personages Johan en Marianne. Zij lijken het perfecte echtpaar, maar scène na scène wordt dit mooie beeld systematisch ontmanteld. Halve waarheden, leugens en bedrog leiden tot een pijnlijk verloop van hun huwelijk. Ze zijn nerveus, gelukkig, egoïstisch, dom, vriendelijk, wijs, opofferend, aanhankelijk, kwaad, lief, sentimenteel, onuitstaanbaar en beminnelijk. Toch kunnen zij elkaar niet los laten. En wat begint als een hel, verandert in een zoektocht naar onvoorwaardelijke en belangeloze liefde. Scènes uit een huwelijk gaat over gespeelde onkwetsbaarheid en klein menselijke behoeften, tussen het verlangen anderen te behagen en ongemakkelijk eigenbelang, tussen het geloof in een maakbare wereld en de aanvaarding van het eigen falen. Scènes uit een huwelijk is een bijzondere theaterervaring voor het publiek. Johan en Marianne worden gespeeld door drie acteurskoppels van verschillende leeftijden, waardoor men ziet hoe een koppel vroeger misschien was of in de toekomst zou kunnen worden. Scenograaf Jan Versweyveld transformeert de schouwburg tot een intieme ruimte. Het publiek verplaatst zich per scène op het podium en maakt zo deel uit van de grillige wereld waarin Johan en Marianne zich bevinden. Door de hoge mate van intimiteit krijgt de bezoeker de sensatie van een vergrootglas waardoor hij alle fases ziet waarin het ontwrichte huwelijksleven zich beweegt. scènes uit een huwelijk van ingmar bergman regie ivo van hove met charlie chan dagelet, helene devos, roeland fernhout, janni goslinga, hugo koolschijn, hadewych minis, celia nufaar, alwin pulinckx, leon voorberg e.a. vertaling karst woudstra dramaturgie bart van den eynde scenografie jan versweyveld coproductie kaaitheater bij deze voorstelling engelstalige boventiteling internationale tournee r e p r i s e jan, feb, mrt, apr, mei11 speellijst p. 114 Scènes uit een huwelijk ging in februari 2005 in première in de Stadsschouwburg Amsterdam. Celia Nufaar won de Colombina, prijs voor beste vrouwelijke bijrol. Van Hoves vernieuwende theatertaal dwingt als altijd respect af. Het Parool De confrontaties vinden plaats op slechts enkele meters afstand van het publiek, dat als het ware in de huiskamer van Johan en Marianne is neergestreken. Die setting maakt de beleving nog indringender. De Telegraaf Deze productie verveelt geen moment door een ongemeen beklijvende vertolking. Om als regisseur zo een briljante voorstelling te kunnen maken, moet je wel een heel grote afkeer hebben van het huwelijk. De Tijd 50 51
rabozaal De dynamiek van het repeteren en theater maken in huis zorgt voor extra energie in de Stadsschouwburg. Door het gebouw letterlijk met elkaar te delen, wordt het onderlinge vertrouwen alleen maar groter. Je komt elkaar s ochtends tegen aan het koffieapparaat en s avonds bij Stanislavski. Opeens ben je niet meer louter gastheer, maar hoor en zie je zelf hoe er gezwoegd wordt om de première te halen. Ik verheug me nu al op de vijf premières die zullen volgen en op deuren open-dag in mei waarin we samen met Toneelgroep Amsterdam de deuren wagenwijd open zetten voor iedereen die net als wij wil genieten van deze mooie plek aan het Leidseplein. melle daamen directeur Stadsschouwburg opbouw opening night, amsterdam, 2009 52 53
Na Opening Night, Maeterlinck en Oresteia verenigden Toneelgroep Amsterdam en NTGent opnieuw de krachten. Johan Simons bracht de wereldberoemde film La grande bouffe over het vrijwillige, genotvolle sterven op toneel. De Frans-Italiaanse film La Grande Bouffe van Marco Ferreri veroorzaakte bij zijn première in Cannes (1973) een golf van protest en verontwaardiging. Sommige critici noemden het de meest afschuwelijke en decadente film in de geschiedenis van de Franse film, anderen prezen juist de rauwe, radicale aanval op het bourgeois establishment. Vier gezonde, succesvolle mannen hebben besloten te eten totdat ze erbij neervallen. In een villa geven ze zich over aan het orgastische genoegen tot de dood erop volgt. Vergezeld door een prostituee die het lichamelijke genot moet verhogen en een onderwijzeres die hen de laatste uren van hun leven liefdevol bijstaat, gaan zij doelbewust hun vrijwillig verkozen, onvermijdelijke einde tegemoet; zonder conflict, zonder discussie, zonder ophef en juist daardoor verontrustend. Is het de ultieme decadentie om aan overvloed te willen sterven, omdat de mens niet meer in staat is betekenis aan zijn eigen leven te geven? Of is het de meest fundamentele manifestatie van de vrije wil waarmee de mens zich van het dier onderscheidt? Om beide mogelijkheden te onderzoeken, situeert Johan Simons de voorstelling in een atelier waar twee vrouwelijke kunstenaars het verhaal reconstrueren in een poging de vrijwillige dood te bevatten. Zij wekken de mannen tot leven en kiezen beiden hun rol om zo intens mogelijk getuige te zijn van de fysieke consequenties van het vrije wilsbesluit van de mannen. De mentale wereld komt in beeld door de projectie van werken uit de beeldende kunst die de complexiteit van hun gedachten en gevoelens weerspiegelen. La grande bouffe ging in februari 2010 in Amsterdam in première. la grande bouffe naar marco ferreri regie johan simons met elsie de brauw, jacob derwig, chris nietvelt, wim opbrouck, steven van watermeulen e.a. bewerking tom blokdijk dramaturgie paul slangen beeldconcept anna tilroe productie toneelgroep amsterdam / ntgent r e p r i s e mrt, apr11 speellijst p. 120 superieure acteerprestaties Trouw La grande bouffe steekt ingenieus in mekaar en is door een efficiënte combine van beeldende en theatrale kunst een streling voor oog en oor. Knack**** Simons geeft zijn geweldige acteurs de vrije hand om eindeloos tussen de hompen te dweilen, te giechelen en te neuken. [ ] De toeschouwer raakt vervuld van bodemloos verdriet. NRC Handelsblad**** 54 55
Ik vlucht naar zee. leon voorberg ubu, essen, 2010 56 57
Glengarry Glen Ross van David Mamet is een zwarte komedie over elementair kapitalisme en de strijd tussen werkende mannen. Over angst en hebzucht en het aansmeren van vastgoed aan mensen die het niet kunnen betalen. Vier verkopers van een noodlijdend makelaarskantoor verleiden potentiële kopers met onweerstaanbare verkooppraatjes. Onbeduidende stukken vastgoed worden voorgesteld als paradijsjes. Maar in tijden van recessie stagneert de verkoop. Om de crisis het hoofd te bieden, schrijft de directie een competitie uit: de twee beste verkopers krijgen een bonus, de anderen worden ontslagen. Vanaf dat moment regeren angst, afgunst, haat en wantrouwen dit mannendomein. Zoetgevooisde verkooppraatjes worden overlevingsstrategieën, makelaars worden verkoopjunks, een geslaagde deal een laatste kans. David Mamet, Amerikaanse schrijver en regisseur, staat bekend om zijn spitsvondige dialogen en fascinatie voor mannelijkheid. Hij baseerde het stuk op zijn eigen werkervaring bij een makelaarskantoor in de jaren zestig in Chicago. Voor Glengarry Glen Ross (1983) ontving Mamet de Pulitzer Prize en een nominatie voor een Tony Award. Hij schreef bovendien het scenario voor de succesvolle gelijknamige film met Al Pacino en Jack Lemmon in de hoofdrollen. Eric de Vroedt schrijft en regisseert geëngageerde voorstellingen over brandende actuele kwesties. In de moderne klassieker Glengarry Glen Ross ziet hij parallellen met onze huidige economische crisis. Verworven vrijheden van onze tijd leiden niet allen tot een grotere welvaart en persoonlijke groei, maar ook tot sociale problemen. Oude zekerheden hebben plaatsgemaakt voor hebzucht en competitie, angst en wantrouwen. Glengarry Glen Ross houdt ons een spiegel voor, waarin we de waarden van het kapitalisme terugzien; een economisch systeem dat zowel het beste als het slechtste in ons naar boven haalt. glengarry glen ross van david mamet regie/vertaling eric de vroedt met barry atsma, janni goslinga, fedja van huêt, noel s. keulen, hugo koolschijn, alwin pulinckx, leon voorberg dramaturgie willemijn barelds scenografie maze de boer kostuums lotte goos licht casper leemhuis muziek florentijn boddendijk, remco de jong coproductie toneelschuur producties r e p r i s e feb, mrt, apr11 speellijst p. 118 Glengarry Glen Ross ging in september 2009 in première in de Toneelschuur in Haarlem en werd in het kader van TA-2 gecreëerd. In 2010, wegens groot succes, in reprise. Energieke, geestige voorstelling over macho-makelaars in crisistijd wordt steeds net niet al te gek. De dreigende ondertoon verstomt nooit. de Volkskrant**** Een pijnlijk doch haarscherp beeld van het failliet van onze maatschappij. De Telegraaf Fedja van Huêt is briljant als amorele winner. Trouw Eric de Vroedt regisseert Glengarry Glen Ross als een testosteronbom. Het Parool 58 59