Knelpuntenanalyse neerslagperiode augustus - september 2017 Auteur E.F.A. Blomjous Registratienummer 17.0124110 Datum 25 januari 2018 Versie Status Afdeling Watersystemen
Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 1.1 Weersomstandigheden september 2017... 3 1.2 Inundatiecriterium... 4 1.3 Anticiperend malen... 4 2 Westwoud... 6 2.1 De Omstandigheden... 6 2.2 De knelpunten... 6 2.3 Conclusie en vervolg... 6 3 Heiloo (Vennewaterspolder)... 8 3.1 De omstandigheden... 8 3.2 De knelpunten... 8 3.3 Conclusie... 8 4 Zuidschermer... 9 4.1 De omstandigheden... 9 4.2 De knelpunten... 9 4.3 Conclusie... 9 5 Wieringermeer... 10 5.1 De omstandigheden... 10 5.2 De knelpunten... 10 5.3 Conclusie... 10 6 Tot slot... 11 Bijlage 1: Neerslag- en Peilgegevens Westwoud... 12 Bijlage 2: Hoogteligging percelen Westwoud... 14
1 Inleiding In september 2017 is een grote hoeveelheid neerslag gevallen in het beheergebied van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK). Voor het watersysteem was dit een stresstest van formaat. Met dit feitenrelaas informeren wij u over de wijze waarop ons watersysteem deze stresstest heeft doorstaan en wat we hiervan leren. Over het algemeen heeft het hoofdwatersysteem goed gefunctioneerd. Op slechts één locatie, de Vennewaterspolder, heeft de neerslag geleid tot inundatie. Daarnaast hebben verstopte duikers, korte storingen aan twee gemalen en een verstopt uitstroomrooster tot korte peilverhogingen geleid, die binnen afzienbare termijn waren genormaliseerd. Daaruit kunnen we concluderen dat het watersysteem en de daarbij horende assets naar behoren hebben gefunctioneerd. Daarnaast hebben veel agrariërs overlast ervaren omdat er water op land bleef staan. Bij HHNK zijn verschillende klachten en meldingen van overlast binnengekomen. Het overgrote deel van deze meldingen zijn afkomstig uit vier verschillende delen van ons beheersgebied. In dit feitenrelaas beschrijven we voor deze vier gebieden de weersomstandigheden uit deze periode, welke consequenties de regenval had voor het watersysteem en welke knelpunten in het watersysteem naar voren zijn gekomen. De vier gebieden waarop we in dit feitenrelaas dieper ingaan zijn: 1. Westwoud 2. Heiloo (Vennewaterspolder) 3. Zuidschermer 4. Wieringermeer 4 1 2 3 Afbeelding 1: Locatie gebieden van overlast 1.1 Weersomstandigheden september 2017 In de maanden augustus en september 2017 zijn er een aantal perioden geweest met overmatige neerslag, voortkomend uit regengebieden met plaatselijk zeer intensieve buien. In de periode van 1
t/m 19 september zijn neerslagsommen gemeten tot 237 mm, daar waar de normale maandsom 80-90 mm bedraagt, zie ook afbeelding 1. Daarmee staat de maand september 2017 hoog op de ranglijst van neerslagrecords. Afbeelding 2: Neerslag van 1 t/m 19 september (niet gevalideerde data) 1.2 Inundatiecriterium Landelijk gelden er prestatienormen voor het watersysteem, uitgedrukt in de frequentie waarmee er inundatie mag optreden. Deze frequentie is gerelateerd aan het grondgebruik, zie tabel 1. Aanvullend op de landelijke normen heeft het hoogheemraadschap met de provincie Noord- Holland aanvullende gebiedsnormen opgesteld. Tabel 1: Landelijke norm voor inundatie Grondgebruik Stedelijk gebied Glastuinbouw Land- en tuinbouw Akkerbouw Grasland Inundatie Maaiveld (landelijke norm) 1:100 jaar 1:50 jaar 1:50 jaar 1:25 jaar 1:10 jaar 1.3 Anticiperend malen HHNK maakt met de bediening van de gemalen en stuwen, daar waar mogelijk, gebruik van de bandbreedte die is aangegeven in het peilbesluit. Hiermee kunnen we inspelen, zowel omhoog als omlaag, op diverse situaties van onder andere de weersomstandigheden (droog en nat), de mate van verzadiging van het land en het landgebruik in de verschillende bewerkingsperiodes. De ruimte in het
peilbesluit is in de meeste gevallen beperkt tot het kunnen instellen van enkele centimeters lager of hoger peil rond het aangegeven streefpeil. Hierbij dient opgemerkt dat de extra neerslag die met het verlagen van het waterpeil kan worden opgevangen zeer beperkt is en sterk afhankelijk van het percentage oppervlaktewater dat in de polder aanwezig is. Bijvoorbeeld: het verlagen van het peil met 10 cm door anticiperend malen in een gebied met 3% oppervlaktewater betekent dat er slechts 3 mm neerslag extra kan worden opgevangen in het oppervlaktewater.
2 Westwoud 2.1 De Omstandigheden In de neerslagperiode is ook in de plaats Westwoud (gemeente Drechterland) zeer veel regen gevallen, zie ook bijlage 1. Uitschieters zijn 31 augustus (46,2 mm) en 12 september (56,4 mm) 1. De maandtotalen voor deze twee maanden bedragen respectievelijk 125 mm en 196,6 mm, daar waar 80 tot 90 mm voor beide maanden normaal is. 2.2 De knelpunten In de omgeving van de Oudijk in Westwoud zijn tijdens de periode van neerslag drie knelpunten naar voren gekomen die mogelijk een vertraagde afvoer van de overvloedige neerslag tot gevolg hebben gehad. Duikers In de waterlopen rondom de Oudijk vormt het grote aantal duikers een knelpunt in de afvoer. Daarnaast is geconstateerd dat het onderhoud aan de duikers op een groot aantal plaatsen niet goed is uitgevoerd door de onderhoudsplichtigen. Dichtgegroeide duikers en baggerophoping voor de duikers is op een aantal plaatsen aangetroffen. Afbeelding 3: Begroeiing voor uitstroom duiker Afbeelding 4: Beschadigde uitstroom van duiker Haakse bocht In een van de haakse bochten in de Oudijk komen verschillende waterlopen bij elkaar. Dit levert een ingewikkelde situatie van duikers en tegenstroomse afvoer. Hier bestaat het risico dat het water en eventueel meegevoerd vuil en bagger zich afzet waardoor de doorstroming ernstig kan worden belemmerd. Storing Gemaal Grootslag Tijdens de neerslagperiode heeft op 12 september een storing plaatsgevonden bij gemaal Grootslag. Als gevolg van deze storing is ter hoogte van deze stuw bovenstrooms een extra peilstijging van ca. 15 centimeter opgetreden. De storing is na een aantal uren verholpen. 2.3 Conclusie en vervolg In de neerslagperiode van eind augustus tot half september hebben zich in Westwoud en rondom de Oudijk een aantal knelpunten voorgedaan. Als gevolg van het grote aantal duikers en slecht uitgevoerd onderhoud door onderhoudsplichtigen heeft de grote hoeveelheid neerslag tot drie keer toe geleid tot grote peilstijgingen. Deze konden binnen enkele dagen worden genormaliseerd. HHNK kan door het aanbrengen van duikers met een grotere diameter een vermindering van het verhang in het watersysteem bewerkstelligen, waardoor het peil na een neerslagpiek nog sneller weer op het 1 Bron: KNMI-meetstation Hoogkarspel
gebruikelijke peil is. De duikers in de Haakse bocht langs de Oudijk wordt conform eerder gemaakte afspraken binnenkort vervangen. Over de gehele periode is het peil rondom de Oudijk onder het niveau van het maaiveld gebleven. Dit blijkt zowel uit de peilmetingen bij de meetpunten Oudijk, Tolweg en Westfrisiaweg, als uit de waarnemingen uit het veld. Dit laat onverlet dat er wel degelijk overlast is ervaren. Vooral de klacht van water op de percelen DTL00L590 en DTL00L896 heeft de aandacht getrokken. Het water op de percelen op deze locatie is te verklaren door het feit dat beide percelen ingesloten laagtes kennen, waardoor er water op het land blijft staan. Zie hiervoor ook bijlage 2. Deze gebeurtenis is voor HHNK voldoende aanleiding om deze locatie met voorrang op te nemen in de Watersysteemstudie. In overleg met het gebied wordt gekeken welke adaptieve maatregelen genomen kunnen worden.
3 Heiloo (Vennewaterspolder) Als gevolg van de hevige neerslag in augustus en september is in de Vennewaterspolder inundatie opgetreden. Hierdoor is het fietspad langs de Vennewatersweg tussen Heiloo en Egmond-Binnen onder water gelopen. Daarnaast is een aantal percelen in deze polder geïnundeerd. 3.1 De omstandigheden In de Vennewaterspolder in de omgeving van Heiloo is in de periode van 17 augustus tot en met 23 september in totaal 315 mm regen gevallen. Uitschieters zijn 30 augustus (33,75 mm), 8 september (36,92 mm), 11 september (28,27 mm) en 16 september (81,17 mm). 3.2 De knelpunten De Vennewaterspolder is gesitueerd tussen het duinmassief en de geestgronden van Heiloo. De polder is hoofdzakelijk in gebruik als agrarisch grasland. Vanaf beide kanten helt de polder af naar de laaggelegen hoofdwaterloop (langs de Vennewatersweg) in het midden van de polder. De inundatie vond plaats in de laag gelegen gebieden langs deze hoofdwaterloop. Vanuit het programma Wateropgave is eerder gezocht naar kosteneffectieve maatregelen om dit knelpunt op te lossen. Echter gezien de beperkte schade enerzijds, en de benodigde kosten en inspanningen anderzijds, is de keuze gemaakt om in de Vennewaterspolder de inundatie te accepteren, zonder verdere acties. De volledige afweging van de keuze is beschreven in de "Memo D&H niet-kosteneffectieve polders Wateropgave" (16.3892). In de omgeving van de Vennewaterspolder zijn in deze periode van neerslag twee knelpunten naar voren gekomen die mogelijk een vertraagde afvoer van de overvloedige neerslag tot gevolg hebben gehad en zo hebben bijgedragen aan de daar opgetreden inundatie. Capaciteit gemaal Vennewater Toen in de neerslagperiode het peil in de Vennewaterspolder opliep rezen er twijfels over de capaciteit van het gemaal Vennewater. Een visuele inspectie van de pomp heeft vervolgens geen bijzonderheden uitgewezen. Om het peil in de polder niet verder te laten stijgen, is er in de periode van 14 tot en met 19 september op twee locaties in de Vennewaterspolder noodbemaling ingezet. Verstopt uitstroomrooster Naast de hoge stand van de boezem, was ook een verstopt uitstroomrooster de oorzaak van het teruglopen van de capaciteit van het gemaal. Dit rooster is inmiddels verwijderd en zal niet meer worden teruggeplaatst. 3.3 Conclusie In de neerslagperiode van eind augustus tot half september is in de Vennewaterspolder een aantal percelen geïnundeerd en is een fietspad onder water gelopen. Vanaf beide kanten helt de Vennewaterspolder af naar de laaggelegen hoofdwaterloop (langs de Vennewatersweg) in het midden van de polder. De inundatie trad op in het laag gelegen gebied langs de hoofdwaterloop langs de Vennewatersweg. Een verstopt uitstroomrooster heeft ertoe geleid dat het gemaal steeds langer nodig had om het water te verwerken. Hierdoor daalde het peil na elke neerslagpiek steeds langzamer. Om de grote hoeveelheid water af te voeren is daarnaast extra bemaling in de vorm van noodpompen ingezet. Vanuit het programma Wateropgave is eerder gezocht naar kosteneffectieve maatregelen, de keuze is gemaakt om in de Vennewaterspolder de inundatie te accepteren, zonder verdere acties.
4 Zuidschermer 4.1 De omstandigheden In de Zuidschermer is in periode van 17 augustus tot en met 23 september in totaal 315 mm regen gevallen. Uitschieters zijn 30 augustus (40,89 mm), 8 september (41,85 mm), 11 september (34,19 mm) en 16 september (62,01 mm). 4.2 De knelpunten In de Zuidschermer zijn er in de periode van neerslag drie knelpunten naar voren gekomen die mogelijk een vertraagde afvoer van de overvloedige neerslag tot gevolg hebben gehad. Storing gemaal Willem Alexander Op 16 september is er tussen 6:00 uur en 12:00 uur een storing opgetreden aan een van de pompen van gemaal Willem Alexander, waardoor het gemaal met beperkte capaciteit heeft gedraaid. Onjuiste documentatie elektronica Recente wijzigingen in de elektronica zijn niet goed verwerkt in het logboek van het gemaal. Dit heeft geleid tot extra uitzoekwerk en daarmee tot extra vertraging in het oplossen van de storing. Aangepaste regeling stuwen Het zuidelijke deel van de Zuidschermer is verdeeld in drie peilvakken. De twee meest hoog gelegen peilvakken liggen achter de stuwen Bloemendalerweg en Blokkerweg. Als het peil in het derde en laagste peilvak zo hoog komt dat het gemaal aanslaat, maar de bemaling niet voldoende is om het peil te laten zakken, komen deze twee stuwen automatisch omhoog. Zo wordt de last gelijk verdeeld over de drie peilvakken. Op het moment dat het peil in het laagste peilvak weer zakt, zakken beide stuwen weer en kan water uit de hoger gelegen peilvakken achter deze twee stuwen weer worden afgevoerd richting het gemaal Willem Alexander. Afgelopen september bleek deze regeling niet optimaal te werken. Het peil achterin het laagste peilvak daalde niet met dezelfde snelheid als vlak voor het gemaal. Om ervoor te zorgen dat dit water toch werd afgevoerd, heeft een medewerker de geautomatiseerde regeling zo aangepast dat de stuwen omhoog gingen en het water achteruit het laagste peilvak werd afgevoerd. Stuw Bloemendalerweg Stuw Blokkerweg Gemaal Willem Alexander Afbeelding 5: locatie stuwen in de Zuidschermer 4.3 Conclusie In de neerslagperiode van eind augustus tot half september heeft er zich in de Zuidschermer een aantal knelpunten voorgedaan. De geautomatiseerde regeling van de stuwen Bloemendalerweg en Blokkerweg werkten niet optimaal en worden aangepast. Het proces om documentatie actueel en accuraat te houden wordt aangescherpt.
5 Wieringermeer 5.1 De omstandigheden In de Wieringermeer is in de periode van 17 augustus tot en met 23 september in totaal 248,81 mm regen gevallen. Uitschieters zijn 30 augustus (43,5 mm), 8 september (28,7 mm) en 12 september (28,22 mm). 5.2 De knelpunten In de Wieringermeer is er in de periode van neerslag één knelpunt naar voren gekomen dat mogelijk een vertraagde afvoer van de overvloedige neerslag tot gevolg heeft gehad. Afvoer Waterkaaptocht De 'Waterkaaptocht' is een zijtak in het watersysteem. In de normale situatie wordt het water vanuit deze waterloop afgevoerd via de hoofdwaterloop in de richting van gemaal Leemans. In de periode van hevige neerslag is er geen water afgevoerd, maar is water de zijtak vanuit de hoofdwaterloop ingestroomd, waardoor het peil in de Waterkaaptocht is gestegen. De problemen met de afvoer worden meegenomen in de planvorming ten aanzien van de eventuele aanpassing van het watersysteem in het kader van de nieuwe gebiedsvisie die nu in ontwikkeling is. De drooglegging in deze polder is zodanig groot dat extra maatregelen niet kosteneffectief zijn voor dit type neerslaggebeurtenissen. 5.3 Conclusie In de neerslagperiode van eind augustus tot half september heeft er zich in de Wieringermeer een peilverhoging voorgedaan in de Waterkaaptocht. Deze situatie is onderdeel van de gebiedsvisie die nu in ontwikkeling is.
6 Tot slot Naast de conclusies in de voorgaande hoofdstukken, is er een aantal zaken om in overweging te nemen. Allereerst zien we in een periode van elkaar snel opvolgende neerslagpieken dat na de eerste hevige neerslag er voldoende berging in het systeem aanwezig was waardoor het peil in de waterlopen zich herstelde naar een normaal waarde. Deze neerslagpieken leiden echter wel tot een verzadigde bodem. Hevige neerslag die daarop volgt, heeft vervolgens wel sterke peilstijgingen in de polders tot gevolg die voor overlast kunnen zorgen (bijlage 1). Een goede bodemgesteldheid kan agrariërs helpen om onnodige schade tijdens hevige neerslag te voorkomen. HHNK werkt samen met andere partners aan een stimuleringsregeling waarmee agrariërs onder andere het waterbergende vermogen van hun percelen kunnen verbeteren. Dit loket wordt in 2018 gelanceerd. Afgelopen september hebben onze ingelanden op meerdere locaties overlast ervaren, zo blijkt uit ontvangen klachten en schadeclaims, en hebben we in de media kunnen lezen. Ondanks dat er overlast is ervaren, was in het merendeel van de gevallen geen sprake van een niet-functionerend watersysteem. Dit laat zien dat het gesprek tussen HHNK en de omgeving over het presteren van het watersysteem in relatie tot het ervaren van overlast steeds actueler wordt. Samen met stakeholders zullen we ons moeten aanpassen aan een nieuwe situatie, nu we als gevolg van de verandering van ons klimaat steeds vaker met perioden van hevige neerslag zullen worden geconfronteerd.
Bijlage 1: Neerslag- en Peilgegevens Westwoud Neerslagcijfers KNMI neerslagstation 1249, Hoogkarspel
Peilregistraties peilgebied 6700-53
Bijlage 2: Hoogteligging percelen Westwoud Afbeelding B2-1: Hoogtekaart omgeving Oudijk in Westwoud DTL 00L 896 DTL 00L 590 Afbeelding B2-2: Hoogtekaart percelen DTL00L590 en DTL00L896