Toetsingscriteria voor een Bopz-aanmerking in de Geestelijke Gezondheidszorg versie 27-02-2018 Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd in oprichting Toetsingscriteria voor het aanmerken van instellingen voor geestelijke gezondheidszorg als psychiatrisch ziekenhuis in de zin van de Wet Bopz Inleiding De Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (hierna: Wet Bopz) omschrijft in artikel 1, eerste lid, onder h wat voor de toepassing van die wet wordt verstaan onder een psychiatrisch ziekenhuis. In deze notitie staan de criteria waaraan wordt getoetst om te bepalen of een instelling een Bopz-aanmerking krijgt en dus een psychiatrisch ziekenhuis is in de zin van de wet. Deze criteria zijn niet nieuw; zij vormen de weerslag van bestaand beleid. Het gaat om een door de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport als psychiatrisch ziekenhuis, als verpleeginrichting dan wel zwakzinnigeninrichting aangemerkte zorginstelling of afdeling daarvan, gericht op behandeling, verpleging en verzorging van personen die gestoord zijn in hun geestvermogens en mede geschikt voor de desbetreffende categorie van met toepassing van hoofdstuk VI, paragraaf 1, of hoofdstuk VIII van de Wet Bopz opgenomen patiënten. Het betreft patiënten die met een inbewaringstelling (IBS), een rechterlijke machtiging (RM) of met een van de in artikel 51 Wet Bopz genoemde strafrechtelijke titels zijn opgenomen. Dit artikel van de wet bevat dus een globaal criterium voor de aanmerking. Om dit globale criterium in de praktijk te kunnen toepassen, is een toespitsing nodig voor de verschillende typen voorzieningen waarop de wet betrekking heeft, dat zijn: 1. Instellingen voor geestelijke gezondheidszorg (algemene psychiatrie, verslavingszorg, kinder- en jeugdpsychiatrie). 2. Verpleeginrichtingen voor psychogeriatrische patiënten. 3. Instellingen voor mensen met een verstandelijke handicap. De onderhavige notitie betreft de toespitsing op het terrein van de geestelijke gezondheidszorg. TCBopz-aanm GGZ versie 27-02-2018 1
Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz) Opgemerkt zij, dat de aanmerking als psychiatrisch ziekenhuis in de zin van de Wet Bopz onverlet laat dat op die zorg de Wkkgz van toepassing is. Dit betekent dat de zorgaanbieder verantwoordelijk is voor het leveren van goede zorg zoals omschreven in artikel 2 van de Wkkgz. Bopz-aanmerking per instelling, afdeling of locatie: zorgvoorzieningen. Wat wordt aangemerkt en wie krijgt de aanmerking? Omdat de wet spreekt over zorginstelling of afdeling daarvan, gericht op behandeling, verpleging en verblijf, heeft een aanmerking betrekking op een instelling of een afdeling. Sinds de deconcentratie van grote zorginstellingen in kleinere locaties is het ook mogelijk een locatie aan te merken als psychiatrisch ziekenhuis in de zin van de Wet Bopz. De aanmerking betreft dus altijd een voorziening of cluster van voorzieningen waar zorg verleend wordt. De zorgaanbieder vraagt de aanmerking aan voor een of meer van de door hem geëxploiteerde voorzieningen (instellingen, afdelingen en/of locaties). De procedure hiervoor staat hieronder beschreven, in de paragraaf Hoe wordt een Bopz-aanmerking aangevraagd en wat is de rol van de inspectie? Welke zorgvoorzieningen kunnen worden aangemerkt? Het moet gaan om zorgvoorzieningen waarin zorg wordt verleend aan mensen met een psychiatrische stoornis of verslavingsproblematiek. Afdeling: bouwkundig deel van een instelling in de geestelijke gezondheidszorg of van een algemeen ziekenhuis (PAAZ). De afdeling wordt aangemerkt op één adres (postcode en huisnummer). Locatie: gedeconcentreerde vestiging van een instelling in de geestelijke gezondheidszorg. Een locatie kan bestaan uit een Regionaal Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg of uit een cluster van woningen, eventueel met een dagactiviteitencentrum. De locatie wordt aangemerkt op één adres (postcode en huisnummer). Instelling: op één terrein geconcentreerde instelling die beschikt over een of meerdere afdelingen voor patiënten met een Bopz-titel. Er kunnen meerdere woningen en dagactiviteitencentra e.d. zijn op het terrein van een instelling. De instelling wordt aangemerkt op één adres (postcode en huisnummer). Het is mogelijk dat een bepaalde afdeling of locatie op het terrein van een geconcentreerde instelling een eigen Bopz-aanmerking heeft. In dat geval kan het adres van deze locatie hetzelfde zijn als dat van de instelling. Wanneer is er wel en wanneer geen nieuwe aanmerking nodig? Elke zorgaanbieder die 24-uurszorg verleent aan mensen met een psychiatrische stoornis of verslavingsproblematiek met een Bopz-titel, dient een Bopz-aanmerking te hebben. Hieruit volgt, dat een Bopz-aanmerking moet worden aangevraagd indien: - De zorgaanbieder van plan is om een nieuwe locatie c.q. zorgvoorziening te realiseren. - De zorgaanbieder van plan is om op het adres, waarop al een Bopz-aanmerking rust, een of meer nieuwe zorgvoorzieningen te realiseren. TCBopz-aanm GGZ versie 27-02-2018 2
- De zorgaanbieder van plan is om het aantal plaatsen in een bestaande Bopzaangemerkte voorziening uit te breiden. - Een nieuwe zorgaanbieder aantreedt die voornoemde zorg gaat bieden in een of meer nieuwe voorzieningen. Geen nieuwe Bopz-aanmerking hoeft te worden aangevraagd: - Voor de renovatie van een bestaande Bopz-aangemerkte voorziening of afdeling, die dezelfde functie en hetzelfde aantal klinische plaatsen houdt. - Indien de zorgvoorziening die een Bopz-aanmerking heeft, door een nieuwe zorgaanbieder wordt geëxploiteerd als gevolg van fusie of overname, terwijl genoemde zorg geboden blijft worden. De zorgaanbieder zal een naamswijziging wel moeten melden aan het ministerie van VWS. Hoe wordt een Bopz-aanmerking aangevraagd en wat is de rol van de inspectie? 1. De instelling verzoekt tijdig schriftelijk om een aanmerking in het kader van de Wet Bopz bij het ministerie van VWS, Directie Curatieve Zorg (CZ). Bij de aanvraag wordt beargumenteerd op welke wijze voldaan wordt aan de Wet Bopz en de daaruit afgeleide en in deze notitie vastgelegde toetsingscriteria. 2. Het ministerie van VWS verzoekt de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd in oprichting (hierna: inspectie) om een schriftelijk advies uit te brengen over de aanvraag. 3. De inspectie toetst (vooraf) op basis van de beschreven criteria of aan de voorwaarden wordt voldaan en adviseert het ministerie van VWS over de aanmerking. In het kader van deze toetsing beoordeelt de inspectie relevante beleidsdocumenten en brengt zij zonodig een bezoek aan de instelling. 4. Het ministerie van VWS beoordeelt de aanvraag en het advies van de inspectie en neemt vervolgens een beslissing over de aanmerking. Tegen een dergelijke beslissing kan geen bezwaar en beroep worden ingesteld. Bijlage 2 bij de Algemene wet bestuursrecht (Awb) bevat in Hoofdstuk 1, artikel 1 namelijk de wetten en wettelijke bepalingen die zijn uitgezonderd van de mogelijkheid van het instellen van beroep. Daarin is de gehele Wet Bopz opgenomen. Elke nieuwe Bopz-aanmerking van een instelling, locatie of afdeling wordt gepubliceerd in de Staatscourant. 5. De inspectie houdt vervolgens toezicht op de uitvoering van de Wet Bopz. Het niet afgeven en het intrekken van een Bopz-aanmerking Indien aan een of meer van de onderstaande criteria niet is voldaan, wordt geen Bopzaanmerking afgegeven. Indien reeds een Bopz-aanmerking is afgegeven en de voorziening blijkt in de loop van de tijd aan een of meer criteria niet (meer) te voldoen, dan kan het ministerie van VWS de Bopzaanmerking intrekken, op verzoek van de instelling of op advies van de inspectie. Ook tegen een dergelijke beslissing kan geen bezwaar en beroep worden ingesteld. TCBopz-aanm GGZ versie 27-02-2018 3
Bopz-aanmerking voor een kleinschalige woonvoorziening. De geestelijke gezondheidszorg is in toenemende mate gericht op vermaatschappelijking van patiënten. Zo wonen steeds meer patiënten in kleinschalige woonvoorzieningen (zoals sociowoningen) in een gewone wijk. Daarom wil VWS voor dergelijke voorzieningen de mogelijkheid creëren om een Bopz-aanmerking aan te vragen om aldaar patiënten met een Bopz-titel te kunnen laten verblijven. De voorziening dient dan te voldoen aan de toetsingscriteria. Daartoe kan de voorziening bijvoorbeeld een samenwerkingsverband aangaan met een reeds Bopz-aangemerkte instelling. Voor (socio)woningen waar patiënten met een Bopz-titel verblijven, is een Bopz-aanmerking echter niet altijd noodzakelijk. De geneesheer-directeur kan een patiënt met een Bopz-titel namelijk ook (voorwaardelijk) verlof of voorwaardelijk ontslag verlenen op basis van artikel 45 of 47 van de Wet Bopz. Deze patiënten en ook patiënten met een voorwaardelijke machtiging kunnen dan in een dergelijke woning verblijven, mits ze geen enkele vrijheidsbeperkende maatregel krijgen opgelegd. De toetsingscriteria Om te toetsen of een zorgvoorziening geschikt is voor behandeling, verpleging en verblijf van mensen met een psychiatrische stoornis of verslaving in het kader van de Wet Bopz, gelden onderstaande toetsingscriteria. Wat wordt getoetst is of een zorgaanbieder kan voldoen aan de eisen die de Wet Bopz stelt. Het gaat daarbij zowel om eisen die aan de organisatie worden gesteld, als om eisen ten aanzien van het gebouw. Dit betekent: 1. Er is een geneesheer-directeur in de zin van artikel 1, derde lid van de Wet Bopz aangesteld. De geneesheer-directeur (GD) heeft in de Wet Bopz zeer zwaarwegende taken en bevoegdheden. Hij 1 is verantwoordelijk voor de juiste uitvoering van de Wet Bopz en moet om die reden een onafhankelijke positie hebben binnen de organisatie. Dat houdt in dat de GD geen opdrachten ontvangt van het bestuur voor zover het gaat om de uitoefening van de bevoegdheden die hij ingevolge de Wet Bopz heeft. Deze onafhankelijke positie moet kenbaar, dus schriftelijk vastgelegd zijn. De verantwoordelijkheden betreffen zowel de externe als de interne rechtspositie van de patiënt en bevatten in ieder geval de taken die de Wet Bopz noemt. De GD is in de gevallen waarin hij beslissingen neemt die consequenties hebben voor de rechtspositie van de patiënt (zoals bijvoorbeeld het verlenen en intrekken van verlof, ontslag) een bestuursorgaan in de zin van de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Indien een (grotere) instelling een deel van de GD-taken heeft gemandateerd aan een of meer plaatsvervangende geneesheren-directeur, dan dient deze mandaatregeling schriftelijk vastgelegd te zijn. De GD kan ook de behandelend arts zijn van patiënten; in dat geval zal het bestuur ervoor moeten zorgen dat de GD-taken ten aanzien van de betreffende patiënten worden overgedragen aan een plaatsvervanger. Een dergelijke vervangingsregeling dient schriftelijk vastgelegd te zijn. De functie van geneesheer-directeur hoeft niet als full time functie te worden ingevuld. Het is voldoende dat een psychiater met die taak wordt belast en dat de beschikbaarheid van die persoon gegarandeerd is. 1 Waar hij staat kan ook zij gelezen worden. TCBopz-aanm GGZ versie 27-02-2018 4
2. De zorgvoorziening is geschikt voor het afwenden van gevaar, veroorzaakt door een geestesstoornis. De instelling, afdeling of locatie moet geschikt zijn voor mensen met een psychiatrische stoornis of verslaving, die daarin met een inbewaringstelling, een rechterlijke machtiging of met een in artikel 51 Wet Bopz genoemde strafrechtelijke titel worden opgenomen (art. 1, lid 1h Wet Bopz). Dit betekent dat de bouwkundige voorziening zodanig is ingericht dat gevaar, veroorzaakt door de geestesstoornis, kan worden afgewend. In veel gevallen zal dit inhouden dat voor individuele patiënten de voorziening afgesloten moet kunnen worden of dat individuele patiënten op andere wijze (bijvoorbeeld door elektronische alarmering) behoed worden voor gevaar. Bovendien moet de voorziening toegerust zijn voor het zorgvuldig en verantwoord uitvoeren van dwangbehandeling (art. 38c van de wet) en het toepassen van middelen of maatregelen ter overbrugging van noodsituaties (art. 39 van de wet). Indien de voorziening onvoldoende toegerust is om een acute (onvrijwillige) opname te realiseren, dient er een schriftelijke afspraak te zijn opgesteld over overplaatsing naar een daartoe beter toegeruste Bopz-aangemerkte voorziening. Bestaande voorzieningen beschikken indien nodig zelf over een separeerunit en/of afzonderingsruimten. Deze separeerruimten en afzonderingsruimten moeten voldoen aan de eisen die het College bouw ziekenhuisvoorzieningen stelt. 2 Bij verbouwing of nieuwbouw geldt het rapport van TNO Vrijheidsbeperking in de GGZ: veldnorm Insluiting van 2013 3. Indien de voorziening niet zelf beschikt over dergelijke ruimten of een High/Intensive Care (HIC) afdeling, dienen er afspraken gemaakt te zijn met een nabijgelegen instelling voor overplaatsing van patiënten om zonodig gebruik te kunnen maken van dergelijke ruimten of van een HIC. Fixatiemateriaal moet veilig en van deugdelijke kwaliteit zijn. 3. Er is voldoende kwaliteit en kwantiteit van personeel voor het leveren van 24- uurszorg. Als een zorgaanbieder intramurale zorg levert aan psychiatrische patiënten en verslaafden, moet aan hen 7 dagen per week 24-uur per dag zorg kunnen worden verleend. Dat betekent dat er ook op ieder moment daarvoor geschikt personeel in voldoende mate aanwezig dan wel bereikbaar moet zijn. Dit houdt tenminste in de beschikbaarheid van voldoende medisch specialisten 4. 4. Administratie en patiëntendossiers van de zorgaanbieder zijn ingericht in overeenstemming met de eisen van de wet. De administratie van de zorgaanbieder en de patiëntendossiers zijn zodanig ingericht, dat de zorgaanbieder kan voldoen aan de administratieve voorschriften van hoofdstuk VI van de Wet Bopz. 2 Zie Bouwmaatstaven voor nieuwbouw van College bouw ziekenhuisvoorzieningen, Separeer- en afzonderingsvoorzieningen, rapportnr. 0.111. 3 Zie TNO-rapport Vrijheidsbeperking in de GGZ: Veldnorm insluiting, april 2013. 4 Zie uitspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens van 05-10-2000, BJ 2001/36 (Varbanov-arrest). Zie ook IGZ Rapport 2008, Voorkomen van separatie van psychiatrische patiënten vereist versterking van patiëntgerichte zorg en Werkboek HIC, 2013. TCBopz-aanm GGZ versie 27-02-2018 5
Dit betekent dat geregeld moet zijn hoe de bescheiden die in de artikelen 53 en 54 van de wet worden genoemd, worden bewaard en toegankelijk zijn voor het geval de patiënt wordt overgeplaatst op grond van artikel 55 van de wet. Ook zal de administratie het mogelijk moeten maken dat de geneesheer-directeur kan voldoen aan de verplichting die artikel 58 hem oplegt tot het informeren van de inspecteur. Verder zullen de patiëntendossiers zodanig moeten zijn ingericht dat aan de artikelen 56 en 57 en aan het Besluit patiëntendossier Bopz kan worden voldaan. Sinds 1 januari 2012 moeten in de GGZ vrijheidsbeperkende interventies op grond van de Regeling kennisgeving en toepassing dwangbehandeling en middelen of maatregelen en registratie middelen of maatregelen Bopz geregistreerd worden volgens de minimale Argusdataset. 5. De interne rechtspositie van de patiënt is gewaarborgd. Met interne rechtspositie van de patiënt worden de rechten aangeduid die de patiënt heeft als hij onvrijwillig is opgenomen in de Bopz-aangemerkte voorziening. In dat kader moet de zorgaanbieder regelen dat is voorzien in: 1. Schriftelijke informatie aan de patiënt, diens echtgenoot, de wettelijk vertegenwoordiger en de naaste (familie)betrekkingen over huisregels, patiëntenrechten, klachtadres en patiëntendossier (art. 37, lid 1 Wet Bopz, Besluit rechtspositieregelen Bopz); 2. Een behandelingsplan, dat de behandelaar zo spoedig mogelijk na opname in overleg met de patiënt opstelt (art. 38a van de Wet Bopz, Besluit rechtspositieregelen Bopz); 3. Een klachtencommissie in de zin van de Wet Bopz (art. 41 Wet Bopz en Besluit klachtenbehandeling Bopz); 4. Bijstand door een patiëntenvertrouwenspersoon (art. 59 Wet Bopz, Besluit patiëntenvertrouwenspersoon Bopz). 6. Melden aan de inspectie is geregeld. Voor alle Bopz-aangemerkte instellingen geldt een meldingsplicht van bepaalde gegevens aan de Inspectie voor de Gezondheidszorg en Jeugd i.o.. De meldingen van dwangbehandeling en van middelen of maatregelen in noodsituaties vinden plaats op de voorgeschreven formulieren (art. 39a van de wet). Sinds 2010 is het niet (tijdig) melden bestuurlijk beboetbaar. De overige meldingen zijn vormvrij. Een overzicht ervan is te vinden op de website van de inspectie: www.igj.nl en op de website van de Rijksoverheid informatiepunt dwang in de zorg: www.dwangindezorg.nl. Sinds 1 januari 2016 is het mogelijk om deze meldingen digitaal te doen bij de inspectie 5. 7. Beleidsplan/beleidsnota en uitvoeringsprotocollen. De manier waarop de zorgaanbieder van plan is aan de verplichtingen van de Wet Bopz te voldoen, moet vastgelegd zijn in een beleidsplan of beleidsnota. Voor de uitvoering van dwangbehandeling en middelen of maatregelen moeten protocollen worden opgesteld. Met behulp van een dergelijke nota en protocollen kunnen tevens de deskundigheid en bekwaamheid van de medewerkers bevorderd en op peil gehouden worden. 5 Meer informatie is te vinden op de website van de inspectie, www.igj.nl en op www.dwangindezorg.nl. TCBopz-aanm GGZ versie 27-02-2018 6