:. r''.: -... : '.,. -'r,l_. '',. Id'ërtiteit in..arch itectuar d oo r ornament en"reliëí éè*. i :,:': Schuimporselein onder glas belicht I Polar Materials ; ''I S intertemperatu u r- ve'riagè,nde, add' r" -ve n ' :..i Ín de gíófkèràmiek,_,.s4**ee*.-..,
UITNODIGING ldentiteit in architectuur Door ornament en relief IDINTITÉIT IN ÀRCI'{ITECTUt-}R 'í"oon onnauenr EN REt-lËr EindPresefitetie thristine Jetten en Joris imoíenocr Conrbined Residence EKWC ui*uooiï' öiile$e, I r-?o uur' sr*drd IDENTITEIT IN ARCHTTECTUUR,óo* o**oment EN RELIEF íi*j*t var een gebouw wordt mede bepaald' ;;" ;t"ssie van de cevemakk3*,*"!:^:5ï ;;; ;;;*"n dagelijks waardoor het ber'urste zren afuiakt. Als een beeld samenvalt met alles wat je ai ïë;ili*:u""t jï"".:ff"1ïjh"*"ï:i,il" tuur boeiend bliiven en rr U.ï,t *t"''iuóom vereist' Wij wilten beeldrijkdom ilià". u""t nieuwe keramische oppewlaktes met effecten te ontwikkelen' "rrontoo.fi;t" ö*"-"",* en reliëfs voor de P'evelhuid met aandacht voor textuu'r' patroon i'1"* onder invloed "n ï*it"" en schaduw' Een serie keramische element- "IUt.,"*, op het platte vlak als ruimtelijk ziln toe te passen. Daarbii een serie bakstenen die het geworle ;il;;;t,;"; doorbreken en de. geverhuli::ï. ;;;;t i*, n*"" gtafische gevelvlakken' zonder textuu '"', -"n* *"ï o"'" ontstaat een verrassend '"Iíëf' een weefsel' veel van de gebouwen om ons,o"ïïl"rr"nt Àd,ers en karaktewol' Christine Jetten en Joris Molenaar en schaduw en oogt de gevel steeds IDENTITY THROUGH ARCHITECTURAL ORNAMENT AND RELIEF ;;r; character is defined'bv its fasade' In' dailv use of our buildhgs we are hardly aware of pjicularlv ot their exteriors' ' Ïïrï";;;i.dcs' When an image becomes too familiar' we overlook it' In order to be fascinating and to provide a sense of ilil J" fuqud" requires a special richness', ' We wanr to once again surprise tn" f"'uttt f1l]"jl oping new' adventurous ceramic suríaces: omamenl Ïl'i"i,"lt"t the skin of facades characterized by ï;;;,;;*"* and colour and influenced bv chang- * ;;i; "*ï l:;;ï:ï1:ë"h1if,i series of terra cotta elemt ;; ;J series oí shaped bricks' th:*.1",? u *:.1"n " il;t;; assembled' Marv oíthebuildings. we.i"-rrrr"t*u"d with are designed from u Tlphi" -,iarnmoitlt.ltrithouttexhrr"o'ttt"potentialformlil ï"ail;' it; relief created bv our exploration.i'"' " ri"rtlness o{ tight and 'n"a"1-filllil'"',o"ïr" *U "O*s varied experiences when vier'r'tng the faqade' Christine Jetten en Joris Molenaar 8 Jaargang 29 20OB I nummer 2
I DESIGN orslcn. FIIESIGN. ":',' I door reliëf loris Molenaor [1956) studeerde aan de Technische Hogeschool te De1ft bij onder anderen Rem Koolhaas en Genit Oorthuys, Vincent Ligtelijn en Rein Saariste, Leen van Duin en Gerrit Smienk. Hij studeerde af in 1984 bii AIdo van Eijck. Door een studentassistentschap bij prof.dr. Stanislaus rron N4oos ziin architectuurgeschiedenis en -kritiek onlosmakelijk zijn vakultoeíbnlng r,erbonden. In 1985 dchtte hij sanen met Wilfried r.an \nclen het bueau Molenaar & Van Winden architecten op te Delft. Dit bureau is radicaal eclectisch en daarom kaleidoscopisch van stij1. Naast nieuwbouw - veelal in historische context - is restauratie van jonge monumenten een specialiteit. Zo werd Huis Sonlerreld [1933) gerestaureerd, het kantoor van Van Ne]le herbestemd en wordt de restauratie en aanpassing r.an museuln Boiimans Van Beuningen te Rotterdam voorbereid. Christine fetten (tgss) studeerde aan de Academie voor Beeldencle Vorming in Tilburg en deed haar master opleiding aan de Gerrit Rietr.eld Acadenie. In 1996 volgde zij de Basiscursus Kei'amiek aalr de Fontrrs Hogeschool te Eindhoven. Sinds 1990 exposeert zij in galerieën, musea en beeldentuinen. Christine Jetten specialiseerde zich in kelamiek en glazuren. Sinds 1997 is zij betrokken ger,r,eest bij belangrljke restaulatieproiecten r,vaaronder het Seavier,r, Hospital op Staten Island, Ne',v York, de binnentuin r.an De Koninklijke Porcelerne Fles - Ro-val Delft en de i'ontein valr het Vredespaleis. Sinds 2000 maakt Christine Jetten ook deel uit van ontr,rrerpteams voor r,1iesgevels. Het accent ligt daarbij op oppen laktebehandeling en glazutuontr'rrikkeling. Zij l,rrerkt aall grote internationale projecten en heeft onder meer projecten gedaan in Londen, Ner,r, York en Beijing. Auteur: Wim Pastoors ln het project'ldentiteit in architectuur door ornament en reliëf ' hebben architect Joris Molenaar van Molenaar & van Winden Architecten en beeldend kunstenaar Christine Jetten nieuwe bakstenen ontworpen in het Europees KeramischWerkcentrum (EKWC, 's Hertogenbosch). Daarvan zijn er ook op beperkte schaal door Wienerberger geproduceerd onder begeleidingvan Cees Groot (acquisiteur) en André Bleumer (verkoop binnendienst Wienerberger Bemmel). Wat de laatste jaren in hedendaagse architectuur speelt, is de autonome expressie van de huid van een gebouw, ontstaan doordat gebouwen niet meer een uiterlijk hebben van dragende massa maar van bekleding, Ios van de achteriiggende structuur. Dit heeft de klassieke opvatting dat draagstructuur en functie de aanzet vormen tot expressie van een gebouw, op losse schroeven gezet. Orthodox moderne architectuur toont meer de samenstellende programmadelen van een gebouw. Echt van deze tijd is om de bekleding als autonoom expressiemiddel te zien. Door sommigen wordt hieruit de consequentie getrokken dat gevels daardoor geheel vrij te decoreren zijn, zoals door Herzog en de Meuron in hun studies over gevelvlies en alsook door Neutelings en Riedijk. Toch wordt er nog weinig expliciet voor vrijheid van decoreren van het gevelvlak gepleit. In de 19e eeuw werd het werken in metselverbanden, dat een constructieve oorsprong heeft, tot versierkunst Het cttttononte gevelvlies - een spannende architectonische opgat e. HooJ'd kantoor \ 'NF, Zeist. orchítect: Rau & Partners. Antsterdant (F oto : Kttsters F oto grafie ) gemaakt, trret een grote r,aliatie aan siermetselrvelken Iallernaal nog in dragende r'r,anden uitger,oeldl). In de 21e eeur,r, is het autonome gevelr,lies een 9 Jaargang29 2008 nummer 2
q*.- O"ryr. Buurthuis Tonthol De Hofstee. Molenaar & van Winden Architecten (foto Frank van Dam) spannende architectonische opgave geworden, een middel met ongekende vrijheid tot expressie. Het keramische gevelvlies wordt op verschillende wijzen geassembleerd. Uit baksteen, door het traditioneel stapelen met mortel of lijm op de bouwplaats, het plaatsen van geprefabriceerde elementen, eventueel in combinatie met beton, met nieuwe droge assemblagetechnieken, zoals bijvoorbeeld Renzo Piano heeft gedaan. Uit gevelelementen, door bijvoorbeeld keramische tegels te lilmen op een achterconstructie of door het ophangen van (ook niet-keramische) elementen voor een geïsoleerde constructie. Diabolo-vormsteen foris Molenaar en Wilfried van Winden hebben altijd een fascinatie voor textuur en reliëf in de architectuur gehad. Veel van hun opdrachten betreffen woningbouw of buurthuizen; projecten zonder een grootbudget. Om de kosten laag te n;}!*ëï::$::t-;i:'". houden, is in samenspraak met Wienerberger het proces in gang gezet om een vormsteen te ontwikkelen die in bulk kan worden geproduceerd. Het wel of niet haalbaar zijn van een steen in een bakproces heeft alles met de handeling van de stenen in de fabriek te maken. De ene vorm is goed te handelen, de andere helemaal niet. Hoe dat kan, weten de mensen in de fabriek het best. Molenaar is met een groot aantal ideeën voor stenen naar de fabriek gegaan om de mogelijkheden te onderzoeken. Vervolgens is hij gaan kijken met welke patronen mooie vormen en repetities te maken zíjr:.. Het resultaat is de Diabolo-vormsteen: dankzij twee afgeschuinde vlakken kunnen talloze gevelcomposities met reliëf worden gemaakt. De naam is aíkomstig van de vorm die ontstaat wanneer twee stenen gespiegeld tegen elkaar worden geplaatst. Detail van gevelstructuur - Buurthuis Tanthof De Hofstee, Delft (foto Frank van Dam) De Diabolosteen (foto Tom Croes) lo I Jaargang29 2008 I nummer 2
Elutonoont werk van Christine letten In het buurthuis Tanthof in Delft zijn de stenen verlijmd met een zeer dunne voeg van circa 5 mm, die als schaduwvoeg de textuur van de baksteen accentueert. Voor een woningbouwproject zijn de Diabolo-vormsteen ook toegepast in een vermetselprocédé. Het blijkt mogelijk om allerhande patronen te maken met de steen, maar het voegwerk is vaak het grote probleem. Voegen in een oppervlak met verschillende patronen en verspringingen is erg moeilijk. Om de patronen goed op elkaar te laten aansluiten, zijn ook vlakke stenen toegepast. Kledinglijn voor gebouwen? Door de bouwkeramiek van Christine Jetten lopen dezelfde rode draden a1s door haar autonome keramische beelden. Haar werk weerspiegelt een samenspel van buiten- en binnenruimtes, van licht en schaduw, van vorm en leegte. Chrisline Jettens filosofie is: Dankzij de 'leegte van ruimte' en het'spel van licht en schaduw' ín, rónd en trissen keramiek, glazuur, glas en metaal, krijgt de vorm pas écht bestaansrecht. 'Kijkend naar de materialen moet de ruimte (mee)beleefd worden' Toegepast op de architectuur zegt Christine dat onze zintuigen te kort worden gedaan door de gemiddelde woonwijken van de jaren 60 en 70 en recenter de Vinexwijken. Die leken altijd nog wonderwel te passen bij de Nederlandse mentaliteit, die woningen en gebouwen in de eerste plaats ziet als gebruiksobjecten - om in te wonen en te werken. Maar ze zouden 'meer beleefd' werking - onderhevig aan een dynamisch spel van de seizoenen en de uren van de dag met reliëf en ornamenten van nieuwe baksteenbekledingen - kunnen de beleving van gebouwen in hun omgeving een extra accent geven. De term baksteenbekleding nodigt trouwens gemakkelijk uit om een vergelijking te maken met de mode. Kleding wordt al lang niet meer beschouwd als iets Iouter functioneels. (Be)kleding geeft een extra dimensie aan de persoonlijkheid, de beleving; waarom zou dat voor gevels (nog) niet gelden? Het was geen toeval dat de paden van ]oris Molenaar en Christine Jetten elkaar kruisten; ieder op zoek naar het doorbreken van het traditionele gebruik van metselbakstenen in profielloze muren met het kenmerkende vaste gridpatroon van mortelvoegen. Beiden zagen het a1s een logische stap voor designers en architecten nieuwe expressiemogelijkheden te gaan ontginnen, te beginnen met de metselbaksteen zelf. Traditioneel hebben vooral producenten en technische commissies bepaald welke vorm en afmetingen straat- en metselbakstenen moesten hebben. Daarbij stond altijd voorop dat bakstenen 'te maken' moesten ziin en dat ze moesten 'passen'. Metselbakstenen hebben in alle ianden dezelfde rechthoekige vorm met afmetingen die sterk kunnen variëren. Ieder land kent zo zijn eigen voorkeuren. In Nederland is bijvoorbeeld het waalformaat (210 x 100 x 50) erg populair. Ais compensatie voor deze maat- en vormbeperkingen hebben de producenten zich de laatste tientallen iaren wel al erg ingespannen om een grotere variéteit aan te bieden in de visuele eigenschappen van metselbakstenen, zowel qua kleurschakering als oppervlaktestructuur. Molenaar en letten wilden samen verder kijken dan deze 'oppervlakkige' structuren en zij concentreerden zich op nieuwe mogelijkheden voor de kleibaksteen die door de plastische vervormbaarheid van de grondstof toch schier onuitputtelijke expressiemogelijkheden in zich heeft. Zouden bijvoorbeeld weefstructuren zoals we die van de textiel kennen in baksteenbekledingen realiseerbaar zijn? Nieuwe bouwstenen moeten echter we1 behalve technisch ook relatief goedkoop geproduceerd en verwerkt kunnen worden. Artistieke innovatie moet daarom hand in hand gaan met technische innovatie. Een derde - technische - partij 1ag voor de hand. Wienerberger, tevens hoofdsponsor van het Europees Keramisch Werkcentrum, was al bij kunnen (en moeten) worden. Licht- en schaduwll I Jaargang 29 2OO8 nummer 2
eerdcre projccten van loris Molenaar (Diabolobaksteen) en Chrlstine Jetten (Brick project) betrokken en r,r.ilde graag een heipende hand bieden. om cle produceerbaarheid en de haalbaarheid te testen. De Komma-steen kent ook een aarltal varianten. De vlakke variant net diktes van 50 en 65 mm en een r,ariant nr.et eclr conisch gervelfd opperrrlak. Door cle identieke binnen- en buitencurr,e kunnen deze stencn op rrerschlllende manieren gestapelcl en geschakeld rt,otden..,:;l;,,i.i.:tl::jr/iiiï i'..:,::;iï:.'.ilti r:ir:'t:*í4..'. r,:í,ri :..:r,i::;.+= tír.. --q.;* r.--th r:# :1:i*.Ë Presentatie Op dinsdag 1 april presenteerden Christine Jetten en Joris Molenaar in het EKWC de resultaten van de eerste fase van hun onderzoek. Zii hebben in de eerste drie maanden van hun onderzoek twee sporen uitgezet: gevelornamenten en prototypen van bakstenen Op het eerste spoor zijn de vele variaties onderzocht die één type ornamentaal element mogelijk maakt. Daarmee kan aan gebouwen, of ook aan de verschiilende onderdelen daarvan - bijvoorbeeld appartementsgebouwen - een eigen gevelvlak c'q. een eigen identiteit gegeven worden. Van de ontworpen ornamenten waren twee vormen uitgewerkt en van elk type was een compositie aan de wand gehangen als ware het een gevelvlak. Deze eerste fase zetten zil voort met onderzoek naar de praktische mogeliikheden en naar de uitvoerbaarheid van ook ruimtelijke constructies. De ontwerpen van hun bakstenen, het tweede spoor, waren uitgestald op de vloer. De bezoekers moesten zich voorstellen hoe dat zou tonen in een staande wand. De nieuwe ontwerpen werden voorgesteld als de Z-steen en de Komma-steen. De Z-steen is inderdaad een Z-vormige steen. Deze is ontworpen in één vlakke variant (dikte 65 mm) en zes varianten met reliëfuitvoering. De verschil- Lende Z-stenen, die onderling uitwisselbaar zijn, zijn dan ook in wisselende combinaties toe te passen. Hiervan zijn er drie door Wienerberger gemaakt De vlakke Z-steen (bovenste) en twee Z-stenen met verschillende profielen (foto' s Ruud Peijnenburg) 12 Jaargang2g 2OO8 nummer 2
worden geproduceerd via extrusie: er is eigenlijk alleen een speciaal mondstuk voor nodig. De Z-steen met eenvoudig profiel (middelste op de foto's) kan in principe met de vormbak gemaakt worden, door passtukken in de vormbakken te monteren. Voor alle steenontwerpen worden nog wel productiehoofdbrekens verwacht, in het bijzonder met betrekking tot het transport en de handeling tussen het droog- en het bakproces, alsook bij het ontladen na de oven. Deze proefstenen waren echter allemaal handmatig gemaakt. Enkele mogelijkheden ntet de Konttnasteen: dichte en open structtu'en, t\vee- en diledimensionaol (foto's Ruud Pei jnenburg,) Tijdens het informele gecleelte nar de presentatle gar,en (Jees (lroot en Àndré Bleuiler van \\Iienerbelger toelichting over dc prorluceer'baarheicl. De r,lakke Z-steen kan r,rij gemakkeliik lndustrieel De werkperiode in het EKWC is voor Christine Jetlen en ]oris Molenaar een concentratiemoment geweest. De vruchtbare samenwerking zet aan tot verder experimenteren en uitwerken van opgekomen ideeën: ornamentaal bespelen van het gevelvlak in reliëfs en baksteenpatronen en ornamentaal omtekenen van de ruimte in koepelen andere ruimtelijke structuren. Binnen een jaar kunnen de eerste resultaten al zichtbaar zijn! I wttv.w. c hri stinej ett e n. nl w.ww. m o I e n aarv anwi n d e n. nl 13 Jaargang 29 2OO8 I nummer 2