Opleiding Duurzaam Gebouw: Buitenschrijnwerk: hoe kiezen?

Opleiding Duurzaam Gebouw: Buitenschrijnwerk: hoe kiezen? Leefmilieu Brussel BIJ RENOVATIE, BEHOUD, RESTAURATIE EN VERBETERING VAN DE RAMEN Voorzieningen en elementen voor een duurzame keuze Frederic LUYCKX, architect & onderzoeker

Doelstellingen van de presentatie Aantonen welke alternatieven er zijn voor de vervanging van oude ramen De mogelijkheden voor verbetering van de thermische en akoestische prestaties van het bestaande buitenschrijnwerk overlopen De voor- en nadelen bespreken van de verschillende mogelijkheden voor verbetering van het bestaande buitenschrijnwerk 2

Plan van de uiteenzetting 1. Inleiding 2. Technieken voor verbetering 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Milieuaspecten Economische aspecten Socioculturele aspecten 4. Wat moet worden onthouden van de uiteenzetting 3

1. Inleiding Nadelen van oude ramen Verminderd comfort ter hoogte van de oude ramen Koudestraling ter hoogte van het venster / de beglazing Tocht door raamkieren Te hoge temperaturen in het lokaal Geregeld condensatie op het glaswerk Geluidshinder Visueel ongemak Thermische verliezen door de oude ramen Slijtage van de oude ramen Afwerking: afgebladderde verf,... Schrijnwerk: schade, verrotting, Glaswerk: verlies van doorzichtigheid, Versleten, verroest, gebroken, bouwbeslag 4

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Restauratie Inzet van dubbel glas Inzet van gelaagd glas Plaatsing van een voorzetraam Inwerking van een dubbel raam aan de binnenzijde Dubbel raam met enkel glas Dubbel raam met dubbel glas Vervanging van het bestaande raam door een identiek raam Voorwaarde die al deze voorzieningen gemeen hebben: In elk van deze gevallen moet een hygiënisch ventilatiesysteem worden voorzien! 5

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Restauratie Eerste vraag die een oud raam oproept: "Kan ik dit nog restaureren?" Voorbeelden van restauraties: Restauratie van profielen: schoonmaken, afschuren, verven,... Vervanging van beschadigde onderdelen door onderdelen van dezelfde houtsoort, met hetzelfde profiel Vervanging van beschadigde waterlijsten (vaak het meest beschadigd) Nazicht van de dichtheid van de ramen Inwerken van dichtingsvoegen tussen kozijnen en vleugels Nazicht van de dichtheid rond de ramen Vervanging van beschadigde of gedeeltelijk verdwenen kit Herstel van het hang- en sluitwerk Houten schrijnwerk leent zich makkelijker tot herstellingen dan schrijnwerk in aluminium of pvc. 6

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Restauratie Inwerking van dichtingsvoegen tussen kozijnen en vleugels Minder thermische verliezen door ventilatie Betere geluidsisolatie Voorbeeldgebouw Koninklijke Sinte- Mariastraat 237, Lage-energierenovatie van 3 woningen, Dubbel glas in bestaande ramen 7

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van dubbel glas (of dun dubbel glas) Bestaande toestand: Bestaand houten raam met enkel glas Geplande toestand: Principedetail van de inwerking van dubbel glas in een oorspronkelijk houten raam met uitdieping van de sponning Bron: Ceraa asbl 8

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van dubbel glas (of dun dubbel glas) Bestaande toestand: Bestaand metalen raam met enkel glas Geplande toestand: Principedetail van de inwerking van dun dubbel glas in het oorspronkelijke metalen raam Bron: Ceraa asbl 9

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van dubbel glas (of dun dubbel glas) Voordelen: Thermische en eventueel geluidsisolatie indien akoestisch verbeterd dubbel glas Behoud van de bestaande profielen en van het beslag Behoud van de netto verlichte oppervlakte (NVO) van het venster Nadelen: Verlies van de oorspronkelijke beglazing Vermindering van de lichttransmissie van de beglazing en van de zonnefactor (FS of g) Eventueel uitdieping van de sponning het frezen tast de profielen en de assemblages aan Moeilijk uitvoerbaar in het geval van metalen ramen (de profielen zijn gewoonlijk niet dik genoeg om dubbel glas te kunnen invoegen en om het bijkomende gewicht van dubbel glas te kunnen dragen). Aandachtspunten: Risico van vervorming van de profielen door het extra gewicht van het dubbel glas Inwerking van dichtingsvoegen in de profielen 10

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van dubbel glas (of dun dubbel glas) Aanpassingsprofiel van Saint-Gobain Glass Systems, Bron: www.belgique.sggs.com De nieuwe beglazing kan worden geplaatst met een aanpassingsprofiel (tweede profiel in hout of pvc dat op de sponning van het bestaande raam wordt aangebracht). Voordelen: Omkeerbaar Relatief goedkoop Nadelen: Aanzienlijke wijziging van het uitzicht van de ramen Indien het aanpassingsprofiel dikker is dan het bestaande raam, vermindert deze oplossing de glasoppervlakte en dus ook de lichtefficiëntie van het venster. 11 TE VERMIJDEN

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van dubbel glas (of dun dubbel glas) Voorbeeldgebouw Koninklijke Sinte- Mariastraat 237, lage-energierenovatie van 3 woningen, dubbel glas in de bestaande ramen 12

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van gelaagd glas Bestaande toestand: Bestaand houten raam met enkel glas Bron: Ceraa asbl Geplande toestand: Inwerking van enkel gelaagd glas in het bestaande houten raam. 13

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van gelaagd glas Bestaande toestand: Bestaand metalen raam met enkel glas. Geplande toestand: Inwerking van enkel gelaagd glas in het bestaande metalen raam. Bron: Ceraa asbl 14

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van gelaagd glas De nuttige breedte van de sponning moet rekening houden met de specificaties van TV 221, namelijk: de sponningsbodem moet minstens 18 mm bedragen en tussen het glas en het profiel moet er een ruimte zijn van minstens 3 mm I. BUITEN II. BINNEN 1. Spijker 2. Kitband 3. Steunkit afmetingen a 3 tot 15 mm b glasdikte c 1 tot 4 mm d 3 mm voor HPI 6 mm e 3 mm kit Detail Performance Performance Plaatsing van beglazing in een open sponning, Bron: TV 221, WTCB, september 2001. Bron: Van Ruysdael 15

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van gelaagd glas Voordelen: Algemene verbetering van de prestaties: thermische isolatie, akoestische isolatie, bescherming tegen schokken,... Beperkte dikte van het glas Uitzicht benadert dat van de oorspronkelijke beglazing Behoud van het bestaande raam en dus van de erfgoedwaarde Behoud van de netto verlichte oppervlakte (NVO) Techniek is toepasbaar in gevallen waarin de plaatsing van dubbel glas niet mogelijk is (venster met roeden, ) Nadelen: Verlies van de oorspronkelijke beglazing (Lichte) vermindering van de licht- en zonnetransmissie Aandachtspunten: In bepaalde gevallen moet de sponning worden uitgediept Extra gewicht van nieuwe beglazing (met risico van vervorming profielen) Kostenplaatje dat niet in alle gevallen nodig is (indien niet-beschemd gebouw, relatief klassiek raam met beperkte erfgoedwaarde)

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van een voorzetraam Bestaande toestand: Bestaand houten raam met enkel glas Geplande toestand: Plaatsing van een voorzetraam op het bestaande raam Bron: Ceraa asbl Principe: plaatsing van een tweede ruit op de vleugel (gewoonlijk aan de binnenkant) 17

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van een voorzetraam Principeschema van een vast voorzetraam Bron: www.energieplus-lesite.be Principe van een los voorzetraam Bron: www.energieplus-lesite.be Vleugel Vast kader 18

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van een voorzetraam Voordelen Behoud van het raam en de beglazing Volledig omkeerbaar procedé Lage kostprijs Gemakkelijk uit te voeren Nadelen Geringe thermische en akoestische voordelen Verbetering is twijfelachtig Wijziging van het uitzicht van de binnenkant van het raam Daling van de licht- en zonnetransmissie Meer onderhoud Aandachtspunten Risico van condensatie tussen de ruiten en aantasting van de profielen indien het water niet goed wordt afgevoerd Risico van vervorming van het bestaande profiel (het extra gewicht van het voorzetraam steunt niet op het midden van het profiel) Plaatsing met scharnieren om het voorzetraam te kunnen reinigen 19

2. Technieken voor verbetering Verbetering van het bestaande raam Plaatsing van een voorzetraam op het bestaande raam Eengezinswoning, Van Elewyckstraat 43, 1050 Elsene Algemene restauratie van een erkerraam + plaatsing van een voorzetraam op de glas-in-loodramen op de steunmuur 20

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Geplande toestand: Inwerking van een dubbel raam op de binnenkant van de gevel + isolatie aan de binnenkant Bron: Ceraa asbl Principe: plaatsing van een tweede raam (gewoonlijk aan de binnenkant) 21

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Inwerking van het raam in de dagstukken van de dagopening Bron: BERTRAND Jérôme, Houten schrijnwerk Erfgoed en comfort verenigen, Directie Monumenten en Landschappen, Onderhoudsboekje, collectie Kunst in de straat, Brussel, heruitgave 2008 22

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Plaatsing van het dubbele raam in het vlak van de gevelmuur Bron: ceraa asbl Plaatsing van het dubbele raam op de binnenkant van de gevelmuur Bron: ceraa asbl 23

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Voordelen Het bestaande raam blijft volledig behouden Zeer goede thermische en akoestische isolatie Nadelen Wijziging van het uitzicht aan de binnenkant Daling van de licht- en zonnetransmissie Bij de keuze van een dubbel raam moet ook rekening worden gehouden met de ecobalans van dit raam! 24

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Aandachtspunten Het nieuwe raam mag het openen van het bestaande raam niet verhinderen Profielen van het dubbele raam nemen bij voorkeur zo weinig mogelijk plaats in. Mogelijkheden voor inwerking: in de dagstukken van de dagopening (als de breedte van de aanslag het toelaat) op de binnenkant van de gevelmuur (+ eventueel binnenisolatie) in het muurvlak (maar dit vereist zware werken) De plaats van het raam hangt af van de erfgoedwaarde van het interieur (binnenafwerking: lijstwerk, vensterbank, lijsten, plafonnering, ) Beheer van de vochtigheid tussen de twee ramen Isolatie tussen de twee ramen over de diepte van de aanslag 25

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Voorbeeldgebouw Ducpétiaux, 1060 Brussel Renovatie van bestaande houten ramen + plaatsing van dubbel raam met dubbel glas. 26

2. Technieken voor verbetering Inwerking van een dubbel binnenraam Dubbel binnenraam met enkel of dubbel glas Eengezinswoning, 43 Van Elewyckstraat, 1050 Elsene Algemene restauratie van erkerraam + plaatsing van een dubbel binnenraam. 27

2. Technieken voor verbetering Vervanging van een raam op identieke wijze Door een nieuw raam met dubbel of driedubbel glas Definitie: de oorspronkelijke vormen, waaronder de welvingen, verdelingen en openende en vaste delen, worden behouden de materialen, assemblages en profielen zijn identiek Niet aan te raden indien: het uitzicht en de erfgoedwaarde van het raam doorwegen geen isolatie- en luchtdichtheidswerken voorzien zijn Is zinvol indien het raam in slechte staat is Aandachtspunten: Volledige inventaris van de bestaande toestand Hoge kostprijs! Wordt in bepaalde gevallen opgelegd door de Directie voor Monumenten en Landschappen of de Dienst Stedenbouw 28

Châssis à guillotine Bretèche en bois Houten loggia Simple ouvrant vast bovenlicht imposte fixe Châssis métallique Double ouvrant Dubbele vleugel vast bovenlicht imposte fixe Châssis à petit-bois roeden 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Gemakkelijk uit te voeren Verschilt naargelang van het raam, de samenstelling ervan,... Een voorzetraam kan gemakkelijk met "clips" op het bestaande raam worden gemonteerd. Dubbel raam aan binnenkant: moeilijker, omdat moet worden gewerkt aan de dagopening, de decoratie, de vensterbank. Plaatsing van een nieuw raam: de meest gekozen oplossing, die vaak als het makkelijkst uit te voeren wordt beschouwd. 1 Très aisé 2 Aisé 3 Complexe 4 Très complexe Heel gemakkelijk Gemakkelijk Complex Heel complex Technische Niveau de facilité uitvoerbaar- heid technique Niveau Technische de facilité uitvoerbaarheid technique Dubbel Double glas V bestaand châssis raam exist. Dun Double dubbel V mince glas bestaand châssis existant raam Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Voorzetraam Survitrage Dubbel Double binnenraam châssis - int. enkel Simple glas V. Double Dubbel châssis binnenraam int. - dubbel Double glas V. Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V mince glas bestaand châssis existant raam Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Voorzetraam Survitrage Dubbel Double binnenraam châssis - int. enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - dubbel glas Double V. Schuifraam Enkele vleugel 4 3 3 1 4 4 3 3 3 1 4 4 Metalen raam Raam met / 3 3 1 4 4 / 3 3 / 4 4 / 3 3 / 4 4 3 3 3 1 2 2 29

Châssis à guillotine Schuifraam Simple ouvrant imposte fixe Enkele vleugel vast bovenlicht Double ouvrant imposte fixe Dubbele vleugel vast bovenlicht 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Uitvoerbaarheid Technische Niveau de facilité uitvoerbaarheid technique Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V glas mince bestaand châssis raam existant Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Voorzetraam Survitrage Dubbel Double binnenraam châssis - int. enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - dubbel Double glas V. 4 3 3 1 4 4 3 3 3 1 4 4 / 3 3 / 4 4 1 Très aisé 2 Aisé 3 Complexe 4 Très complexe Heel gemakkelijk Gemakkelijk Complex Heel complex 30

Bretèche en bois SC6 Houten loggia Châssis métallique SC5 Metalen raam Châssis à petit-bois SC4 Raam met roeden 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Uitvoerbaarheid Technische Niveau uitvoerbaarheid de facilité technique Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V glas mince bestaand châssis raam existant Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Voorzetraam Survitrage Dubbel Double binnenraam châssis - int. enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - dubbel Double glas V. / 3 3 1 4 4 / 3 3 / 4 4 3 3 3 1 2 2 1 Très aisé 2 Aisé 3 Complexe 4 Très complexe Heel gemakkelijk Gemakkelijk Complex Heel complex 31

SC3 Châssis à guillotine SC3 Schuifraam SC5 Châssis métallique SC6 Houten loggia SC2 Simple ouvrant imposte fixe SC2 Enkele vleugel vast bovenlicht SC5 Châssis métallique SC5 Metalen raam SC1 Double ouvrant imposte fixe SC1 Dubbele vleugel vast bovenlicht SC4 Châssis à petit-bois SC4 Raam met roeden 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Geluidsisolatie De oplossingen die bedoeld zijn om bestaande ramen te verbeteren, zijn alleen interessant in een rustige straat en bij normaal akoestisch comfort. Bij hogere vereisten of in het geval van een lawaaierige straat zijn nieuwe ramen noodzakelijk (ter vervanging of verdubbeling aan de binnenzijde). Verbeteringen met vervanging van de beglazing leveren een aanzienlijke akoestisch voordeel op als de luchtdichtheid wordt hersteld. Als de ramen (en hun omtrek) niet luchtdicht zijn, is dit ongunstig voor de akoestische prestatie, want leemtes in de luchtdichtheid laten de luchtgeluidsgolven ongehinderd door. 40 - db Très bon 35 40 db Bon 30 35 db Moyen < 30 db Inférieur à la valeur limite de confort en rue calme = 30 db Dun Double dubbel V Gelaagd Simple enkel V Voorzetraam Survitrage glas mince bestaand glas feuilleté bestaand châssis raam châssis exist. raam existant Dubbel Double binnenraam châssis int. - Simple V. enkel glas Dubbel Double châssis int. binnenraam - Double V. dubbel glas GELUIDS- ISOLEMENT ISOLATIE ACOUSTIQUE (met of (sans zonder ou avec réfection herstelling étanchéité) dichtheid BE- Dubbel Double glas V châssis exist. STAAND EXIST bestaand raam GELUIDS- ISOLEMENT ISOLATIE ACOUSTIQUE (met of (sans zonder ou avec réfection herstelling étanchéité) dichtheid BE- Dubbel Double glas V châssis exist. STAAND EXIST bestaand raam Dun Double dubbel V Gelaagd Simple enkel V Voorzetraam Survitrage glas mince bestaand glas feuilleté bestaand châssis raam châssis exist. raam existant Dubbel Double binnenraam châssis int. - Simple V. enkel glas Dubbel Double binnenraam châssis int. - Double V. dubbel glas 28.1 28.4 29.3 29.3 29.2 31.5 33.4 33.4 33.1 43 43 26.6 / 26.9 27.1 27 31.2 31.7 31.4 41 41 24.7 24.9 25.3 25.3 25.3 28.7 29.9 29.9 29.7 37.2 37.2 23.2 / 23.6 23.6 26.4 26.4 / 37.2 37.2 21.8 / 21.9 21.9 24.9 24.9 / 36.7 36.7 26.5 27 27.5 27.1 / 30.5 31.5 31.2 40.7 40.7 32

SC3 Châssis à guillotine SC3 Schuifraam SC2 Simple ouvrant imposte fixe SC2 Enkele vleugel vast bovenlicht SC1 Double ouvrant imposte fixe SC1 Dubbele vleugel vast bovenlicht 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Geluidsisolatie GELUIDS- ISOLEMENT ISOLATIE ACOUSTIQUE (met of zonder (sans herstelling ou avec réfection dichtheid) étanchéité) bestaand EXIST Dubbel Double glas V châssis bestaand exist. raam Dun Double dubbel V glas mince bestaand châssis raam existant Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Survitrage Voorzetraam Double Dubbel binnenraam châssis int. - enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - - Double V. dubbel glas 28.1 28.4 29.3 29.3 29.2 31.5 33.4 33.4 33.1 43 43 24.7 24.9 25.3 25.3 25.3 28.7 29.9 29.9 29.7 37.2 37.2 21.8 / 21.9 21.9 24.9 24.9 / 36.7 36.7 40 - db Très bon 35 40 db Bon 30 35 db Moyen < 30 db Inférieur à la valeur limite de confort en rue calme = 30 db 33

SC5 Châssis métallique SC6 Houten loggia SC5 Châssis métallique SC5 Metalen raam SC4 Châssis à petit-bois SC4 Raam met roeden 3. Elementen van een duurzame keuze Technische aspecten Geluidsisolatie GELUIDS- ISOLEMENT ISOLATIE ACOUSTIQUE (met of zonder (sans herstelling ou avec réfection dichtheid) étanchéité) bestaand BES- TAAND EXIST Dubbel Double glas V châssis bestaand exist. raam Dun Double dubbel V glas mince bestaand châssis raam existant Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Survitrage Voorzetraam Double Dubbel châssis binnenraam int. - Simple V. enkel glas Dubbel Double binnenraam châssis int. -- dubbel Double glas V. 26.6 / 26.9 27.1 27 31.2 31.7 31.4 41 41 23.2 / 23.6 23.6 26.4 26.4 / 37.2 37.2 26.5 27 27.5 27.1 / 30.5 31.5 31.2 40.7 40.7 40 - db Très bon 35 40 db Bon 30 35 db Moyen < 30 db Inférieur à la valeur limite de confort en rue calme = 30 db 34

3. Elementen van een duurzame keuze Milieuaspecten Behoud >< Vervanging: Behoud: Besparing op materialen Minder bouwafval Oude ramen:» Uitzonderlijke levensduur (indien regelmatig onderhouden)» Recyclage is mogelijk Technische beperkingen Vervanging Uitputting van hulpbronnen Verbruik van grijze energie voor fabricage, transport,... Beperkte mogelijkheden van herstelling, volgens type van materiaal Beperkte potentieel voor recyclage van de ramen, volgens type van materiaal Herstel van pleisterwerk, dagkanten,... 35

3. Elementen van een duurzame keuze Economische aspecten Investeringskosten Geval per geval Vrij lange terugverdientijd (in de meeste gevallen) Rekening houden met de levensduur van de hedendaagse ramen Minder kostelijke verbeteringen moeten de voorkeur krijgen (vervanging van beglazing + inwerking van een dichting) De duurste oplossingen: Plaatsing van nieuwe ramen met driedubbel glas Vervanging van beglazing door dun dubbel glas Houd rekening met de kostprijs van de voorafgaande restauratie van het raam Houd rekening met de ventilatie / de isolatie van het vertrek / het gebouw 36

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 Coût cumulé en Milliers d'euros Gecumuleerde kosten in duizenden euro s 3. Elementen van een duurzame keuze Economische aspecten Investeringskosten 8,00 7,00 6,00 Etat Oorspr. originel staat Amélioration Verbetering 11 Amélioration Verbetering 22 Amélioration Verbetering 33 Amélioration Verbetering 44 Amélioration Verb etering 55 Amélioration Verbetering 66 Totale kostprijs Coût global van de du verwarming chauffage au van gaz de kamer de la pièce op gas - Sc.1 Sc. - SE 1 2 SE - Séjour 2 - Woonkamer 10 graaddagen minder per jaar; jaarlijkse stijging gasprijs met 5%; energiebehoefte getoetst aan werkelijk verbruik (10 degrés jours en moins par année; augmentation annuelle du prix du gaz de 5%; besoin en énergie étalonné sur la consommation réelle) Verb. 1: dubbel glas (bestaand raam) Verb. 2: enkel gelaagd glas (bestaand raam) Verb. 3: dubbel binnenraam enkel glas Verb. 4: dubbel binnenraam dubbel glas Verb. 5: Nieuw raam dubbel glas Verb. 6: Nieuw raam driedubbel glas 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 Jaar Années 37

3. Elementen van een duurzame keuze Economische aspecten Premies Energiepremies van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Renovatiepremies Gemeentepremies Mogelijkheden voor tewerkstelling Markt, knowhow te ontwikkelen (verbetering van ramen, hout van lokale herkomst, ) Aanmoediging van lokale economie en arbeid, ontwikkeling van patrimoniumberoepen. 38

3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Esthetische kwaliteit a. Behoud van het visuele aspect Behoud van het oorspronkelijke buitenaanzicht: o Beglazing (vlakheid, textuur, kleur, weerspiegeling) JA o Bevestiging van beglazing (kit, glaslat, ) NEE o Dikte van de kader in vooraanzicht JA o Profiel van de kader, boven- en zijaanzicht JA Behoud van het oorspronkelijke binnenaanzicht: o Bevestiging van de beglazing JA o Dikte van de kader in vooraanzicht JA o Oorspronkelijk uitzicht (zonder visuele belemmering, bekleding, overdekking) o Aansluiting op afwerkingen en decoratie JA JA TOTAAL: 7/8 Voorbeeld: Inwerking van enkel gelaagd glas in het bestaande houten raam. 39

SC3 Châssis à guillotine SC 3 Schuifraam SC2 Simple ouvrant imposte fixe SC 2 Enkele vleugel vast bovenlicht SC1 Double ouvrant imposte fixe SC 1 Dubbele vleugel vast bovenlicht 3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Esthetische kwaliteit Behoud van Conservation het de uitzicht l aspect visuel bestaand EXIST Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V mince glas bestaand châssis existant raam Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Survitrage Voorzetraam Dubbel Double binnenraam châssis int. - enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - dubbel Double glas V. Châssis Nieuw raam neuf dubbel double glas V. Châssis Nieuw raam neuf driedubbel triple V. glas 100 % 75 % / 90 % 75 % 50 % 50 % 10 % 10 % 100 % 75 % / 90 % 75 % 50 % 50 % 10 % 10 % 100 % / 90 % 90 % / 50 % 50 % / / 80-100 % Très Heel goed bon 60-80 % Bon Goed 40-60 % Moyen Gemiddeld 20-40 % Insatisfaisant Ontoereikend 0-20 % Mauvais Slecht 40

SC6 Bretèche en bois SC6 Houten loggia SC5 Châssis métallique SC5 Metalen raam SC4 Châssis à petit-bois SC4 Raam met roeden 3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Esthetische kwaliteit Behoud van Conservation het de uitzicht l aspect visuel bestaand EXIST Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V mince glas bestaand châssis existant raam Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Survitrage Voorzetraam Double Dubbel châssis binnenraam int. - enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - dubbel Double glas V. Châssis Nieuw raam neuf dubbel double glas V. Châssis Nieuw raam neuf driedubbel triple V. glas 100 % / 90 % 90 % 75 % 50 % 50 % 10 % / 100 % / 90 % 90 % / 50 % 50 % 10 % 10 % 100 % 75 % / 90 % 75 % 50 % 50 % 10 % 10 % 80-100 % Très Heel goed bon 60-80 % Bon Goed 40-60 % Moyen Gemiddeld 20-40 % Insatisfaisant Ontoereikend 0-20 % Mauvais Slecht 41

3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Esthetische kwaliteit Verbeteringen door vervanging van de beglazing: het minst ingrijpend Dubbel glas in bestaand raam: glaslatten! Dubbel binnenraam: raam krijgt ander uitzicht aan binnenzijde Vervanging raam: minst interessant! Verschillende doorsneden, ander uitzicht,... Maar het is mogelijk identieke ramen te maken Studie van de details van het bestaande raam Voorbeeld van een metalen raam dat is vervangen door een raam in pvc. Gevel ziet er anders uit! Bron: Stadswinkel 42

3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Erfgoedkwaliteit b. Behoud van het materiaal o Behoud van oorspronkelijke beglazing NEE o Behoud en/of herstelling oorspronkelijk raam JA o Behoud van het beslag JA o Behoud van de buitenomtrek van de dagopening JA o Behoud van de binnenomtrek van de dagopening (tablet en vensterlijsten, indien aanwezig) o Behoud van oorspronkelijke hanteerbaarheid JA o Omkeerbaarheid van de ingreep NEE JA TOTAAL: 5/7 Voorbeeld: Inwerking van enkel gelaagd glas in een bestaand houten raam. 43

SC3 Châssis à guillotine SC 3 Schuifraam SC2 Simple ouvrant imposte fixe SC 2 Enkele vleugel vast bovenlicht SC1 Double ouvrant SC1 Dubbele vleugel vast bovenlicht imposte fixe 3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Erfgoedkwaliteit Behoud van het Conservation materiaal de la matière bestaand EXIST Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V mince glas bestaand châssis existant raam Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Survitrage Voorzetraam Double Dubbel châssis binnenraam int. - enkel Simple glas V. Double Dubbel châssis binnenraam int. - dubbel Double glas V. Châssis Nieuw raam neuf dubbel double glas V. Châssis Nieuw raam neuf driedubbel triple V. glas 100 % 70 % / 70 % 100 % 85 % 85 % 10 % 10 % 100 % 70 % / 70 % 100 % 85 % 85 % 10 % 10 % 100 % / 70 % 70 % / 85 % 85 % / / 100 % Excellent Uitstekend 80-100 % Très Heel bon goed 60-80 % Bon Goed 40-60 % Moyen Gemiddeld 20-40 % Ontoereikend Insatisfaisant 0-20 % Mauvais Slecht 44

SC6 Bretèche en bois SC6 Houten loggia SC5 Châssis métallique SC5 Metalen raam SC4 Châssis à petit-bois SC4 Raam met roeden 3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Qualité patrimoniale Behoud van het Conservation materiaal de la matière bestaand EXIST Dubbel Double glas V bestaand châssis exist. raam Dun Double dubbel V mince glas bestaand châssis existant raam Gelaagd Simple enkel V glas feuilleté bestaand châssis raam exist. Survitrage Voorzetraam Double Dubbel châssis binnenraam int. - enkel Simple glas V. Dubbel Double binnenraam châssis int. - dubbel Double glas V. Châssis Nieuw raam neuf dubbel double glas V. Châssis Nieuw raam neuf driedubbel triple V. glas 100 % / 70 % 70 % 100 % 85 % 85 % 10 % / 100 % / 70 % 70 % / 85 % 85 % 10 % 10 % 100 % 70 % / 70 % 100 % 85 % 85 % 10 % 10 % 100 % Excellent Uitstekend 80-100 % Très Heel bon goed 60-80 % Bon Goed 40-60 % Moyen Gemiddeld 20-40 % Ontoereikend Insatisfaisant 0-20 % Mauvais Slecht 45

3. Elementen van een duurzame keuze Socioculturele aspecten Erfgoedkwaliteit van de ramen Vrucht van samenwerking van verschillende ambachten: Schrijnwerker, slotenmaker, glasblazer, glazenmaker,... Kostbare getuigen van knowhow Beglazing: geblazen glas, afgeschuind glas, gekleurd glas, bedrukt glas, glas-inloodramen,... Te behouden! Verbeteringen: Verbeteringen door vervanging van beglazing: Minst ingrijpend Behoud van het materiaal (ramen, beglazing, beslag): Plaatsing van een voorzetraam Plaatsing van een dubbel binnenraam 46

Interessante tools, websites, enz.: BERTRAND Jérôme, Houten schrijnwerk Erfgoed en comfort verenigen, Directie Monumenten en Landschappen, Onderhoudsboekje, collectie Kunst in de straat, Brussel, heruitgave 2008. SIMON Francy, Jean-Marie HAUGLUSTAINE, La fenêtre et la gestion de l énergie Guide pratique pour les architectes, 2001, te downloaden op de website van de Waalse Administratie voor Energie http://energie.wallonie.be Ceraa asbl, ULG EnergySud, CEDIA, Xylonis, Studie over de impact van de thermische verbeteringen van bestaande ramen met erfgoedwaarde in de traditionele gebouwen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, studie uitgevoerd voor Leefmilieu Brussel, Brussel, mei 2011. Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB), TV 221, Brussel, september 2001. Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB), TV 188, Brussel, juni 1993. Website http://www.energieplus-lesite.be/index.php?id=10364 47

Referentie Gids duurzame gebouwen: http://gidsduurzamegebouwen.leefmilieubrussel.be G_MAT00 Duurzaam materiaalgebruik G_MAT01 De levenscyclus van materialen: analyse, informatiebronnen en keuzehulpmiddelen G_MAT07 Duurzame keuze van raamkaders G_MAT07 Duurzame keuze van raamkaders 48

4. Wat moet worden onthouden van de uiteenzetting Elke raam dat wordt verbeterd, vereist een andere aanpak Naargelang van de verwachte prestaties, de samenstelling van het raam, de afmetingen van het raam,... In een en hetzelfde gebouwen kunnen verschillende technieken voor verbetering worden toegepast Naargelang van de oriëntatie van het raam, het type van lokaal,... Raam met erfgoedwaarde: gewoonlijk langs straatkant Voordat restauratie van een raam kan worden overwogen, moet een diagnose worden gesteld Dilemma energie >< erfgoed Verenigbaar! Vereist onderzoeken, verdere stappen,... Behoud en verbetering van de bestaande ramen van een oude drogisterij, Bron: [046] Vorst, 1060 Brussel 49

Contact Frederic LUYCKX architect onderzoeker Gegevens : +32(0)2 537 47 51 E-mail: frederic.luyckx@ceraa.be 50