Milieujaarverslag 2017

www.noorderbreedte.eu Noorderbreedte biedt veilige, persoonsgerichte en liefdevolle zorg aan ouderen, revalidanten en specifieke doelgroepen zoals Korsakov, gerontopsychiatrie en Huntingtoncliënten. Onze cliënten hebben complexe, intensieve zorg nodig. We zijn de specialist op dit gebied in Friesland en met circa 2000 medewerkers een van de grotere zorgaanbieders in de regio. Noorderbreedte heeft vijftien woonzorgcentra en een centrum voor geriatrische revalidatie.

Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. Drs. O.L. NooitgedagtGudiño, MBA Beleidsadviseur Duurzaamheid / MVO Noorderbreedte B.V. Leeuwarden, juni 2018

INHOUDSOPGAVE VOORWOORD 5 1. PROFIEL NOORDERBREEDTE 6 2. MILIEUDOELSTELLINGEN EN MILIEUMANAGEMENT 7 2.1 Duurzaam Inkoopbeleid 8 2.2 Duurzaam bouwen 8 2.3 Interne en externe communicatie 9 2.4 Duurzaamheid/MVO projecten in samenwerking met overheden en kennisinstellingen 10 3. MILIEUWETGEVING 11 4. RESTSTOFFENMANAGEMENT 12 4.1 Overzicht afvalstromen MCL Harlingen/ De Batting 2016 2017 13 4.2 Overzicht afvalstromen Noorderbreedte 2017 14 5. ENERGIEMANAGEMENT 15 5.1 Energiebeleid Noorderbreedte 15 5.2 Energievoorziening Noorderbreedte 15 5.3 Energieefficiency projecten binnen Noorderbreedte 16 5.4 Energieverbruik MCL Harlingen/ De Batting Jaar 20162017 16 5.5 Energieverbruik Noorderbreedte jaar 20162017 17 6. WATER EN AFVALWATERBEHEER 21 6.1 Overzicht Waterverbruik Noorderbreedte 22 6.2 Legionella preventie 23 7. OVERIGE MILIEUEFFECTEN 24 7.1 Luchtverontreiniging 24 7.2 Bodembescherming 24 7.3 Omgaan met en registratie van gevaarlijke stoffen 24 8. ENERGIE, VEILIGHEIDS EN MILIEUPROGRAMMA 2018 25

VOORWOORD Voor u ligt het milieujaarverslag 2017 van Noorderbreedte. In dit jaarverslag leggen wij verantwoording af over het gevoerde milieu en duurzaamheidsbeleid binnen Noorderbreedte van het afgelopen jaar. Het milieubeleid van Noorderbreedte is geïntegreerd in het ondernemingsbeleid. Noorderbreedte respecteert bij haar bedrijfsvoering de kwaliteit van het milieu, niet alleen vanwege haar zorg voor de omgeving, maar ook vanwege de kwaliteit van haar kernactiviteiten. Noorderbreedte is een sterk groeiende organisatie en ziet het als een uitdaging om deze groei te realiseren binnen alle randvoorwaarden op milieugebied. Wij verrichten een aanzienlijke inspanning om schadelijke gevolgen, die kunnen ontstaan door onze bedrijfsvoering, te voorkomen. Relevante onderwerpen hierbij zijn: energieverbruik, afvalmanagement, geluid, emissies naar lucht, water en bodem en integrale (brand)veiligheid. Wij streven naar een multidisciplinaire aanpak en integrale afstemming van operationele/ en beleidszaken m.b.t. kwaliteit, ARBO, integrale (brand) veiligheid en milieuzorg. Integrale samenhang en consistentie tussen alle processen (met inbegrip van bouwtechnische/ kritische processen en milieu gevaarlijke stoffen) binnen de reguliere bedrijfsvoering. Daarmee beoogt Noorderbreedte onder andere een meer resultaatgerichte aansturing, afstemming van de inzet van mensen en middelen op gewenste resultaten en een helder organisatie ontwikkelingskader. Dit beleid wordt vastgesteld, planmatig en volgens vastgestelde afspraken uitgevoerd, periodiek geëvalueerd en waar nodig verbeterd en/of aangepast. Het beleid is om een efficiënte en proactieve bedrijfsvoering uit te voeren, kwaliteit te blijven leveren en vooral een veilige omgeving voor zowel cliënten als medewerkers en bezoekers te garanderen. Noorderbreedte streeft naar een open communicatie met omwonenden, overheden en andere maatschappelijke groeperingen en instellingen. Dienaangaande maken wij onze inspanningen inzichtelijk via: Duurzame energieconcepten, die een overzicht geven van streefdoelen, middelen en maatregelen ter beheersing en beperking van het energiegebruik en toepassing van duurzame technologieën; Een jaarlijks milieuprogramma en milieujaarverslag, waarin getallen op milieugebied worden gepresenteerd en inzicht wordt verschaft in de geleverde prestaties ten opzichte van het milieubeleid; Inzicht in het milieubeleid, interne milieuzorg en milieuprestaties o.a. ten behoeve van wet en regelgeving en de PREZO certificering. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 5

1. PROFIEL NOORDERBREEDTE 'Noorderbreedte ' is een BV en maakte in 2017 deel uit van stichting Zorgpartners Friesland, net als de BV s MCL en Tjongerschans. De stichting is 100% aandeelhouder van de drie BV s. Elke BV is zelfstandig en heeft een eigen Raad van Commissarissen. Noorderbreedte biedt veilige, persoonsgerichte en liefdevolle zorg aan ouderen, revalidanten en specifieke doelgroepen zoals Korsakov, Gerontopsychiatrie en Huntingtoncliënten. Onze cliënten hebben complexe, intensieve zorg nodig. Noorderbreedte is de specialist op dit gebied in Friesland en met circa 2700 medewerkers een van de grotere zorgaanbieders in de regio. Noorderbreedte heeft een centrum voor geriatrische revalidatie en veertien woonzorgcentra in NoardFryslân: De Batting en De Spiker in Harlingen, De Stilen op Terschelling; Noorderbreedte Revalidatie, Nieuw Mellens, Abbingahiem, Erasmus, Ymedam en Florastate in Leeuwarden en Friesma State in Grou; Nieuw Toutenburg in Noardburgum, Bennema State te Hurdegaryp, Meckama State in Kollum, Westerpoort in Franeker en Van Harenshuus in Sint Annaparochie. Noorderbreedte biedt kwalitatief hoogwaardige zorg en staat voor vernieuwing en verbetering van de dienstverlening. Om een zo breed en gevarieerd mogelijk zorgpakket te kunnen leveren, werkt Noorderbreedte samen met zorgpartners en zorgverzekeraars binnen en buiten Friesland. Onder kwaliteit wordt in zorginstellingen vooral de kwaliteit van de zorg die aan de cliënten wordt verleend verstaan. Door erkenning van de maatschappelijke verantwoordelijkheid dient milieuzorg zich echter ook aan als een primair zorgterrein. De kwaliteit van de zorg en de kwaliteit van milieuzorg zijn met elkaar verbonden. In dit verband kunnen wezenlijke veranderingen in de kwaliteit van de milieuzorg, derhalve alleen maar worden bereikt in samenhang met verbeteringen in de totale kwaliteit van de organisatie. Het milieubeleid onderhoudt een nauwe relatie met de aspecten ARBO en veiligheid. Diverse processen binnen onze organisatie worden integraal aangestuurd in samenwerking met de KAHMpartners (Kwaliteit, ARBO, Hygiëne en Infectiepreventie en Milieu). Voor het overleg op ondernemingsniveau, behandelt de Ondernemingsraad (OR) van Noorderbreedte voorgenomen regelingen van de ondernemer inzake veiligheids, gezondheids en welzijnsaangelegenheden. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 6

2. MILIEUDOELSTELLINGEN EN MILIEUMANAGEMENT Noorderbreedte is zich bewust van de verantwoordelijkheid die zij heeft tegenover haar cliënten, bezoekers, medewerkers en de omgeving als het gaat om het milieu en de samenleving. Door middel van de volgende doelstellingen wil Noorderbreedte de zorg voor het milieu zoveel mogelijk in alle aspecten en effecten van de bedrijfsvoering tot uiting laten komen: Het naleven van wettelijke voorschriften en richtlijnen; Het beperken van afval binnen de inrichting; Het beperken van energie en waterverbruik; Het verantwoord gebruiken van milieubelastende stoffen; Het inbedden van duurzaam inkopen binnen onze organisatie; Het verankeren van het concept duurzaam bouwen in het bouwbeleid; Het verder inbedden van milieuaspecten en duurzaamheid in het ondernemingsbeleid; Het introduceren van de BREEAMmethodiek als instrument om de duurzaamheid van onze gebouwen te monitoren en te verbeteren. BREEAM staat voor Building Research Establishment Environmental Assessment Method. Als gevolg van de bedrijfsvoering binnen Noorderbreedte worden milieubelastende activiteiten veroorzaakt, waarbij emissies vrijkomen o.a. energieverbruik, afvalwater, huishoudelijk afval, medisch risicohoudend zorgafval, papier en kartonafval en klein chemisch afval. Goede milieuzorg vindt bij onze organisatie op een systematische wijze plaats. Dit betekent dat een milieubeleid is vastgesteld, en dat dit milieubeleid planmatig en volgens vastgelegde afspraken wordt uitgevoerd, periodiek geëvalueerd en waar nodig verbeterd en/of aangepast. Een goede, dus proactieve milieuzorg, die niet alleen zorgt voor minder verbruik van producten en stoffen, maar ook voor meer gebruik van milieuvriendelijke producten en een doelmatige scheiding en hergebruik van afvalstoffen. Wat het energiebeleid betreft, worden maatregelen waar een milieuoverweging aan ten grondslag ligt toegepast en uitgevoerd, met als doel de milieueffecten tot een redelijkerwijs beoogd minimum te beperken. Hierbij wordt rekening gehouden met economische, financiële en maatschappelijke omstandigheden. Om te voldoen aan milieuregelgeving en andere verplichtingen is energiebesparing zowel uit milieuoogpunt als vanwege kostenbesparing een must. Noorderbreedte blijft zich inspannen om bij komende nieuw en verbouwprojecten gebruik te maken van duurzame technologieën. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 7

2.1 Duurzaam Inkoopbeleid Binnen Noorderbreedte wordt voor het gehele concern centraal ingekocht. De afdeling Inkoop heeft aandacht voor milieuaspecten bij de inkoop van investeringsgoederen en gebruiksartikelen opgenomen in haar inkoopbeleidsplan. De afdeling heeft als streven zoveel mogelijk maatschappelijk verantwoord in te kopen, waarbij milieu en sociale aspecten in alle fasen van het inkoopproces integraal worden meegenomen. Bij dit alles moet altijd wel de doelmatigheid en het interne klantbelang in het oog worden gehouden. Bij het inkoopbeleid neemt de aandacht voor milieuaspecten verder toe. De milieueisen, de kosten, de kwaliteit en de service bepalen de uiteindelijke keuze. Het terugdringen van verpakkingsmateriaal is hier een belangrijk onderdeel van. Een verder element vormt de aandacht voor milieuaspecten bij de inkoop van installaties, materialen en producten, een duurzame samenwerking met de toeleveranciers en een duurzaam energiebeleid. Noorderbreedte heeft t/m 2019 haar energieinkoop georganiseerd via het Inkoopoverleg Friese Ziekenhuizen (IFZ), conform het vastgestelde projectplan. Gezien de complexiteit van de energiemarkt is het een verstandige keuze om collectief (kennis en schaalvoordeel) in plaats van zelfstandig in te kopen. Bij de energieinkoop via het IFZ ligt de nadruk op de basisvoorwaarden en prijs maar ook duurzame vormen van opwekking/winning kunnen deel uit maken van de selectie. 2.2 Duurzaam bouwen Bij reeds afgeronde en/of lopende nieuw en verbouwprojecten is er veel ervaring opgedaan met duurzaam bouwen. In dit kader zijn diverse duurzame energieconcepten ontwikkeld en uitgevoerd. Op dit moment wordt er gewerkt aan het actualiseren van het programma van eisen Noorderbreedte, op basis van de door Noorderbreedte nieuw vastgestelde doelgroepen en zorgconcepten, vertaald in o.a. huisvesting/ en installatieconcepten waarin meer duurzaamheid, energieefficiency en veiligheidsaspecten, maar ook beleving van het gebouw en de omgeving zullen worden meegenomen. Voor de geplande nieuwbouw van zorgcentrum Toutenburg is een nieuw bouwconcept ontwikkeld. Het betreft nieuwbouw ten behoeve van 120 verpleeghuisplaatsen (80 plaatsen Korsakov, 40 plaatsen Gerontopsychiatrie), een multifunctioneel gebouw en een gebouw ten behoeve van werk en dagbesteding. Er zal gebruik worden gemaakt van een modulair bouwconcept wat toekomstbestendig is, flexibel m.b.t. toekomstige aanpassingen en mogelijkheden biedt voor differentiatie. Er zal zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van duurzame onderhoudsarme materialen. Gestreefd wordt naar het toepassen van energiebesparende maatregelen waaronder zonnepanelen. Omdat het terrein onderdeel uitmaakt van een waterwingebied is het toepassen van bodemenergie niet toegestaan. Vertrekpunt voor het ontwerp van de klimaatinstallaties is dat deze gasloos zijn. In 2017 is voor de locatie De Spiker gestart met de voorbereidingen van de technische midlife update, hierin wordt de energieopwekking vervangen en vergroend. Dit geldt ook voor de bestaande luchtbehandelingsinstallaties. Ook zal bij het vervangen van de dakbedekking de isolatie worden opgewaardeerd en zal dakbedekking met DUBOkeur worden toegepast. Verder zal waar nodig de oude verlichting worden vervangen door LEDverlichting. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 8

Ten behoeve van geriatrische revalidatie is een eenmalige investering gedaan voor het aanpassen van het gebouw van Noorderbreedte Revalidatie, zodat deze zowel functioneel als technisch geschikt is om de komende 5 jaar de nodige zorg te kunnen leveren. Tegelijkertijd wordt hiermee de mogelijkheid gecreëerd de capaciteit op te voeren naar zelfs 107 plaatsen, wanneer daar in de praktijk behoefte aan blijkt te zijn, als gevolg van vraag naar meer eerstelijns verblijf (ELV), ziekenhuis verplaatste zorg en/of medium care voorzieningen. In 2017 heeft een groot gedeelte van het renovatietraject plaatsgevonden. De verbouwing wordt in april 2018 opgeleverd. De verbouwing maakt het mogelijk de geriatrische revalidatie zorg de komende 5 jaar verder te ontwikkelen en te positioneren. Bij een positieve ontwikkeling is Noorderbreedte voornemens in 2023 nieuwbouw op de bestaande locatie te realiseren. Bij de renovatie is extra aandacht besteed aan de veiligheid van de bewoners en medewerkers. Zo is de brandveiligheid vergroot door het plaatsen van een nieuwe brandmeldinstallatie, maar ook door het verkleinen van de brandcompartimenten. Daarnaast is het oude verpleegoproepsysteem vervangen. Omdat het gebouw zijn energie geleverd krijgt van het MCL zijn/worden ook energiemeters geplaatst zodat het verbruik inzichtelijk kan worden gemaakt. Naast Friesma State zijn nu 14 appartementen aanwezig in een tijdelijk woongebouw, waar nog bewoners uit het oorspronkelijk gesloopte verzorgingshuis wonen. In 2017 is gestart met de uitwerking van het plan om deze appartementen onder te brengen in de voormalige wooncirkel van Talant. Eind 2017 is gestart met de voorbereiding van de ombouw naar 2 kleinschalige groepswoningen met een totale capaciteit van 14 plaatsen. In mei 2018 wordt de verbouwing opgeleverd, waarna de bewoners van de tijdelijke huisvesting verhuizen naar een permanente woonvorm. Na een periode waarin de Warmte en Koude Opslag (WKO) installatie door storingen buiten gebruik was, is deze in 2017 weer in gebruik genomen. Nieuw Mellens is voor de PG zorg geen duurzaam te handhaven locatie. De ligging (op het ziekenhuisterrein, naast de plaats van de trauma helikopter), infrastructuur (lange gangen en onderlinge verbondenheid die moeilijk te ordenen is en/of overzichtelijker te maken) en voorzieningen (waaronder een aantal tweepersoonskamers en slecht geoutilleerde buurtkamers) maken verhuizing opportuun. Besloten is de huidige capaciteit van Nieuw Mellens te verplaatsen naar de nieuwbouw De Zuidlanden met een capaciteit van 96 plaatsen. Deze locatie wordt ontwikkeld op basis van de ervaringen die collegainstelling Viattence heeft opgedaan bij de realisatie van de Antoniehof in Epe, waarbij als belangrijkste principes gelden: a. toekomstbestendigheid en flexibiliteit; b. woonaanbod met zit/slaapkamers en eigen sanitair op de bovenetages; c. veel vrijheid en ruimte om te verblijven, binnen en buiten, in verschillende ruimtes, alle op de begane grond, waar activiteiten, rust en ontspanning mogelijk zijn; d. maximaal gebruik maken van de principes van omgevingszorg, qua inrichting, gebruik van licht en domotica. 2.3 Interne en externe communicatie Noorderbreedte streeft naar een open communicatie met omwonenden, overheden en andere maatschappelijke groeperingen en instellingen. Dienaangaande maken wij onze doelstellingen en inspanningen inzichtelijk via ons jaar en milieujaarverslag. Noorderbreedte kent verschillende overlegorganen. Naast managementoverleg vindt periodiek overleg plaats met leidinggevende teams binnen diverse sectoren en diverse units. Veiligheids, milieu en arboaspecten worden er regelmatig aangekaart. Daarnaast is het milieubeleid van Noorderbreedte erop gericht d.m.v. scholing en voorlichting, het milieubewustzijn van de medewerkers bij de uitvoering van hun werkzaamheden te vergroten. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 9

Milieu staat verder op de agenda van diverse interne overlegorganen, zoals de ondernemingsraad en de Arbo & milieucommissie. Tevens dient het milieujaarverslag als aanzet om gerichter milieucommunicatie op te zetten met medewerkers, stakeholders en overige belanghebbenden. 2.4 Duurzaamheid/MVO projecten in samenwerking met overheden en kennisinstellingen Green Deal Nederland op weg naar duurzame zorg In oktober 2015 ondertekende Noorderbreedte samen met 54 andere partijen de Green Deal: Nederland op weg naar duurzame zorg een samenwerking tussen de overheid, zorgorganisaties en een groot aantal partijen die zich richten op verduurzaming in de gezondheidszorg. Deze Green Deal loopt tot 2018 en is een samenwerking van ruim 90 overheids en zorginstellingen die de ambitie hebben uitgesproken dat eind 2018, 80% van de ziekenhuizen en 50% van de overige zorgaanbieders een begin hebben gemaakt met de systematische verduurzaming van hun bedrijfsvoering. Verder ondersteunt Noorderbreedte de City Deal Voedsel op de stedelijke agenda die de Gemeente Leeuwarden ondertekende, samen met 12 andere steden, de Provincie Gelderland en de ministeries van Economische Zaken, Binnenlandse Zaken en het ministerie van VWS, op 26 januari jl. tijdens de Nationale Voedseltop met als doel een integraal voedselbeleid op te stellen voor veilig, duurzaam en gezond voedsel met lageren kosten door vermindering van welvaartsziekten en voedselverspilling. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 10

3. MILIEUWETGEVING Vergunningen en periodieke inspecties Noorderbreedte wil in alle opzichten voldoen aan de wet en regelgeving op milieugebied. De snelle groei van Noorderbreedte heeft geleid tot continue aanpassingen in de bedrijfsvoering. Hiervoor waren aanpassingen en uitbreidingen van de (milieu)omgevingsvergunningen noodzakelijk. Voor Noorderbreedte gelden de volgende vergunningen: Omgevingsvergunning Wet milieubeheer/activiteitenbesluit; Vergunning Wet verontreiniging oppervlaktewater (als onderdeel van de omgevingsvergunning); Vergunning Grondwaterwet (onttrekken en infiltreren van grondwater voor de ondergrondse energieopslag). In het kader van de hiervoor genoemde vergunningen vinden er regelmatig controles plaats. Er zijn interne controles door de organisatie zelf en externe controles die uitgevoerd worden door de vergunningverlenende instanties. In de loop van 2017 zijn er bij een aantal locaties van Noorderbreedte inspecties uitgevoerd m.b.t. het naleven van de voorschriften, behorende bij de omgevingsvergunning (milieu/gebruiks/en lozingsvergunning). Bij locaties waar tekortkomingen werden geconstateerd, zijn de nodige corrigerende maatregelen genomen om aan de gestelde voorschriften te voldoen. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 11

4. RESTSTOFFENMANAGEMENT Per instelling is een faciliterende afdeling verantwoordelijk voor de dagelijkse uitvoering van het gescheiden inzamelen en aanbieden van afval. Via voorlichting en instructies worden de medewerkers gewezen op de gewenste afvalscheiding. Noorderbreedte onderscheidt verschillende afvalstromen. Het gaat hier om diverse afvalstromen (huishoudelijk afval, glas, papier en karton), gevaarlijke afvalstromen (specifiek medisch risicohoudend zorgafval, geneesmiddelafval en klein chemisch afval) en het inzamelen en afvoeren van incontinentiemateriaal. Er wordt gestreefd naar zoveel mogelijk recycling en zomin mogelijk stort en verbranding. Bij het inzamelen en afvoeren van gevaarlijke stoffen wordt continue aandacht besteed aan veiligheid, de juiste verpakking en classificatie, etikettering, aanbrengen van opschriften, stuwage en voorlichting aan medewerkers. Structurele controle, registratie, rapportage en bijsturing zijn elementen die vallen onder het dagelijkse beheer van het reststoffenmanagement. De registratie van hoeveelheden en kosten maakt het mogelijk periodiek de balans op te maken, waardoor ontwikkelingen tijdig kunnen worden bijgestuurd. De procedures over afvalinzameling zijn geactualiseerd en er zijn afvalkaarten gemaakt van de diverse afvalstromen binnen onze organisatie. Het handboek afvalinzameling is digitaal beschikbaar voor de gehele organisatie via het documentbeheersysteem iprova. Afvalpreventie Vanuit logistiek oogpunt wordt gestreefd naar het verminderen van het aantal handelingen in de totale logistieke keten. Het terugdringen van verpakkingsmateriaal is hier een belangrijk onderdeel van. Het gaat dan om eisen m.b.t. de mate van recycling, samenstelling en retourname van het verpakkingsmateriaal. Ook het gebruik van rolcontainers in plaats van wegwerppallets wordt gestimuleerd. Bij de keuze van schoonmaakmiddelen wordt rekening gehouden met de milieuvriendelijkheid van de aangeboden stoffen en het gebruik van doseersystemen, waardoor overdosering wordt voorkomen. Een aantal middelen wordt in bulkverpakking en/of sterk geconcentreerd aangeleverd. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 12

4.1 Overzicht afvalstromen MCL Harlingen/ De Batting 2016 2017 De afvalproductie van het jaar 20162017 van MCL Harlingen inclusief het deel van het zorgcentrum De Batting is in onderstaande tabel opgesomd. Afvalstromen MCL Harlingen/De Batting Jaar 2016 Jaar 2017 Huishoudelijk afval kg 147.370 110.793 Grof bedrijfsafval kg Papier en kartonafval (incl. folie) kg 11.304 13.283 Vertrouwelijk papier kg 1.469 1.164 Glasafval kg 4.050 2.779 Chemisch afval kg 616 638 Specifiek ziekenhuisafval kg 1.447 1.289 Swill kg 5.280 5.340 Incontinentiemateriaal kg 31.176 31.176 N.B. De totale afvalproductie van het jaar 2017 is licht gedaald t.o.v. het vorige jaar. Dit als gevolg van een efficiëntere logistiek afvalinzameling en beter inzetbaarheid van de afvalcontainers. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 13

4.2 Overzicht afvalstromen Noorderbreedte 2017 Afvalstromen Bedrijfsafval Papier Glas Incontinentie Materiaal Swill KCA/ SZA kg. / jaar ltr. / container kg. / jaar ltr. / container kg. / jaar ltr. / container kg. / jaar ltr. / container kg. / jaar kg. / jaar Nieuw Toutenburg 75.409 2500 (2x) 2x /wk 1100 (2x) 2x /wk 6.475 Abbingahiem 61.559 5 m3 (1x) 2x /wk 7.723 Nieuw Mellens 63.106 660 (10x) 3x /wk Erasmus 76.258 Friesma State 26.279 Van Harenshuus 13.408 2.510 5m3 (3x) 1x/wk 6.004 5 m3 (1x) 1x/2wk 240 (8x) 1x /wk 5m3 (1x) 1x /2wk 1.885 940 1100 (1x) datazeker 660 (1x) 5 m3 (1x) 1x /wk datazeker 240 (4x) 240 (5x)1x/wk 770 (2x)1x/wk 240 (2x)datazeker 5m3 (1x) 1x/wk 240 (2x)datazeker 660 (1x) 1x/wk) 240 (1x)datazeker ) 660 (1x) 1x/ 2wk 240 (1x)datazeker 2.268 900 (1x) 1x / 4wk via de gemeente 810 900 (1x) 1x / 4wk 1.620 972 3m3 (1x) 900 (1x) via de gemeente 22.788 2500 (1x) 1x /wk 14.790 5 m3 (1x) 1x /wk 32.040 500 (12x) 1x /wk 8.760 12.150 9.360 5m3 (1x) 1x /wk 5 m3 (1x) 1x/4wk 240(7x) 1x/wk 3m3 (1x) 1x / 2wk 3.744 274/ 196 5.922 121/ 308 192/ 176 176/ 237 17/ 87 / 58 De Spiker 74.462 2500(2x) 2x/wk 1000 (1x) 2x /wk 4.806 660 (1x) 1x/ wk 1100 (1x) 1x/ wk 240 (1x)datazeker 2.106 900 (1x) 1x /4wk 15.888 2500 (1x) 1x /wk 92/ 218 De Stilen 28.992 5 m3 (1x) 1100 (2x) Bennema State 32.173 5 m3 (1x) 1x /wk Meckama State 34.914 1100 (6x) 1 x /wk Westerpoort 12.755 5 m3 (1x) 1x /2wk 13.230 11.671 1.715 5 m3 (1x) 1000 (2x) 5m3 (1x) 1x /wk 240 (1x)datazeker ) 1100 (4x) 1x /wk 240 (1x) en 660 (1x)datazeker op afroep 240 (1x)datazeker ) 905 240 (1x) 3.492 3 m3 (1x) 450 800 (1x) 630 240 (1x) 1x/3wk geen aparte afvoer 20.576 1100 (3x) 1x /wk 13.717 1100 (2x) 1x /wk 4.700 5 m3 (1x) 1x/4wk 10.512 180/ 25 / 188 1.052/ 1.198 / 17 Ymedam 7.079 Noorderbreedte Revalidatie 53.130 770 (1x) 1x/wk 660 (3x) 3x /wk 1.847 3.566 660 (1x) 1x/wk 240 (1x)datazeker 660 (1x) 1x/wk 240 (1x)datazeker 560 43 240 (1x) 1x/4wk 240 (1x) 5.612 7.651 660 (1x) 1x/wk 240 (1x) 1x/wk 1100 (1x) 1x /wk / 36 / 235 KCA = klein chemisch afval SZA= specifiek ziekenhuisafval Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 14

5. ENERGIEMANAGEMENT 5.1 Energiebeleid Noorderbreedte Energiezorg is inmiddels ingebed in de bedrijfsvoering van onze organisatie. Wezenlijke aspecten hiervan zijn planning, monitoring, informatievoorziening, management en het vastleggen van verantwoordelijkheden. Net als arbo/, milieu/ en kwaliteitszorg vergt een energiezorgsysteem een voortdurende herhaling van de Plan, Do, Check, Act cyclus. Naast het voldoen aan milieuregelgeving, preventie van energieverspilling en het streven naar continue verbetering, is energiebesparing zowel uit kosten als milieuoogpunt een must. Wat het energiebeleid betreft, worden maatregelen waar een milieuoverweging aan ten grondslag ligt toegepast en uitgevoerd, met als doel de milieueffecten tot een redelijkerwijs beoogd minimum te beperken. Hierbij wordt rekening gehouden met de economische, financiële en maatschappelijke omstandigheden. Op natuurlijke momenten, zoals bij nieuwbouw, renovatie en bij installatietechnische vervangingsinvesteringen, worden naast traditionele oplossingen ook het toepassen van duurzame oplossingen onderzocht en middels een businesscase doorgerekend. Per project wordt op maat een zo duurzaam en efficiënt mogelijk energieconcept opgesteld en uitgevoerd. Dit alles gebaseerd op het concept van de Trias Energetica : 1. Beperken van de energievraag c.q. de zorg voor een goede bouwkundige schil met hoge isolatiewaarden, zodat de kans op energieverlies tot een absoluut minimum wordt beperkt; 2. Duurzame energieopwekking; 3. Toepassen van efficiënte technieken en zuinig en efficiënt gebruik maken van fossiele bronnen om aan de resterende energiebehoefte te voldoen. Als duurzame oplossing wordt o.a. gedacht aan verbetering van de isolatiewaarde van gevels, vloeren en daken, maar ook meerlaagse beglazing, CO 2 gestuurde ventilatie, warmteterugwinning, zonwering, bodemopslag, warmtepomptechnieken, lage temperatuurtrajecten, zonnepanelen, GBSsystemen, LEDverlichting, etc. 5.2 Energievoorziening Noorderbreedte Noorderbreedte gebruikt aardgas voor verwarming via CVketels, luchtbevochtiging via stoomketels en warmteopwekking via warmtekrachtinstallaties (WKK), die tevens elektriciteit produceren. Elektriciteit wordt o.a. gebruikt voor luchtbehandeling, koeling, verlichting en computergebruik. De geproduceerde warmte wordt gebruikt voor verwarmingsdoeleinden en een deel van de geproduceerde elektriciteit wordt teruggeleverd aan het lokale elektriciteitsnet. De energiepost bestaat voor een groot deel uit elektriciteit voor verlichting (50%), apparatuur (20%) en gasverbruik voornamelijk voor verwarming (70%). Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 15

5.3 Energieefficiency projecten binnen Noorderbreedte Voor alle locaties van Noorderbreedte met uitzondering van Nieuw Toutenburg (i.v.m. nieuwbouwplannen), Florastate (huur appartementen) en locaties van franchisenemers, is het laatste kwartaal van 2016 gestart met het uitvoeren van energieaudits i.h.k.v. de Energie Efficiency Directive (EED). Dit op grond van strengere eisen t.a.v. energieefficiency en duurzaamheid in het kader van o.a. Wet milieubeheer, landelijk Energieakkoord, EPBDkeuring gebouwen met airconditioningsystemen en op verzoek van het bevoegd gezag om aan deze verplichtingen te voldoen. Als resultaat van deze audits zijn per locatie mogelijk energiebesparende maatregelen in kaart gebracht en is per locatie een uitvoeringsplan opgesteld. 5.4 Energieverbruik MCL Harlingen/ De Batting Jaar 20162017 Het energieverbruik van het jaar 20162017 van MCL Harlingen inclusief het deel van woonzorgcentrum De Batting is in onderstaande tabel opgesomd: Energieverbruik MCL Harlingen/De Batting Jaar 2016 Jaar 2017 Gas Totaal (ketels+wkk) m 3 279.009 282.713 Gasverbruik Ketels m 3 262.124 267.761 Gasverbruik WKK m 3 16.885 14.952 Elektriciteit Inkoop kwh 2.024.813 1.930.444 Opgewekte elektriciteit kwh 46.333 39.675 Opgewekte warmte GJ 213 186 Geleverde elektriciteit kwh 2.592 3.045 Elektriciteit eigen gebruik kwh 2.068.554 1.967.074 Het aantal koude dagen was in 2017 ruim 3,5% lager dan in 2016, desondanks is het gasverbruik op de locatie Harlingen niet afgenomen doordat de warmtepomp iets minder is ingezet (in 2017 is 430 GJ warmte aan de bodem onttrokken en in 2016 was dat nog 653 GJ). De WKKinstallatie functioneert de laatste jaren slechts als noodstroomvoorziening en wordt daarnaast slechts ingezet bij zeer lage buitentemperaturen. Het totale elektraverbruik is iets gedaald door onder andere de beperkte inzet van de Warmte Koude Opslag (WKO) installatie. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 16

5.5 Energieverbruik Noorderbreedte jaar 20162017 Energieverbruik Jaar 2016 en 2017 Elektriciteitsverbruik Gasverbruik (m 3 ) Warmte (GJ) (kwh) Zorgcentrum Jaar 2016 Jaar 2017 Jaar 2016 Jaar 2017 Jaar 2016 Jaar 2017 Abbingahiem 688.291 754.626 114.032 98.365 Bennema State 521.984 533.759 166.669 158.508 Noorderbreedte Revalidatie 326.727 331.572 2.294 2.320 De Stilen 315.858 338.623 54.751 64.477 Erasmus 1.148.985 1.111.937 226.919 234.125 Nieuw Mellens 500.000 500.000 119.802 114.186 Ymedam 57.336 56.304 19.582 20.393 Friesma State 272.169 270.337 57.073 53.710 Westerpoort 227.587 193.383 37.020 30.253 Van Harenshuus 109.942 112.101 18.719 23.798 Energieverbruik Jaar 2016 en 2017 Energieverbruik Nieuw Toutenburg De Spiker Meckama State* Jaar 2016 Jaar 2017 Jaar 2016 Jaar 2017 Jaar 2016 Jaar 2017 Gas Totaal (ketels+wkk) 506.989 526.022 160.838 157.263 187.422 179.324 Gasverbruik Ketels 506.100 523.743 97.613 107.904 155.517 143.967 Gasverbruik WKK 889 2.279 63.225 49.359 31.905 35.357 Elektriciteit Inkoop 591.063 572.103 351.148 354.307 612.304 589.190 Opgewekte elektriciteit 2.392 6.373 196.343 143.606 87.620 94.143 Opgewekte warmte 26 29 1.001 625 505 448 Geleverde elektriciteit 1.324 4.209 109.374 86.964 23.824 21.199 Elektriciteit eigen gebruik 592.131 574.267 438.117 410.949 676.100 662.134 *Incl. energieverbruik aanleunwoningen, excl. de 18 wooneenheden in de nieuwbouw. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 17

Energetisch Verbruiks Kengetal (EVK) De gebruikte energie in de vorm van elektriciteit, gas en warmte wordt hieronder weergegeven in MJ/m 2. Het verbruik van warmte en gas is daarbij gecorrigeerd naar de buitentemperatuur. Het Energetisch Verbruiks Kengetal (EVK) vertegenwoordigt het totale energiegebruik per m 2 vloeroppervlak. Oppervlakte (m 2 ) EVK (MJ/ m 2 ) Locatie 2016 2017 2016 2017 MCL Harlingen/De Batting 22.447 22.447 655 656 Abbingahiem 12.772 14.181 476 441 Bennema State* 13.732 11.667 463 543 Noorderbreedte Revalidatie 7.977 7.977 621 601 De Spiker 8.687 8.687 598 590 De Stilen 8.602 8.602 345 399 Erasmus 33.615 40.634 380 363 Meckama State ** 11.895 11.895 684 659 Nieuw Mellens 7.044 7.044 712 707 Nieuw Toutenburg 12.369 12.369 1.273 1.348 Friesma State 5.397 5.397 516 506 Ymedam 1.315 1.315 547 576 Van Harenshuus 3.000 2.732 329 433 Westerpoort 3.537 4.562 655 451 Gemiddelde 572 555 * Exclusief woningen Accolade. ** Inclusief energieverbruik aanleunwoningen, exclusief de 18 wooneenheden in de nieuwbouw. Het gemiddelde EVK is in 2017 licht gedaald ten opzichte van 2016, hoofdzakelijk door actualisaties van het aantal vierkante meters gebouwoppervlak wat in gebruik is bij de diverse locaties. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 18

Energetisch verbruiks kengetal NB 1.400 EVK (MJ/m2) 1.200 1.000 800 600 400 2017 2016 2015 2014 2013 200 Abbingahiem Bennema State De Batting / MCL Harlingen De Spiker De Stilen Erasmus Friesma State Meckama State Nieuw Mellens Nieuw Toutenburg Noorderbreedte Revalidatie Van Harenshuus Westerpoort Ymedam Gemiddeld NB: Ter referentie is er voor gekozen om de EVKgetallen van de afgelopen 5 jaar te presenteren. Dit i.v.m. veel bouwactiviteiten binnen de diverse locaties van Noorderbreedte in de laatste jaren. Nieuw Toutenburg: Bij deze locatie is een stijging geconstateerd in het gasverbruik, maar is het elektraverbruik gedaald. Het EVK is iets gestegen ten opzichte van 2016. De daling in het elektriciteitsverbruik is veroorzaakt door het gedeeltelijk buiten gebruik stellen van bouwdelen. Voor de stijging van het gasverbruik zijn geen bijzondere oorzaken aan te wijzen. De Spiker: Bij deze locatie zijn de energieverbruiken stabiel gebleven en is het EVK licht gedaald. De WKK heeft minder gedraaid dan vorig jaar doordat er minder warmtevraag was vanuit het gebouw. Meckama State: Bij deze locatie is een daling geconstateerd in het gasverbruik en een daling in het elektraverbruik. De EVK is afgenomen door de daling van de energieverbruiken. Bennema State: Bij deze locatie is het energieverbruik ongeveer gelijk gebleven aan vorig jaar. Het EVK daarentegen is toegenomen door een actualisatie van het aantal vierkante meters gebouwoppervlak wat in gebruik is bij de eigen organisatie. Nieuw Mellens: Bij deze locatie is het energieverbruik ongeveer gelijk gebleven aan vorig jaar. Noorderbreedte Revalidatie: De energieverbruiken zijn in 2017 gestegen ten opzichte van 2016 doordat de bezetting van de locatie is toegenomen. Het EVK is licht gedaald als gevolg van de verbeterde bezetting c.q. toename van het aantal vierkante meters gebouwoppervlak in gebruik. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 19

De Stilen: Er is sprake van een stijging van het elektraverbruik doordat alle verbruiken van de vele kleine aansluitingen dit jaar ook zijn meegenomen. Het EVK is eveneens gestegen door een stijging van het gasverbruik. Abbingahiem: Het elektriciteitsverbruik van deze locatie is fors toegenomen, dit als gevolg van een hogere productie van de keuken en het in gebruik nemen van regenereerwagens. Het gasverbruik is met 15% gedaald, dit i.v.m. met minder aantal koude dagen in 2017 t.o.v. het jaar daarvoor. Het EVK is in 2017 gedaald ten opzicht van 2016 (met name door een actualisatie van het gebouwoppervlak). Ymedam: Voor deze locatie geldt dat de energieverbruiken en het EVK zijn toegenomen zonder een aanwijsbare oorzaak. Friesma State: De energieverbruiken en EVK zijn stabiel ten opzichte van 2016. Westerpoort: Het gasverbruik en het EVK van deze locatie zijn fors gedaald doordat de warmtepomp weer een geheel jaar in bedrijf is geweest. Erasmus: Deze locatie is een relatief nieuwe locatie van Noorderbreedte B.V. (oplevering en ingebruikname in 2015). Het EVK van deze locatie is afgenomen door een actualisatie van het aantal vierkante meters gebouwoppervlak wat in gebruik is bij de eigen organisatie. Van Harenshuus: Deze locatie is een relatief nieuwe locatie van Noorderbreedte B.V. (ingebruikname in 2015). De locatie heeft dan ook een relatief laag EVK. Het EVK is ten opzichte van 2016 wel toegenomen door een aanpassing van het gebouwoppervlak. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 20

6. WATER EN AFVALWATERBEHEER De locaties van Noorderbreedte gebruiken water voor stoominstallaties, koelwater, luchtbevochtiging, sanitair gebruik, catering en schoonmaak. Op grond van de Heffingsverordening Waterschap Friesland wordt de hoogtebepaling van de verontreinigingsheffing door het toepassen van de "tabel afvalwatercoëfficiënten" en aan de hand van het totale waterverbruik vastgesteld. Binnen Noorderbreedte hebben we nu een viertal Warmte Koude Opslaginstallaties (WKO s), deze zijn gepositioneerd bij MCL Harlingen/De Batting, Nieuw Mellens, Friesma State en Westerpoort. Met behulp van deze WKO`s kunnen we winterkoude opslaan voor gebruik in de zomer en zomerwarmte voor gebruik in de winter. s Winters wordt grondwater uit de warmte bron onttrokken, waarna het de warmte afgeeft aan de warmtewisselaar. Het afgekoelde grondwater (rond 7 C) wordt vervolgens geïnfiltreerd in de koude bron. s Zomers draait dit proces in de stromingsrichting van het grondwater om. Grondwater uit de koude bron wordt dan gebruikt voor koeling, waarna het met een hogere temperatuur (rond 20 C) weer in de warme bron wordt geïnfiltreerd. Door gebruik van deze installaties kan tot wel 75% worden bespaard op primaire energie benodigd voor koeling en verwarming. Bij een paar locaties van Noorderbreedte is de dakconstructie door een pakket van waterbufferende lagen met vegetatie afgedekt en geïsoleerd. Dit ter voorkoming van overlast of overbelasting van het riool door regenwater. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 21

6.1 Overzicht Waterverbruik Noorderbreedte Verbruik (in m 3 ) Jaar 2016 Jaar 2017 MCL Harlingen/De Batting* 9.778 9.838 Nieuw Toutenburg 7.178 11.861 Noorderbreedte Revalidatie 4.000 5.001 Nieuw Mellens 3.715 3.826 Abbingahiem 7.417 7.890 Erasmus 4.522 4.124 Friesma State 3.541 3.363 De Spiker 5.747 4.704 De Stilen 3.546 3.223 Bennema State 7.072 5.832 Meckama State ** 11.341 11.256 Van Harenshuus 1.234 1.501 Ymedam 948 857 Westerpoort 2.691 2.130 Totaal 72.730 75.406 * Dit is het totale waterverbruik van zowel MCL Harlingen als het deel van zorgcentrum De Batting. ** Dit is inclusief het waterverbruik van de aanleunwoningen en exclusief het waterverbruik van 18 wooneenheden in de nieuwbouw. Het waterverbruik van Noorderbreedte als geheel is in 2017 iets gestegen ten opzichte van 2016. Dit is hoofdzakelijk het gevolg van een waterlekkage op de locatie Nieuw Toutenburg. Op deze locatie is ruim 4.000 m3 weggelekt. Daarnaast is het gebruik van de locatie Noorderbreedte Revalidatie in 2017 toegenomen ten opzichte van 2016. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 22

6.2 Legionella preventie Om tot beheersing van het besmettingsrisico van legionella binnen de verschillende locaties te komen, is aan de hand van plattegronden en tekeningen het waterleidingsysteem en de diverse tappunten van de locaties in kaart gebracht. Op grond van deze inventarisatie heeft een risicoanalyse plaatsgevonden m.b.t. de gevaren die zich voor kunnen doen in het waterleidingsysteem t.a.v. legionella. Op grond van de risicoanalyse is per locatie een beheersplan (regulier beheer en monitoring) opgesteld, waarin maatregelen staan die de risico s, welke in de risicoanalyse zijn gesignaleerd, zoveel mogelijk te beperken en/of beheersen. Met behulp van het beheersplan worden de aspecten techniek, onderhoud, veiligheid en hygiëne regelmatig aan de eisen getoetst. Op deze wijze wordt de groei van de legionellabacterie zoveel mogelijk voorkomen, waardoor een stabiele en veilige situatie ontstaat. Een aantal locaties van Noorderbreedte zijn voorzien van een alternatieve techniek ten behoeve van legionella bestrijding en met name koper en zilverionisatie. De volgende locaties zijn voorzien van deze techniek: De Batting, Abbingahiem, De Spiker, Bennema State en Meckama State. Op alle genoemde locaties was er sprake van een structureel terugkerende besmetting van legionella ondanks alle beheersmaatregelen, zoals preventief spoelen, leidingwerk optimalisatie en hittedesinfecties. Na plaatsing van de koper en zilverionisatie (het Bifiprosysteem), waren de locaties binnen vijf maanden legionellavrij. De frequentie van preventief spoelen is inmiddels teruggebracht van dagelijks naar één keer per twee weken en gebeurt alleen in ruimtes die niet gebruikt worden. Alle locaties, waar koper en zilverionisatie is geplaatst, zijn dit jaar legionellavrij en vallen sinds kort weer onder de reguliere halfjaarlijkse bemonstering. In 2015 zijn alle locaties van Noorderbreedte opnieuw beoordeeld en op basis van de uitkomsten van de recente uitgevoerde risicoanalyses, zijn de legionellabeheersplannen van de locaties aangepast en geoptimaliseerd. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 23

7. OVERIGE MILIEUEFFECTEN 7.1 Luchtverontreiniging Bij een aantal locaties van Noorderbreedte staan een aantal middelgrote installaties die onder het Besluit Emissie Eisen middelgrote stookinstallaties (BEMS) vallen. Dit zijn CV en heetwaterketels, stoomketels en warmtekrachtinstallaties. Per 1 januari 2013 is het nieuwe Activiteitenbesluit met betrekking tot stookinstallaties in werking. De inhoud van het BEMS is daarin verwerkt. Vanaf 1 januari 2017 moeten alle middelgrote stookinstallaties aan de emissieeisen van het Activiteitenbesluit voldoen. De eisen gelden dan niet alleen voor nieuwe stookinstallaties (<50 MWth) maar voor alle ketels, motoren en gasturbines. Dus ook die van voor 1 april 2010. 7.2 Bodembescherming Bij een paar locaties van Noorderbreedte liggen er ondergrondse brandstoftanks voor de noodstroomaggregaten en de WKKinstallaties. Deze ondergrondse tanks voldoen aan de gestelde eisen, zoals omschreven in het Activiteitenbesluit en de Activiteitenregeling milieubeheer. In het kader van deze wet en regelgeving vindt jaarlijkse monitoring plaats, van zowel de katodische bescherming als het grondwater van de ondergrondse olietanks. Opslagruimten van gevaarlijke stoffen die bodemverontreiniging zouden kunnen veroorzaken, zijn vloeistofdicht en van onbrandbaar en oliebestendig materiaal vervaardigd. 7.3 Omgaan met en registratie van gevaarlijke stoffen Noorderbreedte maakt gebruik van de databank gevaarlijke stoffen zoals die door een aantal Nederlandse ziekenhuizen in samenwerking met het Milieuplatform Zorg (MPZ) is ontwikkeld. Via het hoofdscherm van de website http://znet/noorderbreedte is een verwijzing naar de databank gemaakt. Via de website http://www.milieuplatform.nl/training bestaat de mogelijkheid om diverse modules E learning op het gebied van gevaarlijke stoffen te volgen. Daarnaast zijn een aantal folders voor verschillende doelgroepen ontwikkeld. De module Elearning over gevaarlijke stoffen is beschikbaar via http://www.milieuplatform.nl/training. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 24

8. ENERGIE, VEILIGHEIDS EN MILIEUPROGRAMMA 2018 De volgende maatregelen staan op de planning voor het komende jaar: Inzet duurzame energiemaatregelen bij nieuwbouw, renovatie en verbouwing, maatregelen die gefaseerd uitgevoerd worden; Continue energiebeheer, energiemonitoring, monitoring netkwaliteit en optimalisatieslag inzet technische installaties en exploitatie WKKinstallaties; Actualisatie programma van eisen Noorderbreedte, op basis van de door Noorderbreedte nieuw vastgestelde doelgroepen en zorgconcepten, vertaald in o.a. huisvestingsconcepten waarin duurzaamheid/ en veiligheidsaspecten worden meegenomen. Verdere implementatie duurzaam bouwen. Introductie BREEAM methodiek als instrument om de duurzaamheid van de gebouwen binnen Noorderbreedte te monitoren en verbeteren; Verdere implementatie en inbedding duurzaam inkopen; Verdere aandacht geven aan het inzamelen en afvoeren van gevaarlijke stoffen op het gebied van veiligheid, de juiste verpakking, etikettering, aanbrengen van opschriften, stuwage en opleiding medewerkers; met name vanwege zwaardere zorg. Milieujaarverslag 2017 Noorderbreedte B.V. 25

Colofon Drs. O.L. NooitgedagtGudiño, MBA Beleidsadviseur Duurzaamheid / MVO Noorderbreedte B.V. Dit jaarverslag 2017 is tot stand gekomen onder verantwoordelijkheid van de directeurbestuurder Noorderbreedte en de afdeling Voorlichting en Communicatie. Juni 2018