Managementsamenvatting

Managementsamenvatting De Commissie Doelmatigheid Hoger Onderwijs (CDHO) heeft als voornaamste taak het beoordelen van aanvragen die een wijziging in het opleidingsaanbod beogen. Om deze beoordelingen te kunnen onderbouwen, heeft de CDHO het KBA Nijmegen gevraagd om een analyse uit te voeren naar de ontwikkelingen in de hbo- en wo-opleidingen en de studentenaantallen. In het onderhavige rapport worden deze ontwikkelingen voor de jaren 2013/14 tot en met 2017/18 uiteengelegd en besproken. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt in het bekostigd aanbod en het onbekostigd aanbod in het hoger onderwijs. Omdat in het Croho-bestand het onderscheid tussen aangewezen onbekostigd (aangewezen) onderwijs en onbekostigd-geaccrediteerd (onbekostigd) onderwijs nog is aangehouden, worden de aangewezen opleidingen nog als aparte categorie aangehouden. Voor de indeling naar opleidingsrichting is de bestaande sectorindeling van het Croho als uitgangspunt genomen. De indeling naar regio is gebaseerd op de UWV-arbeidsmarktregio van de lesplaats. De volgende thema s komen in de rapportage aan de orde: 1. De jaarlijkse ontwikkeling in het aantal instellingen en het aantal lesplaatsen met lopende opleidingen. 2. De jaarlijkse ontwikkeling in het aantal (lopende) unieke titels en het aantal lopende opleidingen. 3. De verdeling naar opleidingsvorm (deeltijd, voltijd en duaal) en opleidingstype (associate degree, bachelor en master). 4. De jaarlijkse instroom van eerstejaarsstudenten en de jaarlijkse gediplomeerde uitstroom (enkel voor het bekostigd aanbod). 5. De regionale spreiding/concentratie van de lopende opleidingen in het hoger onderwijs. Ontwikkelingen in het bekostigd hbo-aanbod In de schooljaren 2016/17 en 2017/18 is een vijftal onbekostigde instellingen gestart met het aanbieden van bekostigde opleidingen: Stichting Hoger Onderwijs NOVI, Hogeschool Dirksen B.V., Hogeschool NCOI, Stichting Hogeschool NHA en Capabel Hogeschool. De invoering van het experiment Vraagfinanciering, waaraan alle instellingen konden meedoen die opleidingen aanboden in de sectoren Techniek, ICT en Zorg & welzijn, heeft hier een belangrijke rol gespeeld. In 2017/18 is het aantal instellingen met een bekostigd aanbod dan ook opgelopen tot 63. Deze instellingen verzorgen dat jaar op 154 lesplaatsen bekostigde opleidingen. NHL en Stenden Hogescholen fuseren dat jaar en gaan vanaf 1 januari 2018 samen verder als NHL Stenden Hogescholen. De unieke, bekostigde titels in het hbo zijn met name te vinden in de sectoren Techniek, Economie en Onderwijs, en betreffen voornamelijk bachelors. Tussen 2013/14 en 2017/18 is er een lichte stijging te zien in het aantal lopende hbo-titels: van 363 tot 382. Die stijging heeft niet in elke sector plaatsgevonden. Zo kenden de sectoren Techniek en Gedrag & maatschappij een sterke stijging in de jaren 2016/17 en 2017/18, maar nam het aantal hbo-titels in de sectoren Economie en Onderwijs sterk af. De toename in het aantal unieke hbo-titels is deels terug te zien bij het aantal lopende hbo-opleidingen, welke een lichte stijging laat zien tot aan 2017/18. Mede van invloed op het aantal opleidingen is het gemiddeld aantal lesplaatsen waarop de hbo-titels worden aangeboden: deze neemt echter af in de onderzochte periode: van 4,2 in 2013/14 tot 3,8 in 2017/18. viii

In de jaren 2015/16 en 2016/17 worden er relatief veel hbo-opleidingen gestart, met name bachelors in de sector Techniek. Deze groei bij de sector Techniek is een gevolg van de Herordeningsoperatie hbo Techniek. Tot het jaar 2015/16 steeg het aantal hbo-techniek-opleidingen niet. Dit laatste hangt samen met het moratorium op nieuwe opleidingen dat de Vereniging Hogescholen heeft ingesteld als gevolg van de sectoranalyse Techniek van de CDHO en de daaropvolgende conversie Techniek door de Vereniging Hogescholen zelf. In 2017/18 worden er relatief veel hbo-opleidingen beëindigd. Naast de beëindigde opleidingen in met name de sector Onderwijs als gevolg van de fusie van NHL en Stenden Hogescholen, zien we een groot aantal beëindigde opleidingen in de sector Economie. Het gros van de hbo-opleidingen wordt in de voltijdvariant aangeboden. De deeltijdvariant komt in ongeveer de helft van de opleidingen voor. De duale variant heeft een wat kleiner aandeel. Het aandeel bachelors bij de hbo-opleidingen loopt sinds 2013/14 iets terug ten opzichte van de masters en associate degrees, maar bachelors blijven wel het merendeel uitmaken in het hbo. Hbomasteropleidingen komen tot 2014/15 alleen voor in de sectoren Gedrag & maatschappij, Gezondheidszorg en Onderwijs. In 2014/15 worden er ook hbo-masters gestart in de sectoren Techniek en Economie. In alle jaren zijn de hbo-masters met name te vinden in de sector Onderwijs. De hbo-bachelors en associate degrees zijn vooral te vinden in de sectoren Techniek en Economie, maar daar neemt de sector Onderwijs eveneens een belangrijk positie in (bij de associate degrees enkel tot 2016/17). Ontwikkelingen in het bekostigd wo-aanbod In het wo zijn het de sectoren Taal & cultuur, Natuur en Gedrag & maatschappij die een dominante positie innemen voor wat betreft het aantal unieke, bekostigde titels. Jaarlijks behoort bijna de helft van de lopende titels tot deze sectoren. Tot en met 2015/16 was er sprake van een daling in het aantal wo-titels, met name bij de sectoren Onderwijs en Taal & cultuur. De daling in het aantal Taal & cultuur-titels is een gevolg van de herordening Geesteswetenschappen. Vanaf 2016/17 is er sprake van een lichte toename in het totaal aantal wo-titels, maar die toename heeft enkel plaatsgevonden bij de Natuur-, Techniek- en Sectoroverstijgende titels. In 2017/18 komt het aantal wo-titels uit op 690. De meeste daarvan betreffen masters. Dezelfde ontwikkeling is te zien bij het aantal lopende wo-opleidingen. Dit aantal daalt tussen 2013/14 en 2015/16 van 1.414 tot 1.287, maar neemt vervolgens licht toe tot 1.304 in 2017/18. De wo-opleidingen worden veruit het vaakst aangeboden in de voltijd-variant. De deeltijd-variant is hier minder sterk vertegenwoordigd dan in het hbo: slechts een kwart wordt jaarlijks in deze variant aangeboden. Duale wo-opleidingen komen nauwelijks voor. Het aandeel bacheloropleidingen ligt in het wo juist lager dan het aandeel masters. De bacheloropleidingen laten betrekkelijk weinig dynamiek zien: jaarlijks worden, op een totaal van zo n 430 lopende opleidingen, hoogstens 12 opleidingen gestart en hoogstens 17 beëindigd. Bij de masteropleidingen en onderzoeksmasters is er in de jaren 2013/14 en 2014/15 een sterke afname te zien in het aantal lopende opleidingen, met name in de sector Taal & cultuur. De sector Taal & cultuur is bij de masteropleidingen vanaf 2014/15 dan ook niet langer meer de meest dominante sector. Vanaf 2014/15 is dat de sector Onderwijs. In- en uitstroom bij bekostigde hbo-opleidingen De bekostigde hbo-opleidingen trekken in de laatste drie schooljaren (2017/18 als laatste jaar beschouwende) gezamenlijk minder nieuwe studenten dan in 2013/14 en 2014/15. Stromen er in 2013/14 en 2014/15 nog meer dan 140.000 studenten de hbo-opleidingen in per jaar; in 2015/16 en 2017/18 kwam dit aantal niet hoger dan 125.000. In schooljaar 2016/17 is nog sprake van een ix

lichte toename ten opzichte van het jaar ervoor, maar komt de instroom (133.357) niet in de buurt van de cijfers van 2013/14 en 2014/15. Deze afname in de jaarlijkse hbo-instroom doet zich voor onder alle drie de opleidingsvormen (voltijd, deeltijd en duaal) en alle drie de opleidingstypen (bachelor, master en associate degree). Enkel bij de deeltijd-associate degrees, de voltijd-associate degrees en de duale masters is sprake van een toename tussen 2013/14 en 2017/18, hoewel deze specifieke opleidingen relatief gezien geen hoge instroom kennen. Neemt men enkel de gestarte hbo-opleidingen in ogenschouw, dan valt op dat met name de 81 hbo-opleidingen die in 2015/16 gestart zijn een hoge instroom kenden in het startjaar (8.741), althans gezamenlijk. De 82 hbo-opleidingen die in 2016/17 zijn gestart en de 129 hbo-opleidingen die in 2017/18 zijn gestart trokken in het startjaar respectievelijk 2.668 en 6.549 instromers. De ontwikkeling van de jaarlijkse instroom in het bekostigde hbo verschilt aanzienlijk per sector. Sterke afnames zijn te zien in de sectoren Economie, Gedrag & maatschappij en Onderwijs. In de sector Techniek is de instroom, op een dip in 2015/16 na, toegenomen. In de sectoren Gezondheidszorg, Landbouw en Taal & cultuur is er sprake van een daling tot 2016/17, maar neemt de jaarlijkse instroom vervolgens weer toe. Het hbo kent geen bekostigde opleidingen in de sectoren Natuur en Recht. Het aantal studenten dat jaarlijks de bekostigde hbo-opleidingen gediplomeerd uitstroomt neemt tussen de jaren 2013/14 en 2016/17 daarentegen toe. In 2016/17 verlaten bijna 72.000 studenten gediplomeerd de hbo-opleidingen. Uiteraard gaat het hier, in de verschillende schooljaren, om andere cohorten dan bij de jaarlijkse instroom. Met name in de Techniek-sector is deze toename aanzienlijk. Bij de Onderwijs- en Taal & cultuur-opleidingen blijft het aantal gediplomeerde uitstromers nagenoeg gelijk over de jaren. Bij de deeltijd-bachelors, die na de voltijd-bachelors de meeste gediplomeerden kennen, is tussen 2013/14 en 2016/17 juist sprake van een dalend aantal gediplomeerde uitstromers. In- en uitstroom bij bekostigde wo-opleidingen De jaarlijkse instroom van studenten in de bekostigde wo-opleidingen laat tussen 2013/14 en 2017/18 een stijgende lijn zien. In 2013/14 gaat het nog om 103.260 eerstejaarsstudenten; in 2017/18 stromen 116.256 eerstejaarsstudenten de wo-opleidingen in. De deeltijd-masteropleidingen in het wo laten, in tegenstelling tot de overige wo-opleidingen, een daling zien in de instroom. De gestarte wo-opleidingen kennen in alle schooljaren een redelijke instroom, hoewel de jaarlijkse instroom bij de 12 wo-opleidingen die in 2015/16 zijn gestart relatief laag is ten opzichte van de wo-opleidingen die in de overige jaren zijn gestart. De stijging bij de jaarlijkse instroom in het wo is bij vrijwel elke sector terug te zien, met name bij de sector Techniek en de Sectoroverstijgende opleidingen. De Onderwijs-opleidingen laten een dalende instroom zien over de jaren. Evenals de instroom, neemt de gediplomeerde uitstroom bij bekostigde wo-opleidingen toe: van 71.546 uitstromers in 2013/14 tot 78.553 uitstromers in 2017/18. De toename vindt echter alleen plaats bij de voltijd bachelor- en masteropleidingen en de duale masters; bij de deeltijdopleidingen en de onderzoeksmasters is sprake van een afname in deze periode. Van alle sectoren is Onderwijs de enige sector waar er sprake is van een dalende uitstroom van gediplomeerde studenten over de jaren. Regionale spreiding van bekostigde opleidingen in het hoger onderwijs De bekostigde opleidingen in het hoger onderwijs concentreren zich met name in de Randstad, alsook in de regio s Groningen, Rijk van Nijmegen, Zuid-Limburg, Midden-Brabant en Regio Twente. Uiteraard speelt hier de locatie van de Nederlandse Universiteiten een belangrijke rol. In x

de regio s Zaanstreek/Waterland, Gorinchem, Rivierenland en Midden-Limburg is er geen aanbod aan bekostigde opleidingen in het hoger onderwijs. Tussen de sectoren bestaan er aanzienlijke verschillen in de regionale spreiding. Bij sectoren met een relatief klein aanbod aan opleidingen (Landbouw, Natuur en Recht) is het aanbod veelal beperkt tot enkele onderwijsinstellingen en dus ook tot enkele regio s. De sectoren Gezondheidszorg, Onderwijs en Taal & cultuur hebben weliswaar in de meeste regio s een lopend aanbod, maar dit aanbod is in veel van de regio s beperkt. Voor de opleidingen in de sectoren Economie, Gedrag & maatschappij en Techniek is over het algemeen sprake van een landelijke dekking. Ontwikkelingen in het onbekostigd hbo-aanbod Het aantal instellingen met een onbekostigd aanbod in het hoger onderwijs is sinds 2013/14 dalende. In 2014/15 beëindigen ArtEZ, Fontys Aangewezen HBO Opleidingen, De Nederlandse Hogeschool voor Business Professionals, Gereformeerd Hoger Onderwijs Zwolle, HES Consultancy BV, Hogeschool Zeeland, Instituut voor Psychosynthese, Media Academie, Stichting Marthas Institute for Performing Arts en Stichting Schoolvision hun onbekostigd hbo-aanbod. In 2017/18 verzorgen nog 100 instellingen onbekostigde hbo-opleidingen. Het aanbod van deze 100 instellingen bestaat dat jaar uit 270 unieke hbo-titels, waarvan het merendeel bachelors en masters (in ongeveer even grote aantallen). Dat aantal valt lager uit dan in 2013/14, toen dit aantal lag op 311 unieke hbo-titels. In de gehele periode van 2013/14-2017/18 behoort zo n 40 procent van de lopende hbo-titels tot de sector Economie, wat daarmee veruit de meest prominente sector is bij het onbekostigde hbo-aanbod. Overige sectoren die in dit aanbod van betekenis zijn betreffen Gedrag & maatschappij (35 titels in 2017/18), Techniek (33 titels in 2017/18), Onderwijs (31 titels in 2017/18) en Gezondheidszorg (31 titels in 2017/18). In vrijwel alle sectoren neemt het aantal lopende hbo-titels af, met uitzondering van Onderwijs en Landbouw. Ondanks de afname in het aantal lopende hbo-titels, neemt het aantal lopende onbekostigde hboopleidingen toe over de jaren: van 998 in 2013/14 tot 1.176 in 2017/18. De lopende unieke hbotitels worden dan ook op steeds meer lesplaatsen aangeboden (in 2013/14 op gemiddeld 3,2 lesplaatsen; in 2017/18 op gemiddeld 4,4). In die periode is er vrij veel dynamiek bij de hboopleidingen. Jaarlijks worden er niet minder dan 76 opleidingen gestart en niet minder dan 36 opleidingen beëindigd, waarbij elk jaar het aantal beëindigde opleidingen wordt overtroffen door het aantal gestarte opleidingen. Hoewel het aantal hbo-opleidingen op totaal niveau toeneemt, zijn er grote verschillen tussen de sectoren. Bij de sectoren Gedrag & maatschappij, Gezondheidszorg en Onderwijs is er sprake van een toename, maar bij Taal & cultuur en Techniek is er sprake van een afname (bij Techniek althans tot 2016/17, daarna is er weer sprake van een toename). De sector Economie laat pas in 2017/18 een stijging zien. Van de gestarte opleidingen in de periode 2013/14-2017/18 vallen er relatief veel onder de sectoren Economie en Onderwijs. In de sector Economie worden eveneens veel opleidingen beëindigd, zodat er in die sector in de jaren tot 2017/18 geen groei of daling is. Omdat Economie de grootste sector is wat betreft de onbekostigde hbo-opleidingen, is het niet verwonderlijk dat hier ook de meeste van de gestarte en gestopte opleidingen zijn te vinden. Bij de overige sectoren is er geen sprake van een op- of neerwaartse ontwikkeling (Recht en Landbouw & natuurlijke omgeving), of is er geen onbekostigd hbo-aanbod (Natuur). De deeltijdvariant en de duale variant zijn bij de onbekostigde hbo-opleidingen dominanter dan de voltijdvariant. Een flinke toename is in 2015/16 te zien bij het aantal opleidingen dat in de duale variant wordt aangeboden. xi

Het aandeel bachelors ligt bij de opleidingen hoger dan het aandeel bachelors bij de unieke titels. Bachelor-titels worden dus op meer lesplaatsen aangeboden dan master-titels. Het aandeel bacheloropleidingen ligt hier wel lager dan in het bekostigde hbo. Zowel het aantal bacheloropleidingen als het aantal masteropleidingen neemt toe tussen 2013/14 en 2017/18. Het aantal associate degrees blijft, ondanks enige dynamiek, min of meer gelijk. Ontwikkelingen in het onbekostigd wo-aanbod In tegenstelling tot het hbo, laat het wo een stijging zien in het aantal unieke, onbekostigde titels: van 99 in 2013/14 tot 112 in 2017/18. Bij de wo-titels gaat het vrijwel uitsluitend om master-titels. Er zijn slecht 5 bachelor-titels in het onbekostigde wo te vinden en geen onderzoeksmasters. Net als in het hbo, zijn Economie-titels het meest prominent aanwezig in het wo-aanbod. Recht-titels hebben eveneens een groot aandeel, althans vanaf 2014/15. De stijging in het aantal wo-titels vindt overigens niet in alle sectoren plaats: bij Gedrag & maatschappij en Gezondheidszorg is sprake van stabiliteit in de jaren tot 2017/18 en een daling in dat laatste jaar. Net als het aantal lopende wo-titels, neemt ook het aantal lopende wo-opleidingen toe. In 2013/14 bedraagt dit aantal 119; in 2017/18 gaat het om 130 opleidingen, waarvan 125 masteropleidingen. Ook hier worden er jaarlijks opleidingen gestart en beëindigd, maar gaat het om kleinere aantallen dan bij het onbekostigde hbo. Bij de gestarte opleidingen gaat het enkel om masteropleidingen, die met name tot de sectoren Economie en Recht behoren. De sector Economie en vooral de sector Recht winnen dus flink aan aandeel over de jaren. De voltijdvariant speelt bij het onbekostigde wo een relatief grotere rol dan bij het hbo. Echter, ook in het wo heeft de deeltijdvariant het grootste aandeel. Dit aandeel neemt toe over de jaren. De duale variant komt niet voor in het onbekostigde wo. Regionale spreiding van onbekostigde opleidingen in het hoger onderwijs Evenals het bekostigde aanbod in het hoger onderwijs, is het onbekostigde aanbod goed vertegenwoordigd in de Randstad. Opvallend bij het onbekostigde aanbod is de sterke aanwezigheid in de regio s West-Brabant, Zuidoost-Brabant, Regio Zwolle en Midden-Gelderland. Een verklaring hiervoor is het feit dat Hogeschool NCOI in Breda, Eindhoven, Zwolle en Arnhem veel onbekostigde opleidingen verzorgt. De sector Economie heeft veruit de grootste landelijke dekking, maar is tevens ook de meest dominante sector. In slechts enkele regio s ontbreekt er een aanbod aan onbekostigde Economieopleidingen. In de sectoren Gedrag & maatschappij, Gezondheidszorg, Onderwijs, Recht en Techniek kent ongeveer de helft van de regio s een aanbod aan opleidingen in de betreffende sectoren. Landbouw-, Natuur-, Taal en cultuur- en Sectoroverstijgende opleidingen zijn slechts in enkele regio s te vinden, waarbij het in die regio s ook maar om een klein aantal opleidingen gaat. Ontwikkelingen bij de aangewezen opleidingen Drie universiteiten staan op dit moment nog geregistreerd als aangewezen instellingen: Tias Business School (met lesplaatsen in Utrecht en Tilburg), Nyenrode Business Universiteit in de Stichtse Vecht en de Transnationale Universiteit Limburg in Hasselt (België). In de jaren 2013/14 en 2014/15 bestaat het aanbod aan aangewezen titels uit 1 wo-bachelor-titel en 8 wo-mastertitels. In 2017/18 worden 11 unieke wo-titels aangeboden die staan geregistreerd als aangewezen: 2 wo-bachelor-titels en 9 wo-master-titels. Het gaat daarbij om 8 Economie-titels, 2 Onderwijs-titels en 1 Recht-titel. Omdat al deze titels op slechts één lesplaats worden verzorgd over de jaren, loopt het aantal aangewezen opleidingen in deze periode gelijk aan het aantal aangewezen titels. De deeltijdvariant is bij de aangewezen opleidingen de meest voorkomende variant (8 van de 11 opleidingen in 2017/18), gevolgd door de voltijdvariant (6 van de 11 in 2017/18). xii

1 Inleiding De Commissie Doelmatigheid Hoger Onderwijs (CDHO) is per 1 juli 2009 ingesteld en heeft als voornaamste taak het beoordelen van aanvragen die een wijziging in het opleidingsaanbod beogen. De commissie adviseert in deze de Minister van OCW. Het gaat daarbij onder meer om aanvragen voor te verzorgen nieuwe opleidingen, vestiging of verplaatsing van een (gedeelte van een) opleiding naar een andere gemeente, of de samenvoeging van bestaande opleidingen. Tevens adviseert zij de Minister gevraagd en ongevraagd over ontwikkelingen in het hoger onderwijs. De CDHO heeft besloten om als hulpmiddel bij de beoordeling van aanvragen die een wijziging in het opleidingsaanbod beogen, een analyse te laten maken van het staande hoger- onderwijsaanbod, alsmede van de wijze waarop het onderwijsaanbod zich de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. Voor de beoordeling van een aanvraag die een wijziging in het staande aanbod tot stand brengt is het immers van groot belang om een goed beeld te hebben van hoe dat staande aanbod eruitziet en welke bewegingen zich de afgelopen jaren hebben voorgedaan. De belangrijkste bronnen van kennis over de ontwikkelingen in het hoger onderwijs zijn Croho en BRON. Beide bronnen zijn echter niet zonder meer geschikt voor het type onderzoek dat de CDHO wil uitvoeren. Zo zijn Croho en BRON niet aan elkaar gekoppeld, waardoor het niet mogelijk is om in één keer zowel de ontwikkelingen in opleidingen en vestigingsplaatsen als in studentenaantallen en gediplomeerden-aantallen in beeld te krijgen. Croho en BRON zijn weliswaar samengebracht in 1CyferHO 1, maar 1CyferHO is niet bruikbaar voor de doeleinden van de CDHO vanwege filters en correcties die omwille van de bekostigingssystematiek zijn toegepast in het bestand. Studenten die bijvoorbeeld twee opleidingen volgen staan slechts bij hun eerste opleiding geregistreerd omdat zij niet twee keer bekostigd worden. Zij maken echter wel gebruik van de beschikbare capaciteit bij de tweede opleiding, en voor de CDHO is het juist van belang om te weten wat het reële gebruik van de bestaande opleidingscapaciteit is. Om die reden heeft de CDHO ervoor gekozen om de bestanden van Croho en BRON te laten koppelen zonder de filters die in 1CyferHO gehanteerd worden. KBA Nijmegen heeft deze koppeling en analyse in 2017 eveneens uitgevoerd voor de schooljaren 2011/12 tot en met 2016/17. De bestaande sectorindeling van het Croho was daarbij als uitgangspunt genomen. In dit rapport zal deze koppeling en analyse opnieuw worden uitgevoerd voor de periode 2013/14 tot en met 2017/18. Naast een rapport waarin de analyse sectorgewijs is vastgelegd voor de periode 2013/14 tot en met 2017/18, heeft de CDHO de beschikking over een interface waarbij het gekoppelde Croho-BRON-bestand te raadplegen is op opleidings-, instellings- én regioniveau. Dit gekoppelde bestand omvat gegevens over de jaren 2005/06 tot en met 2017/18 en kan jaarlijks geüpdatet worden, zodat de CDHO altijd over de meest recente data beschikt. 1 Het 1 Cijfer HO is een bestand van DUO met alle inschrijvingen van alle studenten in het bekostigde hoger onderwijs. 1