Morfine Informatie voor patiënten die in overleg met hun arts morfine gebruiken
Inhoudsopgave Morfine en andere sterke pijnstillers... 3 De functie van pijn... 3 De behandeling van pijn... 3 De juiste hoeveelheid bepalen... 4 Doorbraakpijn... 4 De behandeling van benauwdheid... 5 Fabels en feiten... 5 Verschillende toedieningsvormen... 6 Waar u verder nog rekening mee moet houden... 7 Samengevat... 7 Adres en telefoonnummers... 8 2
In overleg met uw behandelaar gaat u morfine of een morfine-achtig medicijn gebruiken. Het gebruik van morfine kan vragen bij u oproepen. Deze folder is bedoeld om de meest gestelde vragen te beantwoorden. Ook willen wij u op de hoogte te brengen van fabels en feiten over morfine. Morfine en andere sterke pijnstillers Morfine wordt gegeven bij pijn en behoort tot een groep geneesmiddelen die ook wel opioïden worden genoemd. Waar in deze folder over morfine wordt gesproken, kunnen ook andere opioïden (morfine-achtige middelen) bedoeld worden. Bijvoorbeeld: fentanyl, oxycodon, hydromorfon of methadon. Soms wordt morfine ook gebruikt om benauwdheidsklachten te verminderen. De informatie in deze folder gaat vooral over het gebruik van morfine bij pijnklachten. Mocht u na het lezen van deze folder nog vragen hebben, bespreek deze dan met de verpleegkundige of uw behandelend arts/huisarts. De functie van pijn In het algemeen is pijn een belangrijk waarschuwend signaal. Pijn ontstaat wanneer een beschadigd deel van het lichaam via gevoelszenuwen een bericht stuurt aan de hersenen. Meestal verdwijnt de pijn als de oorzaak ervan is weggenomen. Bijvoorbeeld als u zich brandt aan een gloeiend hete pan. Uw hand raakt de hete pan en een waarschuwingssignaal in uw lichaam zorgt ervoor dat u uw hand wegtrekt. De oorzaak van de pijn, de hete pan die uw hand raakte, is gestopt. De pijn heeft u gewaarschuwd, om een (ergere) brandwond te voorkomen. Soms kan de oorzaak niet, of niet snel genoeg, weggenomen worden. Zoals bij bepaalde soorten kanker, maar ook bij bepaalde niet kwaadaardige ziekten zoals reuma. Dan heeft de waarschuwende functie van pijn geen zin meer en is goede pijnstilling nodig. De behandeling van pijn Als de pijn te heftig is, kunt u beperkt zijn in het ondernemen van uw dagelijkse activiteiten. Als dit te vaak of te lang aan de hand is, kan dit uw kwaliteit van leven beïnvloeden. Een goede pijnbehandeling is daarom belangrijk. Kortdurende, maar ook langdurige, ernstige pijn is vaak goed te verlichten met medicijnen. Pijnbehandeling gaat meestal via een stappenplan. De pijnbehandeling wordt gestart met paracetamol. Eventueel samen met een middel als ibuprofen (ook wel NSAID s genoemd). Als dit niet voldoende helpt of als u niet goed tegen één van de medicijnen kunt, is morfine de volgende stap. Morfine zorgt ervoor dat het bericht in de hersenen niet of minder sterk aankomt. Hierdoor voelt u de pijn minder. Vaak kunt u zich hierdoor ook beter ontspannen. 3
De juiste hoeveelheid bepalen Bij het instellen van de behandeling met morfine moet uw behandelend arts de juiste hoeveelheid bepalen. Als u op dat moment nog geen morfine gebruikt, wordt vaak begonnen met een (lage) starthoeveelheid die past bij uw klachten. Het is daarom belangrijk dat u eerlijk en open bent tegen uw arts en vertelt of en hoeveel pijn u heeft. We vinden het belangrijk om de pijn goed te meten. Hiermee kunnen we later met u bepalen of de medicijnen u genoeg helpen. Hiervoor gebruiken wij de pijnscore. Dit is een soort meetlat met een schaal van 0-10. Het cijfer 0 betekent geen enkele pijn en 10 betekent de ergst denkbare pijn. Hieronder zit u een voorbeeld van zo n meetlat: Naast de pijnscore willen we graag van u weten wat de belangrijkste bijwerkingen zijn. Ook willen we weten hoe vaak u extra medicijnen tegen de pijn in heeft moeten nemen. Extra medicijnen tegen een toename van pijn, noemen we doorbraakmedicijnen. Hierover leest u hieronder meer. Wij proberen de pijn zo beheersbaar mogelijk te maken, maar dat kunnen uw arts en de andere zorgverleners alleen samen met u. Doorbraakpijn Ondanks de behandeling van pijn met morfine, kan er sprake zijn van doorbraakpijn. Doorbraakpijn is pijn die plotseling optreedt ondanks het dagelijks (standaard) gebruik van pijnstillers. Voor doorbraakpijn worden (morfine-achtige) pijnstillers voorgeschreven die u dan extra kunt nemen. Deze pijnstiller werkt meestal kort. Vaak tussen de 2 tot 4 uur. Dit verschilt per persoon en per middel. U mag het middel tegen de doorbraakpijn meestal vaker per dag gebruiken. Als het middel vaker dan 4 keer op een dag nodig is, wordt beoordeeld of de langwerkende pijnstillers opgehoogd moeten worden. Dit gaat altijd in overleg met uw behandelaar. Soms kan pijn ook optreden op voorspelbare momenten. Bijvoorbeeld als u weet dat er altijd méér pijn optreedt als u zich gaat wassen en aankleden. In dat geval kunt u het medicijn tegen de doorbraakpijn, voorafgaand aan zo n moment, innemen. Of dit voor u geldt en op welk moment u het medicijn dan het beste in kan nemen, kunt u overleggen met uw behandelaar. 4
De behandeling van benauwdheid Benauwdheid kan zich voordoen bij een slecht werkend hart en/of slecht werkende longen. Morfine is het meest effectieve middel om deze benauwdheid te verlichten als andere medicijnen dit niet (meer) voldoende doen. Fabels en feiten Morfine is een krachtig middel waarmee veel ervaring is opgedaan. Er zijn al tientallen jaren, wereldwijd miljoenen patiënten mee behandeld. Toch bestaan er veel fabels over morfine. We willen u zo goed mogelijk informeren. Daarom leggen we u uit waarom deze fabels niet kloppen. Fabel: Morfine werkt verslavend. Feit: Als u morfine als pijnstiller gebruikt, is de kans op verslaving zeer klein. Een verslaving treedt namelijk op wanneer iemand zonder pijn wél morfine gebruikt. Er treedt dan een bepaalde kick op. Deze kick treedt niet op wanneer morfine gebruikt wordt om pijn te verlichten. Zoals bij bijna ieder geneesmiddel dat langdurig gebruikt wordt, is het wel zo dat uw lichaam gewend raakt aan morfine. Dit is op zich niet schadelijk. Alleen als het gebruik van morfine plotseling wordt gestopt, kan dat ontwenningsverschijnselen veroorzaken. Voorbeelden hiervan zijn: hartkloppingen, zweten, onrust en angst, misselijkheid, braken en diarree. Deze verschijnselen kunnen worden voorkomen door de hoeveelheid langzaam te verlagen. Stop dus niet zomaar met morfine als u het een tijdje heeft gebruikt en pas de hoeveelheid daarom altijd aan in overleg met uw behandelaar. Fabel: Van morfine heb je steeds meer nodig. Feit: De kans op verslaving aan morfine is zeer klein. De reden waarom de hoeveelheid van morfine wordt verhoogd, is omdat de pijn erger wordt. De pijn bepaalt hoeveel morfine u nodig heeft. Ook is het goed om te weten dat de hoeveelheid van morfine in principe geen bovengrens heeft. Er zijn mensen die 10 keer zoveel van de hoeveelheid waarmee ze gestart zijn, krijgen toegediend. Samen met uw behandelaar wordt de juiste hoeveelheid bepaald. Fabel: Morfine werkt levensbekortend. Feit: Het is een misverstand dat morfine alleen wordt gegeven in het eindstadium van kanker. Morfine wordt niet voorgeschreven om de dood te versnellen of om iemand in slaap te maken. Sterker nog, ongeveer 25% van de morfine wordt gebruikt door patiënten met langdurige, chronische ziekten zoals reuma. Morfine kan dus jaren achter elkaar als pijnstiller worden voorgeschreven. Ook kan morfine tijdelijk worden gegeven en daarna worden afgebouwd. Bijvoorbeeld na een operatie of eenmalig op de spoedeisende hulp (SEH) bij een vervelende botbreuk. De gedachte dat morfine levensbekortend werkt, is dus niet juist. Fabel: Morfine veroorzaakt ademhalingsmoeilijkheden. Feit: Bij de behandeling van pijn met morfine spelen ademhalingsmoeilijkheden geen rol. Alleen zeer hoge hoeveelheden morfine-injecties in een bloedvat kunnen problemen met de ademhaling veroorzaken. Benauwdheid kan juist een reden zijn om morfine voor te schrijven, zoals op de vorige bladzijde is beschreven. 5
Fabel: Van morfine wordt je suf. Feit: Sufheid is een bijwerking die kan optreden tijdens de eerste dagen van de behandeling met morfine of na verhoging van de hoeveelheid morfine. Vaak wordt de innerlijke rust, die optreedt als men geen last meer heeft van pijn, verward met sufheid en slaperigheid. Omdat pijn geen spelbreker meer is, kunt u beter slapen en kunt u zich na enkele dagen mogelijk vrijer bewegen. Als u suf blijft, neemt u dan contact op met uw behandelaar. Fabel: Morfine heeft veel bijwerkingen. Feit: De belangrijkste bijwerkingen zijn: sufheid, verstopping (obstipatie), misselijkheid, duizeligheid en verwardheid. De meeste bijwerkingen gaan na enkele dagen tot weken vanzelf over als u gewend bent geraakt aan morfine. Over sufheid is al geschreven in deze folder. Verstopping van de darmen komt vaak langdurig voor. Daarom zal uw behandelend arts altijd een laxeermiddel voorschrijven. Het is belangrijk dat u dit middel inneemt zolang u morfine gebruikt. Gebruik daarnaast voldoende vocht en vezelrijke voeding als dit mogelijk is. Als u meerdere dagen geen ontlasting heeft gehad, neem dan contact op met uw behandelaar. Misselijkheid komt regelmatig voor. Soms schrijft uw behandeld arts een middel voor om misselijkheid ten gevolge van morfine te voorkomen. Ook deze bijwerking neemt vaak na enkele dagen na het starten met morfine af of na een verhoging van de hoeveelheid morfine. Duizeligheid kan vooral optreden bij het opstaan uit bed of uit een stoel. Door rustig van houding te veranderen kunt u hier rekening mee houden. Verwardheid komt soms voor. Verandering van omgeving en gebruik van andere medicijnen kunnen oorzaken zijn van verwardheid. Morfine kan daarbij een rol spelen. Een voorstadium van verwardheid kan zich uiten in levendige dromen en moeite hebben om droom en werkelijkheid uit elkaar te houden. Als deze signalen zich voordoen, is het goed om ze te melden aan uw behandelend arts. Als één van deze klachten aanhouden of vervelend zijn voor u, overleg dan altijd met uw behandelaar. Verschillende toedieningsvormen Morfine-achtige pijnstillers kunnen op verschillende manieren worden gegeven. Dit hangt af van uw situatie en van het middel dat u gebruikt. Via de mond (tabletten, capsules, drank of zuigtablet) Via de neus (neusspray) Via de huid (pleister) Via de anus (zetpil) Via injectie (onder de huid, in een spier of in een bloedvat) Via een infuus (in een bloedvat of onder de huid) 6
Via een ruggenprik Waar u verder nog rekening mee moet houden Het gebruik van morfine kan leiden tot een verminderd reactie- en concentratievermogen. Bij dagelijkse bezigheden kunt u daar last van hebben. De Nederlands wetgeving schrijft een rijverbod voor bij het gebruik van morfine. Kijk voor actuele wet- en regelgeving op www.rijksoverheid.nl. Daarnaast kan het gebruik van alcohol de bijwerking van sufheid versterken. Wanneer alcohol met mate genuttigd wordt, zijn er geen negatieve effecten op morfine als pijnstilling. Gematigd alcoholgebruik is daarom toegestaan bij het gebruik van morfine. Samengevat Morfine en andere opioïden (morfine-achtigen) zijn sterke pijnstillers. Morfine wordt soms ook gebruikt bij benauwdheid. Morfine is niet verslavend. Morfine werkt niet levensbekortend. Het is belangrijk om goed overleg te houden met uw behandelaar en de voorschriften goed op te volgen. Heeft u, ondanks de morfine, pijn? Raadpleeg dan uw arts. Verhoog of verlaag nooit zonder overleg met uw behandelaar de voorgeschreven dosis, om de kans op bijwerkingen of ontwenningsverschijnselen zo klein mogelijk te houden. We zullen u regelmatig vragen om uw pijnscore om te bepalen of de medicijnen goed zijn ingesteld. Dit is een schaal van 0-10. De score 0 betekent Geen pijn en 10 Hele hevige pijn. U mag niet autorijden als u morfine gebruikt. Gematigd alcoholgebruik als u morfine gebruikt, is toegestaan. Heeft u na het lezen van deze folder nog vragen? Blijf hier niet meer rondlopen en overleg met uw behandelend arts. Deze folder is met toestemming gebaseerd op de folder Morfine, fabels en feiten van Integraal Kankercentrum Zuid (IKZ). 7
G877 / 08-18 Adres en telefoonnummers Canisius Wilhelmina Ziekenhuis Weg door Jonkerbos 100 6532 SZ Nijmegen Polikliniek oncologie, consultteam palliatieve zorg (B09) Telefoon (024) 365 78 29 (bereikbaar op werkdagen van 9.00 tot 16.30 uur) Pijnkliniek poli (C52) Telefoon (024) 365 75 62 (bereikbaar op werkdagen van 10.00 tot 11.30 uur en van 13.00 tot 15.30 uur) Website: www.cwz.nl/palliatiefteam / www.cwz.nl/pijnkliniek 8