02 klimaat. Het is maar wat je gewend bent

Transcriptie

1 31 2 klimaat Het is maar wat e gewend bent Als e dit hoofdstuk goed hebt bestudeerd: weet e: welke klimaten er op de wereld voorkomen welke factoren het klimaat beïnvloeden het verschil tussen weer en klimaat hoe de gemiddelde temperatuur wordt berekend welke invloed het klimaat heeft op begroeiing welke invloed de atmosfeer heeft op de temperatuur op aarde welke twee bewegingen de aarde maakt dat zomer en winter op het noordelik en zuidelik halfrond niet tegelikertid vallen waar en wanneer er een pooldag en poolnacht voorkomen hoe de neerslag verdeeld is over de aarde welke windrichting in Nederland overheerst welke klimaatverandering er in Nederland verwacht wordt welke klimaten er voorkomen in Brazilië en Rusland welke invloed het klimaat heeft op het leven van de Brazilianen en Russen wat de voor- en nadelen zin van het klimaat in Nederland. begrip e: waarom er op lage breedte andere klimaten voorkomen dan op hoge breedte waarom de temperatuur afneemt met de hoogte waarom de temperatuur afneemt met de breedte waarom zomer en winter niet op lage breedte voorkomen hoe de waterkringloop werkt hoe wolken ontstaan op welke drie manieren neerslag ontstaat waarom Nederland een gematigd zeeklimaat heeft waarom de zee een grote invloed heeft op het klimaat hoe de windrichting het weer in Nederland beïnvloedt waarom er in Nederland klimaatverschillen voorkomen waarom er in Brazilië en Rusland zulke verschillende klimaten voorkomen. kun e: de ligging van een plaats op aarde bepalen met een kaart bepalen of een plaats op lage, gematigde of hoge breedte ligt een klimaatgrafiek maken en aflezen atlaskaarten over weer en klimaat aflezen met atlaskaarten bepalen hoe hoog een gebied op aarde ligt.

2 32 hoofdstuk 2 1 Ziek van de zon 1 Bekik de openingsfoto. a Kruis de uiste antwoorden aan. Op de foto zie e: een isbreker X een cruiseschip X pinguïns X vakantiegangers X de Noordpool Antarctica X b Vergelik de antwoorden met e buur. Over welke antwoorden zin ullie het niet eens? Eigen antwoord 2 De openingsfoto van dit hoofdstuk is gemaakt in de zomer in de maand december. (Misschien geloof e het niet maar het is echt waar!) a Om welke twee redenen is dit vreemd? 1 In de zomer verwacht e geen sneeuw. 2 In december is het bi ons winter. b Welke temperatuur zal het op de foto ongeveer zin? Eigen antwoord, in werkelikheid is het er 4 C. c Verklaar e keuze. Omdat er overal sneeuw ligt zal de temperatuur meestal onder de C liggen. d Waarom kunnen pinguïns wel in dit gebied leven en mensen niet? Pinguïns zin aangepast aan deze klimaatsomstandigheden en mensen niet. 3 Lees het verhaal. Beantwoord de volgende vragen. a Waarom kunnen de drie Marokkaanse ongens zich niet voorstellen dat die Nederlanders graag in de zon gaan liggen? Voor hen is veel zon iets heel gewoons. b Waarom trekt Said zin as en muts aan? Om zich te beschermen tegen de zon en de warmte. c Klopt het dat e ziek kunt worden van de warmte of de zon? Licht e antwoord toe. Ja, e kunt een zonnesteek krigen. d Zou i in de brandende zon op een kameel door de woestin gaan riden? Licht e antwoord toe! Eigen antwoord 4 Gebruik de atlaskaart van Marokko GB 152/GB 168/BB 94. a Wat betekenen de kleuren op de kaart? Hoe droog het gebied is. Welke begroeiing er voorkomt. Hoe hoog het gebied ligt. X b Hoe kun e controleren of e antwoord uist is? Door in de legenda te kiken. c Bepaal voor de volgende plaatsen hoe hoog ze liggen. Maak in de tabel telkens de uiste combinaties van een hoofdletter, een cifer en een kleine letter. A2c, B1d, C3b, D4a d Waar ligt het gebied dat het laagst ligt en waaraan zie e dit? Langs de kust, hier is het groen. e Hoe heet het gebied dat het hoogst ligt? Hoge Atlas f A Marrakech 1 groen a 3 5 meter B Casablanca 2 geel b ±1 meter C Asni 3 licht bruin c 2 5 meter D Toubkal 4 donkerbruin d 2 meter Hoe hoog is de hoogste bergtop in dit gebied? 4165 meter figuur 1 5 Gebruik atlaskaart GB 152/GB 168/BB 94 en figuur 1. a Je hebt gelezen dat er voor vakantiegangers in Marokko van alles te doen is. Vergelik figuur 1 met de atlaskaart. Waar kun e de volgende activiteiten in Marokko doen? Noteer de uiste nummers uit figuur 1. Aan het strand liggen bi Agadir 2 Wandeltochten maken door het gebergte 3 Een kamelentocht door de woestin 6

3 klimaat 33 b Welke bekende vakantiegebieden, waar veel Nederlanders naartoe gaan, liggen in de buurt van Marokko? Kik goed naar kaart GB 152/GB 168/BB Spane 2 Canarische Eilanden 6 Het is wel duidelik dat Marokko een ander klimaat heeft dan Nederland. a Zin de volgende zinnen uist of onuist? In Marokko is het warmer dan in Nederland. Juist In Marokko vriest het nooit. Onuist In Marokko kun e skiën.juist In Marokko valt meer regen dan in Nederland. Onuist In Marokko kun e in de winter aan het strand liggen. Juist b In Marokko is het meestal warmer dan in Nederland. Hoe denk i dat dat komt? Marokko ligt hoger. Marokko ligt lager. Marokko ligt zuideliker. X Marokko ligt noordeliker. c In Marokko is het niet overal even warm. Vul de volgende zinnen aan en kies uit: langs de kust woestin gebergte. Hier is het het warmst: woestin Hier is het het koudst: gebergte d Hoe komt het dat wanneer er bi Agadir toeristen aan het strand liggen in het dorp van Said sneeuw ligt? In de bergen is het altid kouder. e Waarom moet e handschoenen dragen als e op de Toubkal in het Atlasgebergte in de zon staat? In de bergen is het altid koud. 7 Dit hoofdstuk gaat over klimaat, daar heb e vast wel eens vaker over gehoord. a Noteer bi elk linte in figuur 2 woorden die met het klimaat te maken hebben. b Vergelik antwoorden met e buur, zin er grote verschillen? Eigen antwoord 8 Het klimaat is een onderwerp waar iedereen mee te maken heeft. a Op welke momenten heb i met klimaat te maken? Eigen antwoord b Vergelik het antwoord bi a met dat van e buur. Zin ullie het met elkaar eens? Pas e antwoord bi a eventueel aan. 9 Blader voor deze vraag door het hele hoofdstuk. a Over welk land gaat het verhaal in paragraaf 1? Marokko b Over welke gebied gaat paragraaf 2? De hele wereld c Over welke landen gaan paragraaf 5 en 6? Rusland en Brazilië d Over welk land gaan paragraaf 7 en 8? Nederland e Omcirkel het uiste antwoord. In de landen bi a, c en d zin de klimaten allemaal hetzelfde/heel verschillend. f Welke drie foto s in dit hoofdstuk vind i het opvallendst? Noteer de nummers en schrif op waarom e deze zo opvallend vindt. 1 Eigen antwoord 2 Eigen antwoord 3 Eigen antwoord figuur 2

4 34 hoofdstuk 2 VAARDIG MET VAARDIGHEDEN VAARDIG Kaartvaardigheden: Plaatsbepaling Plaatsbepaling op aarde Marrakech, de grootste stad in de omgeving van Ramir en Said, ligt op 32 N.B. en 8 W.L. Dit zin de coördinaten van Marrakech. Met deze twee getallen geef e aan waar Marrakech op aarde ligt. We gaan nu bekiken hoe dit systeem met coördinaten werkt. In figuur 3 zie e twee soorten linen: linen die van de Noordpool naar de Zuidpool gaan (lengtecirkels of meridianen); linen die van links naar rechts lopen (breedtecirkels of parallellen). De lin die precies in het midden tussen de Noordpool en Zuidpool loopt is de evenaar. Deze lin verdeelt de aarde in een noordelik halfrond en een zuidelik halfrond. Als een plaats op het noordelik halfrond ligt, zeg e ook wel dat deze op noorderbreedte ligt (N.B.). Een plaats op het zuidelik halfrond ligt op zuiderbreedte (Z.B.). Net als de evenaar is er ook een lin die de aarde in een westelik halfrond en een oostelik halfrond verdeelt. Dit is de nulmeridiaan en die loopt precies over het plaatse Greenwich bi Londen. 1 Schrif in figuur 4 op de uiste plaats de begrippen evenaar en nulmeridiaan. Noteer ook de volgende afkortingen op de uiste plaats: NH (noordelik halfrond), ZH (zuidelik halfrond), oostelik halfrond (OH) en WH (westelik halfrond). De evenaar is de breedtecirkel van. De afstand van een plaats tot de evenaar noem e de geografische breedte. Op 9 noorderbreedte ligt de Noordpool en op 9 zuiderbreedte de Zuidpool. De geografische breedte van een plaats vind e door te tellen vanaf de evenaar richting polen. Je kunt dus tellen van tot en met 9. Plaatsbepaling met de kaart Als e de ligging van een plaats op aarde wilt bepalen, kik e naar de randen van een kaart. Op atlaskaart GB /GB /BB kun e dat heel duidelik zien. Als e de ligging van Marrakech wilt bepalen, gaat dat als volgt. (BB: Marrakech = Casablanca.) Je bepaalt eerst op welke halfronden Marrakech ligt, het noordelik of het zuidelik en het oostelik of het westelik. Hier voor let e op de evenaar en de -meridiaan. Weet e het al? Marrakech ligt op het noordelik halfrond en het westelik halfrond. De exacte breedteligging (de afstand tot de evenaar) lees e af aan de linker zikant van de kaart. Deze getallen zin de breedtegraden die horen bi de breedtecirkels. En dan zie e dat Marrakech op vriwel tussen de 3 en 4 N.B. ligt. Dan moet e even schatten, dat is dan 32 N.B. (noorderbreedte). De lengteligging lees e aan de onder- of bovenkant van de kaart af. De zwarte getallen geven de lengtegraden aan. Marakech ligt dan op 8 W.L. (westerlengte). In figuur 3 zin een aantal breedtecirkels ingetekend. Je kunt zien dat Amsterdam (52 noorderbreedte) op een hogere figuur 3 figuur 4 nulmeridiaan evenaar VAARDIG MET VAARDIGHEDEN VAARDIG OH WH NH breedte ligt dan Marrakech (32 N.B.). We zeggen ook wel dat gebieden die vlak bi de evenaar liggen op lage breedte liggen en gebieden die ver van de evenaar afliggen op hoge breedte liggen. Gebieden er tussenin liggen op gematigde breedte. Dit geldt natuurlik voor beide halfronden. 2 Gebruik GB /GB /BB en bepaal voor de volgende steden de plaats op aarde. 1 New York: 4 N.B., 73 W.L. 2 Cairo 3 N.B., 32 O.L. 3 Buenos Aires 35 Z.B., 58 W.L. 4 St. Petersburg 6 N.B., 31 O.L. 5 Sydney 34 Z.B.,152 O.L. 6 Jakarta 7 Z.B., 17 O.L. 3 a Welk van de steden uit vraag 2 ligt het dichtst bi de evenaar? Jakarta b Welke stad ligt het verst van de evenaar? St. Petersburg c Welke stad ligt op de laagste breedte? Jakarta ZH

5 klimaat 35 MET VAARDIGHEDEN VAARDIG MET VAARDI d Welke stad ligt op de hoogste breedte? St. Petersburg 12 Asni e Welke steden liggen op het zuidelik halfrond? Sydney en Buenos Aires 1 f Welke steden liggen op het oostelik halfrond? Cairo, St. Petersburg, Sydney, Jakarta Hulpvaardigheden Klimaatgrafiek Zoals e hebt gelezen, verschilt het klimaat in het land van Said en Ramir heel sterk. Hiernaast zie e de klimaattabellen. Voor elke maand kun e hier de temperatuur en de neerslag aflezen. Dat is wel handig maar het is veel duideliker om deze getallen in een grafiek te zetten. In figuur 5 is dat al gedaan. In één grafiek staat zowel de temperatuur als de neerslag. Let op de drie assen. Op de horizontale as staan de maanden van het aar, op de rechter verticale as staat de temperatuur en op de linker verticale as staat de neerslag aangegeven. 4 Bestudeer de grafiek van Asni in figuur 5. Zoals e ziet bestaat een klimaatgrafiek uit een lingrafiek voor de temperatuur en een staafgrafiek voor de neerslag. Zet nummers van de volgende uitspraken op de uiste plaats in de grafiek. 1 Ramir en Said hebben het koud. Hun lemen hut is bedekt met sneeuw. 2 Ramir kan nergens een drinkplaats voor de ezels vinden, alle beken staan droog. 3 Youssef merkt dat de beken zin veranderd in kolkende rivieren. 4 Said klaagt dat het nu echt te warm is om te wandelen. 5 Je gaat nu zelf een klimaatgrafiek maken van Marrakech in figuur 6. a Je begint met de temperatuur: zet voor elke maand een rood punte op de uiste hoogte in het midden van de kolom van die maand. b Als e twaalf puntes hebt gezet, verbind e alle puntes met elkaar door er een rode lin doorheen te trekken. c Nu doe e de neerslag: zet voor elke maand een blauw streepe in elke kolom. d Kleur de ruimte onder het blauwe streepe blauw. 6 Kun i het verschil in temperatuur en neerslag tussen Marrakech en Asni verklaren? Eigen antwoord f m a m figuur f m a m figuur a s o n d a s o n d Asni maand mm C an 55 6,5 feb 7 7,1 maart 83 8,7 apr 11 11, mei 7 13,9 uni 31 18,1 uli 9 22,3 aug 11 23,7 sep a 148 nov 81 1, dec 65 6,9 Marrakech maand mm C an feb maart apr mei uni uli aug sep okt nov dec aar MET VAARDIGHEDEN VAARDIG MET VAARDI

6 36 hoofdstuk 2 2 Klimaten wereldwid Lees: Klimaten wereldwid. 1 Het klimaat is het gemiddelde weer. a Op een dag is maximumtemperatuur 21 C en de minimumtemperatuur 5 C. Hoe hoog is dan de gemiddelde dagtemperatuur? 13 C b Gebruik bron 5. Kleur de rondes voor de uiste uitspraken. Uit bron 5 kun e afleiden dat: de hoogste temperatuur op 6 augustus 26 overdag 25,4 C is geweest. X op 6 augustus overdag de temperatuur altid 23,1 C is. de laagste temperatuur die ooit gemeten is op 6 augustus 12,6 C is geweest. op 6 augustus 26 de temperatuur boven het klimaatgemiddelde lag. X d Welke plaats, 1, 2, 3 of 4, ligt het dichtst bi de evenaar en welke ligt het verst van de evenaar? Het dichtst bi de evenaar ligt: 1 Het verst van de evenaar ligt: 4 e Stel, e reist van punt 1 naar punt 4 op de kaart. Welke van de volgende uitspraken is dan uist? Hoe verder van de evenaar, hoe kouder het wordt. Hoe verder van de evenaar, hoe warmer het wordt. Hoe verder van de evenaar, hoe natter het wordt. Hoe verder van de evenaar, hoe droger het wordt. X Lees: Klimaten op lage breedte. 2 Bona en Fatima wonen alle twee in het westen van Afrika. Gebruik de kaart in figuur 7. a Bepaal voor de omschrivingen of ze gaan over het gebied waar Bona woont of waar Fatima woont. Het regent hier zo n beete elke dag. Bona De regentid duurt van april tot oktober. Fatima Er komen geen seizoenen voor. Bona Een deel van het aar zin de straten er stoffig. Fatima Savanneklimaat Fatima Tropisch regenwoudklimaat Bona b Bi welk nummer op de kaart in figuur 7 wonen Bona en Fatima, 1, 2, 3 of 4? Vergelik hiervoor bron 6, figuur 7 en opdracht 2a. Bona 1 Fatima 2 c Noteer nu in de tabel de twee nummers die e niet bi b hebt genoemd. En bepaal voor elk nummer welk klimaat daar voorkomt. Vergelik hiervoor bron 6, figuur 1 en opdracht 2a. Nummer Klimaat 3 steppeklimaat 4 woestinklimaat figuur 7 Lees: De klimaten op hogere breedte. 3 a Omcirkel in de volgende zinnen de uiste woorden. Anouk en Boris wonen verder van/dichter bi de evenaar dan Bona en Fatima. Anouk en Boris wonen op lagere/hogere breedte dan Bona en Fatima. b Bepaal voor de omschrivingen of ze gaan over het gebied waar Boris woont of waar Anouk woont of dat ze voor beide gebieden gelden. Een afwisselend klimaat met zomer en winter. Beide Elk aar kan er worden geschaatst.boris In het vooraar is alles een blubberboel. Boris Het verschil tussen zomer en winter is niet zo groot. Anouk Zeeklimaat Anouk Landklimaat Boris

7 klimaat 37 c Bi welk nummer op de kaart in figuur 7 wonen Boris en Anouk, 5, 6, 7 of 8? Vergelik hiervoor bron 6, figuur 7 en opdracht 3a. Boris 6 Anouk 5 d Noteer nu in de tabel de twee nummers die e niet bi c hebt genoemd. En bepaal voor elk nummer welk klimaat daar voorkomt. Vergelik hiervoor bron 6, figuur 7 en opdracht 2a. Nummer Klimaat 7 toendraklimaat 8 poolklimaat e Stel, e reist van punt 5 naar punt 6 op de kaart. Welke van de volgende uitspraken zin dan uist? Van 5 naar 6 blif e op dezelfde breedte. X Van 5 naar 6 worden de zomers steeds kouder. Van 5 naar 6 worden de winters steeds kouder. X Punt 5 en 6 liggen even ver van de zee. 4 Bekik de vif klimaatgrafieken in figuur 8. a Zet achter elke omschriving de letter van de uiste grafiek. De hoogste temperatuur = B De meeste neerslag in een aar = C De laagste temperatuur = A Het grootste verschil tussen zomer en winter = A Het kleinste verschil tussen zomer en winter = C b Welke grafiek hoort bi een plaats op het zuidelik halfrond? E c Noteer onder elke grafiek de naam van het klimaat. d Schrif bi drie grafieken de naam van de persoon uit de tekst die met dat klimaat te maken heeft: kies uit: Bona Boris Anouk. 5 Het klimaat heeft grote invloed op de begroeiing die ergens voorkomt. a Welke drie kenmerken bepalen de soort begroeiing? 1 Temperatuur 2 Neerslag 3 Lengte van het groeiseizoen b Maak de volgende zinnen over begroeiing af. In het Rusland van Boris komen vooral naaldbomen en geen loofbomen voor omdat het groeiseizoen er kort is. In het zuiden van Mali, waar Fatima woont, komt geen tropisch regenwoud voor omdat er een droge periode is. In het noorden van Mali komt steppe voor en geen bomen omdat omdat het te droog is. In het noorden van Rusland komt geen bos maar toendra voor omdat de temperatuur nooit boven de 1 C uitkomt. c Bepaal voor de plaatsen 1 t/m 8 van figuur 7 welke foto uit bron 6 en welk klimaat erbi hoort. Zet dit in de tabel. Nummer Foto Klimaat 1 e tropisch regenwoudklimaat 2 f savanneklimaat 3 g steppeklimaat 4 h woestinklimaat 5 a zeeklimaat 6 b landklimaat 7 c toendraklimaat 8 d poolklimaat C 5 A 5 5 B D 5 5 E f m a m a s o n d 5 f m a m a s o n d 5 f m a m a s o n d 5 f m a m a s o n d 5 f m a m a s o n d 5 landklimaat Boris woestinklimaat tropisch regenwoudklimaat Bona zeeklimaat Anouk zeeklimaat figuur 8

8 38 hoofdstuk 2 3 Temperatuurverschillen op aarde Lees: Een deken over de aarde. 1 a Hoe wordt de luchtlaag om de aarde genoemd? Atmosfeer b De aarde wordt verwarmd door de zon. In welke volgorde wordt de aarde verwarmd? Zet de volgende begrippen in de uiste volgorde: aardoppervlak zonnestraling atmosfeer. 1 zonnestraling 2 aardoppervlak 3 atmosfeer c Omcirkel het uiste woord: Hoe hoger e komt, des te kouder/warmer het wordt. d Verklaar e keuze bi c. Omdat de atmosfeer vanaf het aardoppervlak wordt verwarmd wordt het onderste deel het warmst en het bovenste het koudst. e Bepaal voor elke situatie of de luchttemperatuur hoog of laag is. Omcirkel in de tabel telkens het uiste woord. f Situatie 1 Tidens e skivakantie sta e op 25 meter hoogte midden in de sneeuw. Bi de skipiste zitten mensen op het terras in de zon. 2 Op een hete dag ben e bli dat e kunt uitpuffen op een terras in de schaduw. 3 Een vliegtuig op 1 kilometer hoogte vliegt in de stralende zon. De zon weerkaatst op de vleugel. Luchttemperatuur hoog/laag hoog/laag hoog/laag In de zomer ben e in de Alpen op vakantie. Je bent van plan een bergwandeling te gaan maken. In het dal op 1 meter hoogte is de temperatuur 18 C. Boven welke hoogte vriest het? Verklaar e antwoord. Boven de 4 meter. Omdat de temperatuur met 6 C per km afneemt is de temperatuur boven de 4 meter 3 x 6 C afgenomen. figuur 9 Lees: De stand van de zon. 2 Gebruik bron 8 en figuur 9. a Bekik de wereldbol in figuur 9. Welke plaats, 1 of 2, ligt op hogere breedte? Plaats 2 b Vergelik nu bron 8 met figuur 9. Welke situatie in bron 8 hoort bi plaats 1 en welke bi plaats 2? 1A, 2B c Omcirkel in de tabel in elke zin en in elke kolom het uiste woord. Hogere breedte lagere/hogere zonnestand grotere/kleinere invalshoek van de zon zon verwarmt groot/klein oppervlak d Waarom verwarmen zonnestralen met een kleine invalshoek minder dan zonnestralen met een grote invalshoek? Zonnestralen met een kleine invalshoek komen terecht op een groot oppervlak. Hierdoor moet dezelfde hoeveelheid zonne-energie een groter oppervlak verwarmen. Lees: Zomer en winter. 3 Bekik bron 9. a In hoeveel uur draait de aarde om zin as? In 24 uur Lagere breedte lagere/hogere zonnestand grotere/kleinere invalshoek van de zon zon verwarmt groot/klein oppervlak b In hoeveel dagen draait de aarde om de zon? In 365 dagen

9 klimaat 39 c Waardoor ontstaat het verschil tussen dag en nacht? Omdat de aarde in 24 uur om zin as draait en de zon maar aan één kant de aarde belicht. 4 De seizoenen, winter, lente, zomer en herfst, ontstaan door de draaiing: van de aarde om zin as van de aarde om de zon X van de zon om de aarde van de zon om zin as 5 De seizoenen, winter, lente, zomer en herfst, ontstaan als gevolg van de: de schuine invalshoek van de zon de schuine stand van de aardas X de schuine baan van de zon om de aarde de schuine baan van de aarde om de zon 6 Bekik bron 9. a Welk halfrond, het noordelik of het zuidelik, is in uni gericht naar de zon? Het noordelik halfrond b Welke halfrond, het noordelik of het zuidelik, heeft in uni een hogere zonnestand dan in december? Het noordelik halfrond c Op welk halfrond is het in uni het warmst? Het noordelik halfrond d In welke maand is het op het zuidelik halfrond het warmst? In december e Verklaar e antwoord bi d. In december is het zuidelik halfrond gericht naar de zon en is daar de hoogste zonnestand. 7 De zon beschint steeds één kant van de aarde. Door de draaiing van de aarde om zin as ontstaat zo: het verschil tussen dag en nacht X het verschil tussen zomer en winter het verschil tussen pooldag en poolnacht het verschil tussen hoge en lage temperaturen 8 In Nederland verschilt de lengte van de dag en de nacht. a Bekik de tabel en reken uit hoelang er daglicht is in de volgende maanden. b Nederland draait elke dag in een cirkel om de aardas. In welke maand wordt een groot deel van de cirkel beschenen, in maart, uni of december? In uni c In welke maand wordt precies de helft van de cirkel van de cirkel beschenen, in maart, uni of december? In maart d Waardoor verschilt de daglengte in Nederland? Doordat de aardbol met een schuine as rond de zon draait. Lees: Pooldag en poolnacht. 9 Je weet nu dat het aantal uren daglicht afhankelik is van het deel van de cirkel dat beschenen wordt. a Bepaal voor de volgende plaatsen op aarde welke deel van de cirkel beschenen wordt. Zet dat in de tabel. Kies uit: hele cirkel halve cirkel niets. Vlak bi de Noordpool Evenaar Vlak bi de Zuidpool In uni hele cirkel halve cirkel niets In december niets halve cirkel hele cirkel b Noteer achter de volgende uitspraken of ze gaan over de Noordpool, evenaar of Zuidpool. De dag en nacht duren altid 12 uur. = evenaar In december duurt de dag 24 uur, het is hier pooldag. = Zuidpool In december duurt de nacht 24 uur, het is hier poolnacht. = Noordpool De foto op de openingsspread. = Zuidpool Nederland in Zonsopkomst Zonsondergang Hoeveel uur is er daglicht? maart ± 6.3 uur ± uur ±12 uur uni ± 5.3 uur ± 22. uur ±16 uur december ± 8.3 uur ± 16.3 uur ±8 uur

10 4 hoofdstuk 2 4 Water, te veel of te weinig? Lees: De kringloop van het water. 1 a Maak de volgende zinnen af. Veel zeewater verdampt. Toch raakt de zee nooit leeg omdat rivieren telkens weer water naar zee brengen. De rivier blift altid stromen omdat het telkens weer regent. b Water wordt continu verplaatst. Noteer de volgende begrippen op de uiste plaats in het schema: rivieren en meren zeewater zeewater wolken. rivieren en meren c De waterkringloop wordt aangedreven door: rivieren gletsers verdamping de zon X Lees: Water, waterdamp en is. 2 Gebruik bron 11. a Water kan verschillende vormen aannemen. Welke vorm van water is onzichtbaar? Waterdamp b Wat gebeurt er als water van gedaante verandert? Maak de uiste combinaties. water > waterdamp waterdamp > wolken wolken > neerslag zeewater verdampen wolken neerslag terugstromen zeewater condenseren grondwater samenklonteren van druppels verdampen c Met een luchtballon met zo n mande eronder kun e prachtige vluchten maken. De wind bepaalt waar e heen gaat. De hoogte kun e zelf regelen. Hoe zorg e ervoor dat een luchtballon opstigt? Door de lucht in de ballon te verwarmen wordt deze lichter en stigt de ballon op. d Zet de volgende zinnen, die gaan over het ontstaan van wolken, in de uiste volgorde. Noteer een 1 achter de zin waarmee alles begint en nummer zo voort. Waterdamp in afgekoelde lucht condenseert. 5 Warme lucht is licht en stigt. 3 De zon verwarmt het zeewater. 1 Stigende lucht koelt af. 4 Warm zeewater verdampt. 2 Er ontstaan wolken. 6 Lees: Een ongelike verdeling. 3 Gebruik kaart GB 181C/GB 195C/BB 114C. a Wat is volgens de legenda van deze kaart een heel grote hoeveelheid neerslag? 2 mm of meer b Wat is volgens de legenda van deze kaart een heel kleine hoeveelheid neerslag? Minder dan 25 mm c Wat betekent het als er staat dat ergens 2 mm neerslag valt? Dat er in een aar gemiddeld 2 m water valt. d Zin de volgende uitspraken uist of onuist? Rond de evenaar regent het heel weinig. Onuist Een groot deel van Azië is heel droog. Juist In India regent het meer dan in Europa. Juist Het noorden en het zuiden van Afrika zin droog. Juist In Noord-Amerika valt de minste regen langs de kusten. Onuist Europa is het natste continent. Onuist 4 Gebruik de grafieken in figuur 1. a Vergelik de grafieken met de neerslagverdeling over een aar. Schrif onder elke grafiek of deze hoort bi de woonplaats van Anouk in Nederland of bi Fatima in Mali.

11 klimaat 41 b Wat is de belangrikste reden voor e keuze? In Nederland regent het het hele aar door, in Mali heb e een droge en natte tid. c Welke uitspraak is van Anouk en welke is van Fatima? Schrif achter elke uitspraak de uiste naam. Hopelik wordt het snel weer april, dan gaat het weer regenen. Fatima Ik ben bli als ik in de zomer op vakantie kan, weg van dat druilerige weer bi ons thuis. Anouk Gisteren kwam het regenwater met bakken uit de hemel, het stroomde zelfs de huizen binnen. Fatima Ga niet achter de ridende auto s lopen, in die stofwolken kun e bina geen adem halen. Fatima Misschien valt er morgen wel sneeuw en kunnen we sneeuwpoppen bouwen. Anouk c Wolken kunnen op drie manieren opstigen. Maak in de tabel de uiste combinaties. aan het einde van een hete zomerdag kan het zwaar regenen het skiseizoen kan pas beginnen als er 5 cm sneeuw is gevallen op gematigde breedte kan het altid regenen 6 Bekik figuur 11 en vergelik deze met GB 152/GB 168/BB 94 en GB 152A/GB 168A. ± 43 mm ± 11 mm ± 11 mm regen door de botsing van warme en koude lucht stigingsregen stuwingsregen f m a m a s o n d 5 f m a m a s o n d 5 Fatima in Mali figuur 1 Anouk in Nederland d In het gebied waar Fatima woont valt ± 1 mm water en bi Anouk valt ± 8 mm. Toch is er in Mali wel eens een watertekort en in Nederland niet. Bedenk twee redenen waarom er in Mali een watertekort kan voorkomen. 1 Tidens de droge tid is er te weinig water. 2 Door de hogere temperatuur in Mali verdampt er veel meer water dan in Nederland. Lees: Hoe ontstaat neerslag? 5 a Omcirkel de uiste woorden. Wolken ontstaan als dalende/stigende lucht afkoelt en waterdamp condenseert/verdampt. Wolken bestaan uit water/waterdamp. b Vul de volgende zin aan. Neerslag ontstaat als zwevende druppels of isdeeltes gaan samenklonteren. Dit gebeurt als wolken opstigen. figuur 11 a Op de plaatsen 1, 2 of 3 regent het niet even veel. Noteer in de legenda bi de kaart de uiste hoeveelheid regen. Kies uit: ± 11 mm ± 11 mm ± 43 mm. b Verklaar voor de plaats met 11 mm regen waarom daar zoveel regen valt. Hier ligt het Atlasgebergte en moeten de lucht en de wolken stigen. c Hoe heet deze regen? Stuwingsregen d Verklaar voor de plaats met 11 mm regen waarom hier zo weinig regen valt. Deze plaats ligt achter het gebergte. De meeste regen is al in het gebergte gevallen en valt hier niet. e Hoe heet dit verschinsel? Regenschaduw f Bi het ontstaan van regen speelt de windrichting altid een belangrike rol. Uit welke richting zal de wind meestal waaien als het regent? Kies uit: uit het zuiden uit het oosten uit het westen.

12 Work it out 1 1 Extra opdracht Bekik het kaarte in figuur 12 en de klimaatgrafieken in figuur 13. a Omcirkel het uiste woord. Australië ligt op het noordelik/zuidelik halfrond. b Welke plaats (1, 2, 3 of 4) op het kaarte ligt op de hoogste breedte? 1 c Welke plaats (1, 2, 3 of 4) op het kaarte ligt het dichtst bi de evenaar? 4 figuur 12 d Hoe blikt uit de klimaatgrafieken dat ze horen bi plaatsen op het zuidelik halfrond? De temperatuur is in december en anuari het hoogst en in uli het laagst A B e Noteer achter elk kenmerk de letter van de uiste grafiek. Laagste zomertemperatuur = C Minste neerslag = A Geen zomer en winter = D f Noteer bi elke grafiek achter de letters het uiste klimaat. g Verklaar e keuze bi f. Maak de uiste combinaties in de tabel f m a m a s o n d A woestinklimaat C f m a m a s o n d B zeeklimaat D A laagste zomertemperatuur 1 ver van zee B minste neerslag C geen zomer en winter 2 dicht bi de evenaar 3 hoogste breedte figuur 13 f m a m a s o n d C zeeklimaat 5 5 f m a m a s o n d D savanneklimaat 2 CHECK THIS OUT Gebruik het computerprogramma Google Earth. Met dit programma kun e overal op de wereld gaan kiken. Ji gaat voor een aantal plaatsen op aarde bekiken hoe het landschap eruitziet en welk klimaat er voorkomt. Je moet de volgende stappen zetten voor elke plaats in de tabel. 1 Ga naar het tab blad Fly to en vul de coördinaten van een plaats in en klik op Enter. Het programma vliegt nu automatisch naar die plaats. 2 Als e er bent aangekomen, moet e misschien uitzoomen om een scherp beeld te krigen. Zodra e een scherp beeld hebt vul e voor die plaats het schema in. 3 Om erachter te komen waar e bent is het handig om in en uit te zoomen. Dan zie e het gebied steeds op een andere manier. 4 Let op: het programma is in het Engels, E (east) betekent oost en S (south) zuid. Keur van het landschap Breedteligging Hoogteligging Wel of geen begroeiing Wel of geen bomen Wel of geen water Wel of geen is Klimaat Continent Plaats A Plaats B Plaats C Plaats D Plaats E 72N, 145E 31N, 8E 43N, 43E 5N, 5E 3S, 66W geel/bruin orane wit/gris donker- groen groen 72 N.B. 31 N.B. 43 N.B. 5 N.B. 3 Z.B. 3 meter 19 meter 2712 meter 423 meter 57 meter wel geen geen wel wel geen geen geen wel wel wel geen wel wel wel wel geen wel geen geen toendra- woestin- hoog- zee- tropisch klimaat klimaat gebergte klimaat regenwoudklimaat klimaat Azië Afrika Europa Europa Zuid- Amerika

13 klimaat 43 3 Topografie van de uitersten a Op de kaart bi figuur 14 staan de letters A t/m D. Zet de uiste letter achter elke omschriving. De droogste plek op aarde, Atacamawoestin, Chili,1 meter neerslag per aar B De hoogste temperatuur tot nu toe gemeten +58 C C De natste plek op aarde, Cherrapuni, India 11,5 meter neerslag per aar A De laagste temperatuur tot nu toe gemeten 89,2 C D b Zet het nummer van de volgende gebieden op de uiste plaats in de kaart. Gebruik zo nodig de atlas. figuur 14 De droge gebieden 1 Atacama 2 Gobi 3 Kalahari 4 Gibsonwoestin 5 Sahara De natte gebieden 6 Amazonebekken 7 Kongobekken 8 Sumatra 9 Kalimantan 1 Zuid-Azië De koude gebieden 11 Groenland 12 Antarctica 13 Himalaya 14 Andes 15 Alaska 16 Siberië 4 Samenvatting a Noteer de volgende begrippen in de uiste kolom in de samenvattingstabel: lage zonnestand hoge zonnestand wisselende zonnestand zomer en winter natte en droge tid zomer en winter regen door botsing van warme en koude lucht stigingsregen toendraklimaat zeeklimaat poolklimaat savanneklimaat landklimaat woestinklimaat kort groeiseizoen lang groeiseizoen poolnacht en pooldag. Lage breedte 3 hoge zonnestand natte en droge tid stigingsregen savanneklimaat woestinklimaat lang groeiseizoen Gematigde breedte 3 6 wisselende zonnestand zomer en winter regen door botsing van warme en koude lucht zeeklimaat landklimaat Hoge breedte 6-9 lage zonnestand zomer en winter poolnacht en pooldag toendraklimaat poolklimaat kort groeiseizoen b Welke oorzaken en gevolgen horen bi elkaar? Verbind in de tabel met een lin de uiste combinatie van cifers en letters. Oorzaak A de atmosfeer wordt verwarmd van onderaf B de draaiing van de aarde om de zon C de draaiing van de aarde om zin as D op lage breedte is er altid een hoge zonnestand E stigende lucht F opwarming van het zeewater Gevolg 1 zomer en winter op hogere breedte 2 het hele aar door een hoge temperatuur 3 condensatie leidt tot wolkvorming 4 de temperatuur neemt af met de hoogte 5 de vorming van waterdamp 6 het verschil tussen dag en nacht