IN DIT NUMMER DE VARKENSFOKKERIJ VAN VANDAAG

Transcriptie

1 IN DIT NUMMER DE VARKENSFOKKERIJ VAN VANDAAG PERIODIEK TIJDSCHRIFT TWEEENVIJFTIGSTE JAARGANG NO. 1, FEBRUARI 2005 EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN:

2 Periodiek tijdschrift tweeenvijftigste jaargang no ISSN Omslagbeeld: Zeug met biggen De Stichting Diergeneeskundig Memorandum, opgericht in 1953, stelt zich ten doel aan dierenartsen in binnen- en buitenland voorlichting te geven van wetenschappelijke en commerciële aard op veterinair gebied. Ter uitvoering van haar doelstelling is zij uitgeefster van het tijdschrift Diergeneeskundig Memorandum. De exploitatie van dit tijdschrift wordt financieel mogelijk gemaakt in Nederland door: Alfasan Diergeneesmiddelen B.V. te Woerden. Boehringer Ingelheim bv te Alkmaar en Intervet Nederland B.V. te Boxmeer Het Tijdschrift wordt gratis beschikbaar gesteld aan de praktiserende dierenartsen in Nederland, Postdoctorale veterinaire studenten in Utrecht kunnen het tegen een kleine vergoeding verkrijgen bij het Reductiebureau. Voor anderen bestaat de mogelijkheid zich te abonneren; de kosten van een abonnement bedragen: Voor Nederland 18,00 per jaargang. Voor het buitenland 25,50 per jaargang. Extra exemplaren of oudere uitgaven kunnen worden besteld d.m.v. een overschrijving à 7,50 per exemplaar voor Nederland of 9,00 voor het buitenland op een van onze rekeningen. Redactiecommissie J. Goudswaard, voorzitter J. Schrooyen, secretaris F. Hogerhuis (Alfasan Dierengeneesmiddelen B.V.) R. Schippers (Boehringer Ingelheim) J. Vernooij (Intervet Nederland) EEN GEZAMENLIJKE UITGAVE VAN: Redactie- en Administratieadres: Halderheiweg 11, 5282 SN Boxtel tel.: fax: e-m: website: de-em.nl Postbankrekening BIC PSTBNL21 IBAN NL60 PSTB Rabobank Boxtel BIC RABO NL2U IBAN NL50 RABO Verklaring: De Redactie en uitgeefster aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade, welke- direct of indirect- het gevolg mocht zijn van gebleken onjuistheden in de inhoud van de in dit tijdschrift opgenomen artikelen. Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de Redactie. Opmaak en druk: Bordat-Maxtra Boxtel

3 Van de Redactie De redactie van het Diergeneeskundig Memorandum waakt voor een evenwichtige verdeling in de uitgaven ten aanzien van enerzijds de verschillende diersoorten en anderzijds onderwerpen (topics), die op dat moment in de belangstelling staan. Wat dit laatste betreft kan gedacht worden aan de uitgaven over haematopoietische tumoren, klinische immunologie en veterinaire volksgezondheid. Recente uitgaven over bijzondere diersoorten betroffen o.a. de egel, reptielen en de kangoeroe. Van de gezelschapsdieren en grote huisdieren wordt, in het algemeen, een bepaald klinisch aspect behandeld: gedacht kan worden aan de uitgaven over respiratoire problemen bij het paard en cardiovasculaire aandoeningen bij de hond. In de hiervoor genoemde opsomming zal het de lezer zijn opgevallen, dat het varken ontbreekt. Deze diersoort wordt hiermee "onrecht aangedaan", niet alleen omdat het dier thans van groot economisch belang is, maar ook vanwege die functie, die het sinds mensenheugenis in ons land heeft als "spaarvarken": keuterboertjes betaalden immers vroeger de dokter en de belasting met hammen en worsten van het zwijn dat in de winter werd geslacht. Wat overbleef was voor hen zelf. Het varken wordt niet alleen wereldwijd gehouden voor consumptie. Het heeft ook een sociale functie bij bepaalde volkeren. Zo staat het dier bij bijvoorbeeld Papoea s hoog in het vaandel. Zo zingen bekeerde Papoea kinderen "wij zijn de varkentjes van de Heer ", omdat men er geen schapen kent. Bij bepaalde Papoea stammen wordt zelfs het eerstgeboren kind gedood en aan drachtige zeugen gevoerd. Van de zeug die het eerst bij het kind is, wordt een big weggehaald die door de vrouw wordt gezoogd. Dit dier heeft een hoog aanzien in het dorp en wordt niet opgegeten. Terug naar het economisch belang van het varken: ook de redactie realiseerde zich twee a drie jaar geleden -de normale "incubatieperiode" van een DM nummer!- dat het hoognodig tijd was om weer een DM uitgave aan het varken te wijden. Op collega van Groenland werd met succes een beroep gedaan een dergelijk nummer samen te stellen. Naar de mening van de redactie is hij hierin meer dan uitstekend geslaagd. Een groot aantal collegae, managers en wetenschappers, werkzaam bij TOPIGS, Wageningen UR en Varkens KI Noord Brabant, behandelt in deze uitgave vrijwel alle aspecten van de varkensfokkerij. Ook toekomstige ontwikkelingen in ons land en in het buitenland krijgen ruime aandacht. Dit maakt deze uitgave, naar de mening van de redactie, extra interessant voor alle collegae die zich, op welke wijze dan ook, in hun praktijk met deze diersoort bezig houden. Wij wensen hen veel leesplezier toe en verwachten dat, als men zich voor een probleem op het gebied van de varkensfokkerij gesteld ziet, dit nummer nog vaak nageslagen zal worden. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 1

4 Inhoudsopgave Van de redactie 1 Inhoudsopgave 2 Voorwoord 4 Coöperatie Pigture Group voor en van de varkenshouder 5 Missie van Pigture Group 5 TOPIGS Nederland 7 Varkens KI Noord Brabant 7 Select*Porc 7 TOPIGS International 7 AIM Worldwide 8 IPG 8 Historie 9 De ontwikkelingen in de fokkerijtechniek 11 Van domesticatie naar varkensfokkerij 11 Selectiemesterij naar Deens voorbeeld 11 Opkomst fokkerijgroeperingen 11 De genetische vooruitgang door fokkerij is aanzienlijk 12 Breder fokdoel 12 Ontwikkeling in fokkerijtechniek 13 Meer en meer wordt de opbouw van de erfelijke dragers gebruikt in de fokkerij 14 De invloed van fokkerij op de structuur van de varkenshouderij 14 Naar een vraaggerichte fokkerij 15 Internationalisering 17 Het fokkerijprogramma anno Doel van het fokprogramma 18 Fokpopulaties 18 Lijnen gespreid over meer landen 19 Dataverzameling 19 DNA-onderzoek 21 Fokwaardeschatting 21 Selectie-systeem 22 Aansturing 22 Ruime keuze in aanbod van zeugen en beren 23 De vermeerderingszeugen 23 D-lijn 27 De markten en hun beer 27 Retailmarkt 27 Baconmarkt 27 Droge hammen 29 Duitse markt 29 De structuur van de fokkerij in Nederland 30 Historie 30 Fokkerij piramide 30 TOPIGS heeft een marktaandeel van 85% 31 Eigen aanfok 31 Aansturing en uitvoering van fokkerij TOPIGS 32 Kunstmatige inseminatie 32 De markt van KI in Nederland 32 Tot slot 33 D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 2

5 TOPIGS International 34 TOPIGS International 34 Europa 34 Noord Amerika 34 Latijns Amerika 35 Afrika 35 Azië 38 Wereldwijde varkensstromen 38 Japan blijft de belangrijkste importeur van varkensvlees 39 Varkens KI in Nederland 41 Goedkoop, betere kwaliteit en veilig 41 Sterke coöperatieve structuur 41 KI Kwaliteit, onderzoek en biosecurity Kwaliteit Onderzoek Biosecurity 43 Genomics in eerste instantie vooral voor een marktgerichte vleeskwaliteit 45 Waar houdt IPG zich op gebied van genomics mee bezig? 45 Geen gekloonde varkens of varkens waarvan het erfelijk materiaal is gemodificeerd, maar welke techniek dan wel? 45 Verklarende woordenlijst 47 Het belang van inteelt in de fokkerij 50 Biggensterfte: Selectie op sterke of op zware biggen? 52 Probleem analyse: sterfte tot spenen 52 Gegevensverzameling: biggen 53 Genetisch model 54 Bewijs en anekdotes 55 Hoe nu verder 57 Biggensterfte: biologische verklaringen voor gevonden genetische verschillen 58 Gedrag na de geboorte 58 Periode net voor de geboorte: cortisol 58 Benchmarking: effectief kennis verspreiden 61 Inzicht in functioneren 62 Schoon genentransport 64 Methodes van verplaatsing Kunstmatige inseminatie (KI) Diepvries KI Embryo Transplantatie (ET) Specific Pathogen Free (SPF) of Minimal Disease (MD) Piglet snatching Medicated Early Weaning (MEW) Segregated Early Weaning (SEW) Multiple site system 68 Productie van fokmateriaal onder hoge gezondheid 69 De waarde van gezondheid 69 Gezondheid slecht grenzen 69 Methoden van het bereiken van hogere gezondheid Eradicatie en certificering Doorbreken van de infectieketen De-populatie en re-populatie met dieren van hoge gezondheid om het gezondheidsniveau van bedrijven te verhogen 71 Voorwaarden om hogere gezondheid te waarborgen 72 D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 3

6 Voorwoord Ir. Jan van Vugt De varkensfokkerij in Nederland is de laatste jaren sterk aan verandering onderhevig geweest. Mede om onderzoek, ontwikkeling en service te kunnen bekostigen heeft er in ons land een bundeling plaatsgevonden van fokkerij-instellingen. Een trend die zich internationaal voortzet. Ook de fokkerij zelf is de laatste jaren sterk veranderd. Nieuwe technieken maken een effectievere fokkerij mogelijk waarbij naar kenmerken van het varken gekeken wordt die enkele jaren geleden nog van ondergeschikt belang waren. Bij de varkensfokkerij van vandaag staat meer en meer de vraag van de klant centraal. Daarbij is het klantbeeld aan het verschuiven van de varkenshouder via de vleesverwerker naar de consument. De uitdaging voor varkens fokkerijbedrijven is om voor elke regio en elke markt van varkensvlees, het juiste varken te fokken. Bij het verspreiden van de genen komt het gezondheidsaspect steeds meer centraal te staan en hier raakt de fokkerij dan ook vaker het werkgebied van de gezondheidszorg. De verspreiding van genen hield in het verleden ook een risico in van verspreiding van ziektekiemen. Immers de verspreiding van genen verliep meestal via transport van zeugen of beren. Ook hier wordt gewerkt aan nieuwe technieken. Diepvriessperma en embryotransplantatie zijn technieken die er voor kunnen zorgen dat er alleen maar genen en geen ziektekiemen van bedrijf naar bedrijf worden overgedragen. In deze uitgave van het Diergeneeskundig Memorandum kunt u zich verdiepen in de varkensfokkerij van vandaag. De verschillende bijdragen zijn geschreven door medewerkers van de TOPIGS organisatie. De verschillende functies van deze personen geven duidelijk aan dat varkensfokkerij anno 2004 multidisciplinair is. Het is een kennisintensieve activiteit die veel aspecten omvat. Ik wens u dan ook veel leesplezier met de navolgende artikelen. Ze geven een uitgebreid doch niet volledig overzicht van wat er op gebied van varkensfokkerij gebeurt. Mocht u na het lezen van de artikelen vragen hebben, neem dan gerust contact met ons op. Want ondanks de wereldwijde activiteiten en diepgaande specialisatie is onze organisatie en zijn onze mensen gemakkelijk te bereiken. Dat moet ook wel voor een bedrijf dat van en voor varkenshouders is. Jan van Vugt Algemeen directeur Pigture Group D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 4

7 Coöperatie Pigture Group voor en van de varkenshouder Ing. Peter Loenen, communicatiemanager Coöperatie Pigture Group is een organisatie met verschillende werkmaatschappijen waarvan TOPIGS misschien wel de bekendste is. Pigture Group ontstond in 2003 toen de drie coöperaties op fokkerijgebied in Nederland (CVZ Groep, de Vereniging Varkensverbetering Noord en het Nederlandse Varkens Stamboek) met elkaar fuseerden tot een landelijk opererende coöperatie. Pigture Group is sterk verbonden met de Nederlandse varkenshouder. Als coöperatie zijn de varkenshouders lid van de organisatie. De ruim 3000 leden hebben via zeven kiesgroepen, een ledenraad en een bestuur een belangrijke stem in het doen en laten van de Pigture Group. Die verbondenheid komt ook terug in de missie van Pigture Group. Daarin staat dat het een organisatie is voor en van varkens- houders. Het doel is om hoogwaardig fokmateriaal te produceren en distribueren, fokmateriaal dat voldoet aan de eisen van de verschillende marktpartijen. Het streven is daarbij om producten te leveren tegen een zo gunstig mogelijke prijs-kwaliteitverhouding. Andere kernzaken uit de missie zijn vrije beschikbaarheid van de producten van Pigture Group en internationalisering met als doel een stevige basis door kostenverdunning. Sinds 2003 is Coöperatie Pigture Group niet meer de enige aandeelhouder van de verschillende werkmaatschappijen van de organisatie. Door een strategische samenwerking met vleesverwerker Dumeco heeft deze organisatie een aandeel van 22,5% verkregen. Dumeco is onderdeel van Sovion dat op haar beurt weer onderdeel is van standsorganisatie ZLTO. MISSIE VAN PIGTURE GROUP De doelstelling van Pigture Group is het produceren en distribueren van hoogwaardig fokmateriaal in de varkenshouderij. Fokmateriaal dat voldoet aan de eisen die verschillende marktpartijen stellen. Pigture Group streeft ernaar om producten te leveren tegen een zo gunstig mogelijke prijs/kwaliteitverhouding. De fokkerijproducten moeten in principe vrij beschikbaar zijn. Pigture Group is van en wordt aangestuurd door Nederlandse varkenshouders. De internationale activiteiten van de organisatie groeien sterk. Het achterliggende doel: de organisatie een nog steviger basis geven voor de toekomst; kostenbesparing realiseren voor de Nederlandse activiteiten; op niveau kunnen blijven investeren in onderzoek en ontwikkeling op gebied van KI, fokkerij en informatisering; het in stand kunnen houden van een voldoende aantal basislijnen om voor meerdere markten een goed product te kunnen bieden en het genereren van winst voor de Nederlandse varkenshouders. Picture Group Pigture Group BV is een overkoepelende holding die facilitaire diensten, zoals boekhouding en personeelszaken, verleent aan de werkmaatschappijen. Het hoofdkantoor van Pigture Group is gevestigd in Vught. Pigture Group heeft met haar onderdeel S&D (Service & Development) een belangrijke bron van kennis die ten dienste staat van haar werkmaatschappijen. Dit onderdeel staat de werkmaatschappijen bij op het gebied van D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 5

8 NOPQ De turbo op uw mastitisbehandeling Novem 20 + antibioticum = een krachtige combinatie Novem 20 is een krachtige, geconcentreerde, langwerkende ontstekingsremmer en pijnstiller die, naast de behandeling met antibioticum, de genezing van mastitis versnelt. De koe krijgt weer eetlust. Al na 8 uur is een betere penswerking te constateren. Het antibioticum doodt de bacteriën, Novem 20 herstelt de ontsteking in het uier waardoor de koe sneller weer productief is. Naast de antibioticabehandeling Novem 20 inzetten, levert dus heel wat op. En Novem 20 is een UDA product, u mag het dus zelf toedienen. Vraag ernaar bij uw dierenarts of bel Het TDI-effect van Novem 20 T Staat voor de turbokracht. D Symboliseert de lange werking. I Slechts één injectie onder de huid in de hals, door u zelf toe te dienen. Novem 20 is als enige UDA geregistreerd voor mastitis en verkrijgbaar bij uw dierenarts. Novem 20 De herstel versneller Productnaam: Novem 20. Regnr./Kan.status: REG NL UDA. Werkzame bestanddelen: Meloxicam 20mg/ml. Indicatie: Acute respiratoire infecties in combinatie met geschikte antibiotica. Diarree in combinatie met orale rehydratie therapie. Aanvullende therapie bij acute mastitis, in combinatie met een antibioticum therapie. Doeldier: Rundvee en varkens. Voornaamste bijwerking(en): Een geringe kortdurende zwelling op de plaats van injectie na subcutane toediening wordt in minder dan 10% van het rundvee, behandeld in het klinisch onderzoek, gezien. Indien u andere bijwerkingen vaststelt, gelieve uw dierenarts hiervan in kennis te stellen. Contra-indicatie(s): Niet gebruiken bij dieren die lijden aan een verminderde lever-, hart- of nierfunctie en hemorragische aandoeningen, of als er aanwijzingen zijn voor ulcerogene gastro-intestinale lesies of individuele overgevoeligheid voor het product. Bij rundvee niet gebruiken bij dieren jonger dan één week. Dosering: Rundvee: Een éénmalige subcutane injectie van 0,5 mg meloxicam/kg lichaamsgewicht (dat wil zeggen 2,5 ml/100 kg lichaamsgewicht), in combinatie met een geschikte antibioticum therapie of orale rehydratie therapie, indien passend. Wachttijd: Rundvee Vlees: 15dg. Melk 5 dg. Boehringer Ingelheim bv Telefoon: +31 (0) info@alk.boehringer-ingelheim.com Verdere informatie is op aanvraag beschikbaar.

9 de uitvoering en vormgeving van het fokprogramma en verzorgt ondersteuning op technisch gebied. Voorbeelden van werkgebieden waarop dat gebeurt zijn fokkerij, datacommunicatie, productontwikkeling, diergezondheid, nutritie en vleeskwaliteit. TOPIGS Nederland en Vught. In Wanroy en Vught staan de laboratoria van de organisatie en in Vught en Odiliapeel zijn de distributiecentra gevestigd. Samen met de andere coöperatieve KI-organisaties (V.A.C., KI-Twente en KI-Limburg) werkt Varkens KI Noord Brabant samen in de Bond KI voor wat betreft onderzoek en overkoepelende activiteiten. Select*Porc TOPIGS Nederland is marktleider op het gebied van levering van zeugen en beren. Evenals TOPIGS International is deze organisatie enkele jaren geleden ontstaan uit de samenwerking van drie fokkerijgroeperingen, Stamboek, Dalland en Fomeva. In 2003 kwam ook Dumeco Breeding onder de vlag van TOPIGS. Zo n 150 fokkers, verspreid over heel Nederland, produceren fokmateriaal. Ze doen dat als zelfstandig bedrijf onder een franchiseformule. Dat betekent dat de fokker doet waar hij goed in is, het produceren en vermarkten van hoogwaardig diermateriaal en dat TOPIGS doet waar zij goed in is, o.a. onderzoek, dataverwerking, berekening van commerciële fokwaarden en technische begeleiding. Deze manier van samenwerking zorgt ervoor dat er een maximaal rendement is van elkaars capaciteiten. Select*Porc is als onafhankelijk biggenbemiddelaar nationaal en internationaal actief. Belangrijk in de werkwijze van Select*Porc is het streven naar duurzame relaties tussen vermeerderaar en vleesvarkenshouder. Informatievoorziening is een belangrijk aspect van de werkwijze van Select*Porc. Als een van de eersten hanteerde de biggenbemiddelaar een systeem waarbij de vermeerderaar informatie over de afgeleverde biggen aan de vleesvarkenshouder verstrekt. Maar ook krijgt de vermeerderaar informatie terug van de vleesvarkenshouder. Dit kan de vermeerderaar weer gebruiken voor de verbetering van zijn eigen bedrijfsvoering. Select*Porc is gevestigd in Meppel. TOPIGS International Varkens KI Noord Brabant Varkens KI Noord Brabant is de coöperatieve organisatie voor kunstmatige inseminatie voor de provincies Noord Brabant en Zeeland. In dit werkgebied voorziet ze dagelijks varkensbedrijven van vers sperma. Zij is marktleider in haar werkgebied. Varkens KI Noord Brabant beschikt over 4 spermawinstations in Lienden, Wanroy, Erp TOPIGS International is de internationale evenknie van TOPIGS Nederland. Dit bedrijfsonderdeel is actief in zo n 35 landen. De laatste jaren is het belang van de internationale tak van TOPIGS sterk gegroeid. Meer dan de helft van de TOPIGS gelten wordt buiten Nederland geproduceerd en vermarkt. Daarmee is het mogelijk de krimp in de Nederlandse varkenshouderij op te vangen en concurrerend en innovatief te blijven. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 7

10 TOPIGS International werkt wereldwijd met dochters, joint ventures en agenten. In verschillende landen is TOPIGS marktleider of hoort bij de grote drie als het fokkerijorganisaties betreft. Schoon transport van genen is een belangrijk aandachtspunt voor TOPIGS. Het transporteren van varkens brengt risico s met zich mee die zeker bij het grensoverschrijdend verkeer voor belemmeringen kunnen zorgen. Daarom wordt meer en meer gebruik gemaakt van veterinair veilige technieken, zoals het werken met SPF varkens, diepvriessperma en embryotransplantatie. Deze technieken worden gebruikt om populaties op verschillende plaatsen in de wereld met elkaar te verbinden zodat de genetische vooruitgang overal het zelfde is. Om het transport van dieren over grote afstand zoveel mogelijk te beperken heeft TOPIGS in een aantal landen eigen fokbedrijven. Vele daarvan hebben de hoge TOPIGS-SPF status. Samen met TOPIGS Nederland is TOPIGS International het in omvang tweede varkensfokkerijbedrijf van de wereld. AIM Worldwide AIM Worldwide is een jonge onderneming die diensten en (management)kennis levert aan KI-organisaties buiten Nederland. AIM Worldwide helpt met het bouwen en exploiteren van KI-stations en het ondersteunt partners op gebied van opleidingen en onderzoek. Vakblad Varkens van de Nederlandse varkenshouders. Varkens besteedt in elke uitgave enkele pagina s aan nieuws en ontwikkelingen afkomstig van de onderdelen van Pigture Group. Daarmee is het ook spreekbuis voor de coöperatie. IPG Naast Pigture Group BV stuurt de Coöperatie Pigture Group ook het onderzoeksinstituut IPG aan. IPG valt voor 100% onder de Coöperatie Pigture Group. IPG staat voor Institute for Pig Genetics. Dit onderdeel van de organisatie zorgt niet alleen voor de berekeningen achter de fokkerij, maar is ook een gerenommeerd onderzoeksinstituut als het gaat om ontwikkelingen op het gebied van vruchtbaarheid, KI en fokkerij. Ook op het gebied van vleeskwaliteit heeft IPG kennis in huis. Het IPG heeft voor haar werk de beschikking over een eigen proefbedrijf in het Drentse Beilen. Op dit bedrijf worden producten vergeleken en nieuwe kruisingen getest. Er vinden ook andere proeven plaats bijvoorbeeld om te bepalen hoe varkens van TOPIGS het best gevoerd kunnen worden. IPG voert proeven uit in samenwerking met gerenommeerde onderzoeksinstellingen in binnen en buitenland. Historie Ook het vakblad Varkens is onderdeel van Pigture Group. Ondanks dat het verbonden is met de verschillende werkmaatschappijen werkt het blad journalistiek onafhankelijk. Het is hiermee een gewaardeerde informatiebron van vakkennis voor een zeer groot deel TOPIGS is één van de belangrijkste fokkerijorganisaties ter wereld. Gemeten naar omzet in dieren is TOPIGS tweede in omvang. Samen met de andere onderdelen van Pigture Group is TOPIGS ontstaan door een reeks van opeenvolgende samenwerkingen, fusies en overnames. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 8

11 De georganiseerde varkensfokkerij deed in de jaren zijn intrede op Nederlands grondgebied. Gestimuleerd en gesubsidieerd door de overheid kreeg elke provincie een Provinciale Commissie voor de verbetering van de varkensfokkerij. De opdracht voor deze commissies was het verbeteren van de varkenshouderij. De commissies waren de voorlopers van de latere provinciale varkensstamboeken. Middels fokdagen, keuringen, voorlichtingsbijeenkomsten en het in het leven roepen van regionale fokverenigingen moest de kwaliteit van de varkensfokkerij verbeteren. Later kwamen daar proef- of selectiemesterijen bij. In 1922 werd het Centraal Bureau voor de Varkensfokkerij (CBV) opgericht om de gemeenschappelijke belangen van de provinciale organisaties beter te kunnen behartigen. Het CBV zorgde voor een centrale registratie, erkenning en uniformering van de fokkerijactiviteiten. Beoordeling van een beer op een fokveedag Toen in de jaren 60 en 70 de varkenshouderij sterk begon te groeien en er minder maar wel grotere bedrijven kwamen, veranderde ook de stamboekfokkerij. De Provinciale Stamboeken fuseerden tot grotere clusters. Zo ontstonden in de periode in Noord-, Oost-, West- en Zuid-Nederland stamboeken over de provincies heen. Het CBV trad daarbij op als steeds belangrijker wordende overkoepelende organisatie. In de jaren 60 ontstonden ook de eerste Varkens KI verenigingen, eerst regionaal en later provinciaal. Nieuwe technieken maakten het mogelijk om op grote schaal sperma van goede beren te distribueren. Bovendien begonnen in de jaren 60, naast de door varkenshouders aangestuurde stamboeken, ook industriële bedrijven zich met varkensfokkerij bezig te houden. Vleesverwerkers zoals Homburg (Fomeva) en Hartog/Zwanenberg (Dalland) en ook Hendrix (Hypor) begonnen zelf met het fokken van varkens. Het Coöperatieve Stamboek en de particuliere organisaties groeiden gedurende de jaren 80 voorspoedig met de groei van de Nederlandse varkenshouderij mee. Ook breidden de bedrijven, vooral de particuliere, hun activiteiten naar het buitenland uit. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 9

12 In Noord-Nederland ontstond in 1988 de Vereniging Varkensverbetering Noord. Hierin werkten de Varkensstamboeken van Noord-, Oost- en West-Nederland samen. In 1990 werd de CVZ Groep opgericht. CVZ stond voor Coöperatie Varkensverbetering Zuid. Hier kwamen het Zuid-Nederlands Varkensstamboek en Varkens KI Noord- Brabant samen. In 1996 nam CVZ Groep de particuliere varkensfokker Dalland over en in 1998 kwam ook Fomeva bij CVZ-Groep. Vanaf 1999 worden de verschillende fokkerijproducten van de CVZ-groep en het Noord-Nederlands Varkensstamboek vermarkt onder de naam TOPIGS. Op 1 januari 2002 ontstaat door het samengaan van de CVZ groep en het Noord- Nederlands Varkensstamboek de Pigture Group en bestaat er in Nederland dus nog één coöperatieve varkensfokkerijorganisatie. Na de oprichting van Pigture Group versterkt biggenbemiddelaar Select*Porc in 2002 de organisatie. In 2003 gaat Pigture Group een strategische samenwerking aan met Dumeco waardoor de fokkerijactiviteiten van Dumeco Breeding bij Pigture Group komen. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 10

13 De ontwikkelingen in de fokkerijtechniek Dr. Ir. Jan Merks, directeur IPG Van domesticatie naar varkensfokkerij Selectie van varkens bestaat al sinds mensenheugenis. Eerst werden varkens gewoon in de bossen gehouden. Ze waren een belangrijke bron van energie en eiwit en werden als afvalverwerker ingezet. Hun vlees was broodnodig om de winter door te komen. Eeuwenlang was fokken niet meer dan de sterkste dieren aanhouden die de winter hadden overleefd en zo proberen nakomelingen te krijgen die het beste pasten bij het doel dat de mens met het varken voor ogen had. Tot aan het begin van de vorige eeuw hielden bijna alle mensen wel één of een paar varkens "achter het huis" puur voor eigen gebruik. Met name in Noord-Europa startte begin vorige eeuw de eerste echte varkensfokkerij via de oprichting van lokale en regionale fokprogramma s. In de meeste Europese landen werden stamboeken voor de verschillende rassen opgezet. Hun werk werd ondersteund door nationale overheden. In Nederland waren begin vorige eeuw de varkensfokverenigingen op dorpsniveau georganiseerd met 30 tot 40 leden waarbij ieder lid dan 2 tot 5 zeugen had. Daarna kwamen de provinciale of regionale varkensstamboeken tot stand voor het Nederlands Landras (vooral in Zuid- Nederland) en Groot Yorkshire (vooral in West-Nederland). Dit om raszuiverheid, bekendheid van afstamming en erkenningen te regelen. In 1922 werd door de overheid het Centraal Bureau voor de Varkensfokkerij (CBV) opgericht om de gemeenschappelijke belangen van de Stamboek verenigingen landelijk te bespreken. Als het belang van de varkensfokkerij werd toen al gezien het beter in kunnen spelen op de wensen vanuit de markt van varkensvlees met exporten, toen vooral naar Groot Brittannië en Frankrijk. Selectiemesterij naar Deens voorbeeld De start van het selectiemesterij- onderzoek in Nederland naar Deens voorbeeld kon dan ook niet uitblijven. Naast aandacht voor groei en voederconversie werd er vanaf 1930 veel aandacht besteed aan slachtkwaliteit. Op beurzen en shows werd gedemonstreerd wat het verschil in kwaliteit en rendement was tussen een vlees- en een spekvarken. De eerste zestig jaar van de meer gestructureerde fokkerij was het doel van fokprogramma s in heel Europa met name gericht op spekdikte en voederefficiëntie. Maar ook type, beenkwaliteit en typische raskenmerken zoals stand van de oren werden door de meeste fokprogramma s in deze jaren meegenomen. In deze tijd waren de genetische inspanningen voor reproductiekenmerken verwaarloosbaar. Vooruitgang werd met name geboekt voor kenmerken zoals rugspekdikte, dagelijkse groei en verbeterde voederefficiëntie. Tot aan het einde van de jaren 60 in de 20 e eeuw werd de stamboekfokkerij getypeerd door type- en exterieurkeuringen op fokdagen en aandacht voor slachtkwaliteit via het selectiemesterij-onderzoek. In 1958 begonnen de proeven met kunstmatige inseminatie bij varkens. Snel daarna (1963) kwam de berenverordening die regelde wie welke beer mocht inzetten. Opkomst fokkerijgroeperingen Van 1960 tot in de jaren 90 vond in Nederland een enorme groei van de varkenshouderij en daarmee van de varkensfokkerij plaats. Naast eerst provinciale en later regionale stamboeken kwamen de fokkerijgroeperingen zoals Cofok, Fomeva, Hypor, Dalland en Bovar op. Dit werd vooral geïnduceerd door de introductie van kruisingsfokkerij naar het voorbeeld van planten en pluimvee en door de enorme groei van de varkenshouderij in Nederland. In de vroege jaren zestig D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 11

14 kwamen er gespecialiseerde beren- en zeugenlijnen die werden ingezet om een maximaal heterosisvoordeel te behalen (Figuur 1). Figuur 1: Toepassing van vierwegkruisingen zorgt voor maximale benutting heterosis. De genetische veranderingen voltrokken zich in de jaren daarna snel. Er werden meer rassen ingezet en er werden synthetische lijnen ontwikkeld. Een variatie aan fokdoelen ondersteunde nu ook grootschalige productie van mager vlees. Met name in de berenlijnen resulteerde de specialisatie in toegenomen vooruitgang in dagelijkse groei en voederefficiëntie en afname van rugspekdikte. De stamboekfokkerij veranderde snel van structuur en karakter met specialistische fokbedrijven, het werken met KI, de introductie van nieuwe rassen (Belgisch Landvarken, Welsh, Duroc en Fins Landvarken) en de bedrijfsprestatietoets (BPT). Er kwam een duidelijk onderscheid tussen fokkers, vermeerderaars en vleesvarkenshouders. De regionale fokdagen werden in 1968 afgeschaft en het aantal selectiemesterijen werd teruggebracht tot vier en later in 1984 tot twee (Klarenbeek en Someren). Vanaf 1989 was er sprake van één landelijk stamboekfokprogramma. Begin jaren 90 leidde het grootschalige gebruik van computers en de toegenomen kennis over genetica tot een steeds snellere genetische vooruitgang in productie- en reproductiekenmerken voor zowel de berenals de zeugenlijnen. De introductie in Nederland in 1991 van de BLUP methode (Best Linear Unbiased Prediction) was een belangrijke stap in de fokkerij. Bedrijfsprestatietoets en selectiemesterijonderzoek werden gecombineerd en in 1995 werd de halothane-test vervangen door een DNA-test voor het gen dat verantwoordelijk is voor stressgevoeligheid (PSS). In hetzelfde jaar bundelden de fokkerijorganisaties Dumeco Breeding, Stamboek en Dalland- Fomeva hun onderzoek in IPG, het Institute for Pig Genetics. In 2002 werden de fokprogramma s en producten van Stamboek, Dalland en Fomeva ondergebracht onder een nieuwe vlag: TOPIGS en in 2003 kwam daar ook Dumeco Breeding nog bij. Breder fokdoel De varkensfokprogramma s zijn heel succesvol geweest in het bewerkstelligen van genetische vooruitgang voor economisch belangrijke kenmerken. Eerst vooral groei, spekdikte en daarmee voederefficiëntie en in het laatste decennium van de vorige eeuw ook worpgrootte (zie Figuur 2). Dit is echter onvoldoende voor de toekomst. Fokdoelen worden steeds breder opgezet. Fokkerij richt zich op efficiënte en gebalanceerde productie onder alle relevante omstandigheden en adequaat management, met andere woorden, op de ontwikkeling van robuuste varkens. Naast productieverhoging is er aandacht voor vitaliteit en fitness. Tegenwoordig bestaat het fokdoel uit een breed scala aan kenmerken dat op aangeven van varkenshouder, integratie, slachterij/ vleesverwerker en consument steeds verder wordt uitgebreid. De economisch belangrijke productie- en reproductiekenmerken voeren nog steeds de boventoon, maar voor elke groep is er een breder aandachtsveld om directer in te kunnen spelen op een duurzame varkenshouderij. Voorbeelden zijn bigvitaliteit en de leeftijd D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 12

15 Figuur 2: Een eeuw genetische vooruitgang. bij 1 e dekking. Onderzoek en selectiebeleid richten zich niet alleen op meer biggen, maar tevens op het feit dat deze biggen gezond en vitaal moeten zijn terwijl er bij de moeders aan wordt gewerkt dat ze op eigen initiatief voor deze biggen kunnen zorgen. Slachtkwaliteit is niet meer alleen gericht op meer mager vlees op de juiste plaatsen, maar ook op vlees van goede smaak en eetbeleving. De groep gezondheidskenmerken is voor de fokkerij nog relatief nieuw. Deze kenmerken zitten overwegend in de onderzoekfase. De problemen om voor deze groep van kenmerken fokwaarden vast te kunnen stellen liggen vooral bij verzameling van meetbare en betrouwbare gegevens (weerstand kun je alleen meten als varkens "ziek worden gemaakt"). Ook wordt er wel gesproken over het foktechnisch verbeteren van het welzijn van varkens, echter, ethologen achten dit ongewenst omdat daarmee het varken aangepast wordt aan de omgeving i.p.v. dat de omgeving wordt aangepast aan de behoeften van het varken. Verbreding van het fokdoel betekent bij TOPIGS dat, naast informatie over ras- of lijnzuivere varkens op fokbedrijven, prestatie-informatie wordt verzameld van nakomelingen van diezelfde beren op vermeerdering en vleesvarkensbedrijven en in slachterij en vleesverwerking (het CCPS systeem Combined Crossbred and Purebred System). Hierdoor wordt gemeten wat uiteindelijk in de praktijk wordt gebruikt. De fokwaardeschattingen worden zo nog betrouwbaarder èn het fokprogramma wordt direct aangepast aan de eisen die aan varkens in het veld worden gesteld. Met deze methodiek is het ook mogelijk fokkerij te bedrijven op kenmerken met een lage erfelijkheidsgraad, zoals bijvoorbeeld de nieuwe kenmerken bigvitaliteit en gezondheid en moeilijk aan het levende dier meetbare informatie zoals vleeskwaliteit. Door de omvang en de diepte van de informatieverzameling kan ook beter gecorrigeerd worden voor genotype x milieu interacties. Daarnaast is het snel inspelen op veranderende houderij-omstandigheden (wel/geen antibiotica in voer, groepshuisvesting zeugen etc.) uitstekend mogelijk. Ontwikkeling in fokkerijtechniek Aan het begin van de 21 ste eeuw staan we op de drempel van een nieuw tijdperk. Nieuwe technologieën, zoals genomics, zijn interessant voor kenmerken die moeilijk fenotypisch te meten zijn (b.v. levensduur en ziekteresistentie), kenmerken die alleen na de D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 13

16 slacht kunnen worden gemeten (b.v. vleeskwaliteit) of die pas na vele jaren meetbaar zijn (b.v. levensduur zeugen en persistentie in worpgrootte). Genetische merkers en genen lijken binnenkort toegepast te gaan worden in de Europese fokprogramma s. Dit is kostbaar en ingewikkeld onderzoek en daarom zijn er op diverse fronten nu nationale en Europese initiatieven om kennis te bundelen en maximaal rendement te halen uit de nieuwe technologieën. Het is allemaal echter niet zo rechtlijnig en eenvoudig als soms wel wordt gedacht. Figuur 3: Voorbeeld van het DNA patroon in een zogeheten genoom kaart. Meer en meer wordt de opbouw van de erfelijke dragers gebruikt in de fokkerij Het effect van merkers hangt bijvoorbeeld af van een groot aantal factoren omdat ze slechts een indirecte relatie hebben met het doelkenmerk. Verder hangt het effect van genen sterk af van de frequentie waarmee het gewenste allel in de fokpopulatie aanwezig is en blijken de achtergronden van genetica ingewikkelder dan gedacht. Overerving alleen via vader of moederskant (imprinting), genen die stilgezet en aangezet kunnen worden, kenmerken die afhangen van een groot aantal genen, gecorreleerde responsen en vele andere zaken maken goede afwegingen noodzakelijk vooraleer te kunnen worden ingezet. Epigenetics is een nieuw terrein dat mogelijkheden biedt voor de fokkerij als zodanig én voor de structuur van de fokkerij. Naast genoomkaarten biedt ook informatiemanagement goede mogelijkheden. TOPIGS heeft met de ontwikkeling van Pigbase een belangrijke stap gezet in een nog verder verbeterde en geautomatiseerde verwerking van fokkerijgegevens. Hieraan gekoppeld is een database (PigAce) waarin alle bekende moleculair genetische informatie is opgeslagen én een zoekmachine die via internet in openbare databases relevante informatie bij elkaar zoekt en slim combineert tot voor genomics en fokkerij relevante informatie. De nieuwe reproductietechnologieën bieden ook allerlei kansen. De rol van KI (kunstmatige inseminatie) in het kader van efficiënte genetische vooruitgang en het voorkomen van risico s op ziekteoverdracht, behoeft verder geen toelichting. Niet-chirurgische embryo-transplantatie is een volgende stap bij het varken om ziekteoverdracht via het dier te voorkomen. Vanwege het ingewikkelde karakter van de techniek en de lengte van de baarmoeder en eileider van het varken, behoeft deze techniek nog verbetering. TOPIGS heeft hiervoor de technologie in huis. Twee nieuwe technologieën staan nadrukkelijk níet direct in de picture van de Pigture Group. Dat zijn genetische modificatie en klonen. Met deze technieken is op korte of middellange termijn niets interessants voor de fokkerij te bereiken. Bovendien wil de Europese burger er op ethische gronden niet aan. Een reden te meer om hier als Europese fokkerijorganisaties geen geld in te steken. De invloed van fokkerij op de structuur van de varkenshouderij Nadat kruisingen in de varkenshouderij hun intrede hebben gedaan is er een trend tot specialisatie ingezet met als resultaat fokprogramma s met een piramidale opbouw. Binnen deze piramidale opbouw werden verschillende specialisaties onderscheiden zoals kern- of basisfokbedrijven, subkern- of multiplierbedrijven (vermeerdering van raszuivere lijnen), subfokfokbedrijven (produceren van kruisingszeugen), vermeerderings- en vleesvarkensbedrijven. Vaak werkten de verschillende fokbedrijven ook nog met aparte opfokbedrijven. De laatste 15 jaar is deze specialisatie omge- D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 14

17 bogen in integratie. Er zijn met name "gesloten" bedrijven ontstaan, waar fokvarkens, vermeerderingszeugen en soms ook vleesvarkens op één bedrijf worden gehouden. Deze integratie heeft zich ook op de fokbedrijven voltrokken. Door de herstructurering van de Nederlandse varkenssector, ingegeven door de wens om de kans op overdracht van ziekten te verkleinen en transporten te beperken, worden vermeerderingsbedrijven in toenemende mate volledig gesloten. Via sperma van KI-stations voorzien deze bedrijven zich van vervangingszeugen door eigen aanfok middels rotatiekruising of productie van eigen fok- en vermeerderingszeugen. Hiermee verandert ook de rol van fokbedrijven. Deze krijgen in toenemende mate weer de rol van kernbedrijven voor de productie van KI beren. Figuur 4. De structuur van productiekolom verandert van specialisatie naar integratie op één bedrijf. Naar een vraaggerichte fokkerij De eerste jaar van de vorige eeuw was het doel van varkensproducenten productie van mager vlees voor lage(re) prijzen. In deze periode was een lagere prijs belangrijker dan de kwaliteit. Dit heeft tot gevolg gehad dat de prijs van varkensvlees momenteel ongeveer even hoog is als aan het begin van de vorige eeuw. Geleidelijk aan is de nationale en internationale markt voor varkensvlees aan het veranderen van een aanbiedersmarkt in een (potentiële) kopersmarkt. De behoeften van consumenten gaan steeds meer uiteenlopen en de kwaliteit van het product (inclusief productieomstandigheden) wordt steeds belangrijker. Varkensfokprogramma s, aan het begin van de voedselketen, moeten inspelen op deze nieuwe situatie waarbij het bewustzijn van de consument en de license to produce van de maatschappij een aanzienlijke rol spelen. Uit enkele Europese projecten, waaraan specialisten en vertegenwoordigers van Europese fokkerij-, onderzoek-, en socioeconomische instellingen deelnamen ( komt naar voren, dat consumenten bezorgd zijn over de manier waarop ons voedsel wordt geproduceerd en vooral over hun eigen gezondheid. Alleen de wat rijkere consument is bereid meer te betalen voor zijn vlees, melk of eieren als er bepaalde garanties kunnen worden geboden, al zijn er duidelijk culturele verschillen in Europa. In Zuid-Europa wordt in vergelijking met het noorden kwaliteit bijvoorbeeld beter gewaardeerd en zijn voedsel en eten onderdeel van het cultuurpatroon. Een toenemende zorg is dat de meeste consumenten ver weg staan van voedselproductie en nauwelijks nog weten hoe het er in de landbouw aan toegaat. Ze hebben een idyllisch beeld dat gevoed wordt door de meeste reclame-uitingen. Voor fokkerij geldt deze afstand en onbekendheid nog meer. Het feit dat wij met "genen" en "selectie" werken, maakt de relatie naar de consument er niet beter op. In plaats van in de verdediging te gaan is het beter uit te leggen waar we mee bezig zijn. Aan te geven welke keuzes we maken en waarom en dan ook te duiden op welke keuzes de consument heeft en wat daarvan de prijs is. Ervaring leert dat burgers dit waarderen en daardoor begrip kunnen opbrengen voor de manier waarop wordt gewerkt. Op dit moment werken de gezamenlijke Europese fokkers, verenigd in het European Forum of Farm Animal Breeders ( aan een Code of Good Practice, gericht op transparantie en communicatie met het publiek en afnemers in de keten ( Met deze pro-actieve benadering kunnen fokkerijorganisaties aantonen hoe ze werken en wat hun doelen zijn. Ook wordt het mogelijk deze Code op te nemen in verificatie- of certificeringsprogramma s. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 15

18

19 Sommige van de genetische veranderingen, gerealiseerd via fokdoelen, kunnen hebben gezorgd voor ongewenste neveneffecten (fysiologie, dierenwelzijn). Het feit dat we ons hiervan bewust zijn en dat we ze kunnen beheersen legt een ethische verantwoordelijkheid bij de maatschappij. Meer en meer realiseren ook politici zich dat producenten niet meer kunnen doen dan de verwerkende industrie, de retailers en de consument een keuze aan te bieden. Het antwoord zal echter óók moeten komen van de maatschappij. Of de consument is bereid meer te betalen voor zijn of haar vlees, óf Europa beschermt haar Europese productie door aan de productiemethoden van geïmporteerde producten dezelfde eisen te stellen als binnen de Europese Unie en door deze zaken dan ook goed te controleren. Steun van maatschappelijke organisaties om deze situatie, bijvoorbeeld via WTO onderhandelingen, te bereiken is daarbij hard nodig. Internationalisering De fokkerij van varkens en ook andere landbouwhuisdieren speelt zich steeds meer af op wereldschaal: Europese fokkers concurreren met fokkers van buiten Europa, met name uit de Verenigde Staten. Europa speelt een belangrijke rol in de fokkerij. Immers een groot deel van het uitgangsmateriaal wordt wereldwijd geëxporteerd. Echter import naar Europa is ook mogelijk, zeker als de ontwikkelingen in andere landen sneller gaan of als elders minder stringente eisen aan reproductie- en selectiemethoden worden gesteld en de import- en exportbepalingen hiermee geen gelijke tred houden. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 17

20 Het fokkerijprogramma anno 2004 Dr. Ir. Alfred de Vries, hoofd Service & Development In de loop der jaren zijn er talloze malen aanpassingen geweest in de varkensfokkerij-programma s. Dit was meestal een gevolg van nieuwe foktechnische inzichten, maar soms ook lagen er veterinaire redenen aan ten grondslag. In dit artikel wordt het huidige fokkerijprogramma beschreven, zoals dat anno 2005 bij TOPIGS uitgevoerd wordt. Doel van het fokprogramma Het fokprogramma verenigt een aantal korte en lange termijn doelstellingen. In de eerste plaats is het zaak om voor een langere periode een sterke, maar ook evenwichtige genetische verbetering te realiseren in de fokpopulaties. Het gaat hierbij deels nog steeds om kenmerken die de kostprijs van varkensvlees verlagen (b.v. groei en voerefficiëntie), maar in toenemende mate gaat het ook om kwaliteitskenmerken (b.v. vleeskleur). Daarnaast is het van belang dat er voldoende bloedspreiding binnen de zuivere rassen blijft. Hiermee voorkomt men inteeltproblemen bij de zuivere teelt en wordt tevens gezorgd voor behoud van genetische variatie in de toekomstige generaties. Dit laatste is nodig om ook in de toekomst te kunnen blijven selecteren. Waar het uiteindelijk om gaat is het verkrijgen van kwalitatief goede vermeerderingszeugen en vleesvarkens. Deze dieren zijn doorgaans het product van de kruising van twee of meer rassen. Een goed fokkerijsysteem maakt hierbij zo veel mogelijk gebruik van specifieke kruisingseffecten (heterosis en combinatiegeschiktheid). Fokpopulaties TOPIGS werkt met gespecialiseerde vaderen moederlijnen. Met de vaderlijnen worden de eindberen gemaakt. Deze lijnen worden met name op groei- en karkaskenmerken geselecteerd. De moederlijnen zorgen voor de vermeerderingszeugen. Hierbij zijn vruchtbaarheid en moedereigenschappen van belang. Een foklijn kan een populatie van een zuiver ras zijn maar ook een zogenaamde synthetische lijn is mogelijk. In dat laatste geval gaat het om een mix van twee of meerdere rassen, die al een tijd lang als een gesloten populatie doorgefokt is. TOPIGS heeft een groot scala van vader- en moederlijnen. Vooral in Nederland wordt een breed pakket eindberen aangeboden (zie ook elders in deze uitgave). Om deze producten te maken zijn populaties met zuivere lijnen nodig. Hier wordt deels zuiver mee geteeld, zoals bijvoorbeeld bij de York S- lijn om er de TopYork beer te maken, de E-lijn waarmee de Tempo wordt gemaakt en de P-lijn van de TopPie productie. Daarnaast is een deel van de beermoederpopulatie in gebruik voor kruisingsteelt. Bijvoorbeeld om de Torso (Duroc U-lijn x York S-lijn) of Tybor (Piétrain P-lijn x York S-lijn) te produceren. In toenemende mate worden trouwens zuivere lijns eindberen gebruikt, aangezien deze meer uniforme vleesvarkens vererven dan bij het gebruik van kruisingsberen. De omvang van een lijn is van belang voor de fokkerij. Bij een groter aantal beschikbare dieren is namelijk een scherpere selectie mogelijk. Met ca zeugen is het mogelijk een goed fokprogramma uit te voeren voor een berenlijn. Een zeugenlijn dient echter minimaal uit zeugen te bestaan omdat er bij een kleinere omvang onvoldoende ruimte is voor selectie op vruchtbaarheid. Sommige lijnen zijn vele malen groter dan wat voor de fokkerij strikt noodzakelijk is. Zo bestaat de N-lijn (Nederlands Landras) uit meer dan zeugen, waarvan er ruim D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 18

21 3.000 met zuiverlijnsperma worden aangedekt. In dit geval is deze omvang van de productie uiteraard nodig om aan de vraag naar nieuwe fokdieren te kunnen voldoen. Binnen Nederland hebben we doorgaans te maken met een geïntegreerde basis/subfok. Dit betekent dat dieren voor zuivere lijns- en F1-produktie vaak op hetzelfde bedrijf liggen. De zuivere lijnsproductie (8-10% van de totale zeugenstapel) is nodig voor de eigen vervanging, om er zo voor te zorgen dat geen aanvoer van fokdieren naar het bedrijf nodig is. Lijnen gespreid over meer landen De meeste TOPIGS foklijnen zijn gespreid over meerdere landen. Hiermee is lokaal in de behoefte van het land of de regio te voorzien. Tevens geeft dit risicospreiding in geval van calamiteiten, zoals bijvoorbeeld in het geval van een uitbraak van ziekten voorkomend op de A-lijst van de OIE. Via de regelmatige uitwisseling van sperma kan een lijn die verspreid ligt over meerdere landen toch genetisch als één populatie gelden. Deze uitwisseling zorgt er namelijk voor dat er familierelaties bestaan tussen de dieren op verschillende locaties. Men kan natuurlijk ook uitwisselen middels dieren, maar om financiële- en gezondheidstechnische redenen wordt geprobeerd dit tot een minimum te beperken. Voor sommige rassen geldt dat ze duur zijn om te fokken. Dit is bijvoorbeeld het geval voor Duroc en Piétrain-varkens. Dit heeft in de eerste plaats te maken met hun lage vruchtbaarheid. Verder heeft de zuivere Duroc nog het probleem van gekleurde dikke haren, welke door de meeste slachterijen niet gewenst zijn. Om de kosten voor dit soort rassen te beperken wordt er gewerkt met samenwerkingsverbanden tussen fokkerijorganisaties die meestal over landen heen werken. Deze manier werkt dan meteen als risicospreiding (zie boven). TOPIGS heeft in dit kader een samenwerking met de firma Selpa in Frankrijk en MDSV (een regionaal stamboek) in Duitsland voor respectievelijk Duroc en Piétrain. Dataverzameling De verzameling van gegevens vormt de basis voor het selectieprogramma. Ten eerste is afstammingsregistratie direct bij geboorte van belang. Hieruit zijn alle familierelaties te herleiden. Vervolgens gaat het om gegevens van de jonge biggen, zoals aangeboren afwijkingen. Voor sommige lijnen worden ook de doodgeboren biggen in de registratie betrokken en wordt het geboortegewicht meegenomen. Overleggegevens en een nauwkeurige uitvalsregistratie zijn natuurlijk cruciaal wanneer op vitaliteit en moedereigenschappen wordt geselecteerd. Tijdens de opfok-test vindt registratie van groeigegevens en aanverwante kenmerken plaats, zoals groeisnelheid, voederconversie en ultrasone spekdikte. Bij een deel van de dieren vindt een spierdikte meting plaats met behulp van een tweedimensionale ultrasone scanner (Aloka) en van een gedeelte wordt middels voer-registratiestations het individuele voer-opnamepatroon tot in detail gevolgd. Op het eind van de opfok worden dieren getest, onder andere op spekdikte. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 19

22

23 Aan het eind van de opfok worden subjectieve exterieurscores uitgevoerd. Speciale aandachtspunten hierbij zijn met name het beenwerk, de lichaamsontwikkeling, de bespiering en de vorm en kwaliteit van het uier en het geslachtsapparaat. Van afgekeurde dieren worden op de slachterij karkasgegevens verzameld. Dit zijn in eerste instantie de classificatiegegevens (HGP-vlees % en type), maar aan een deel van de dieren worden verdere details gemeten, zoals % dure delen (ham+karbonade), het uitsnijrendement en vleeskwaliteit (ph, drip, kleur, minolta en marmering). Bij de fokzeugen zijn de vruchtbaarheidsgegevens van groot belang. Het gaat daarbij om kenmerken zoals drachtlengte, worpgrootte, aantal doodgeboren biggen en bigoverleving tijdens de zoogperiode. Na de eerste worp is tevens het vlot berig worden van belang (< 7 dagen). Dit soort gegevens staat overigens geregistreerd in het gangbare zeugen managementsysteem van de varkenshouder waarmee wordt uitgewisseld. DNA-onderzoek Bij potentiële fokberen, maar soms ook bij zeugen, vindt DNA-onderzoek plaats. Het DNA wordt hierbij geïsoleerd uit haarwortels. DNA-profielen worden gebruikt ter verificatie van de afstamming. Daarnaast vindt controle op specifieke mutaties plaats, zoals bijvoorbeeld detecteren van het voorkomen van het Halothaangen. Bij beren die naar de KI gaan wordt bloed getapt ten behoeve van karyotyperingsonderzoek. Dit is een controle op chromosomale afwijkingen, zoals bijvoorbeeld reciproke translocaties. Fokwaardeschatting De gegevens van de bedrijven worden in de meeste gevallen wekelijks via EDI (electronic data interchange) naar de centrale fokkerijdatabase gestuurd die bij het IPG in Beuningen staat (Institute for Pig Genetics). Na verificatie op juistheid en betrouwbaarheid en het zoveel mogelijk herstellen van fouten worden de gegevens vervolgens opgenomen in de database. Enkele malen per week vindt er een analyse van alle data plaats (de historische en de actuele data) met behulp van specifieke statistische software. Genetische en omgevingsinvloeden voor elk dier worden zo goed mogelijk uit elkaar getrokken, zodat voor elk dier de erfelijke aanleg zo zuiver mogelijk wordt geschat. Door informatie van veel bedrijven en van veel generaties mee te nemen wordt het mogelijk gemaakt dat deze schattingen van het genetisch potentieel zeer nauwkeurig zijn. Het verschil in genetische aanleg van een dier ten opzichte van de rest van de populatie is de fokwaarde. De wetenschappelijke referentie voor de statistische software is BLUP (Best Linear Unbiased Prediction). Vandaar soms de aanduiding BLUP-fokwaarde, welke inhoudt dat vanuit de beschikbare dataset de meest nauwkeurige zuivere schatting is verkregen. Zuiverheid houdt in dat er geen systematische onder- of overschattingen worden gemaakt oftewel, gemiddeld zullen de schattingen ook in de praktijk uitkomen. Voor elk dier in de database vindt een fokwaardeberekening plaats. Omdat tevens vorige generaties meegenomen worden, gaat het hierbij in de rekenprocedures om miljoenen dieren. Voor elk kenmerk, zoals groei, worpgrootte, etc., krijgt ieder dier bij elke berekeningsslag een fokwaarde. Daarmee komt het totaal aantal fokwaardes dat wekelijks opnieuw berekend wordt op ca. 150 miljoen (aantal dieren keer het aantal kenmerken). Logisch dat dit zeer krachtige computercapaciteit vergt, maar dat ook gespecialiseerde software hiervoor nodig is. Fokwaardes voor verschillende kenmerken worden aan de hand van het fokdoel ingewogen. Zo ontstaat voor elk dier een selectieindex. Dit getal geeft dus aan in welke mate het dier beantwoordt aan het gestelde fokdoel. Omdat het fokdoel gebaseerd is op het economisch belang voor elk kenmerk binnen de varkenskolom, kan men de selectie-index interpreteren als de inschatting van de overall waarde van een fokdier. Om met handige getallen te werken, zijn indexen doorgaans gestandaardiseerd, waarbij het gemiddelde dier een waarde 100 heeft, en de spreiding in Index gelijk is aan 20. D.M. 52e jaargang - No. 1 blz. 21