Nederlandse Drukkers en Boekverkopers tot 1700

Transcriptie

1 K O N I N K L I J K E B I B L I O T H E E K Adresboek Nederlandse Drukkers en Boekverkopers tot 1700

2

3 ADRESBOEK

4

5 Adresboek Nederlandse Drukkers en Boekverkopers tot 1700 Verzameld door de STCN Redactie J.A. Gruys en Jan Bos Koninklijke Bibliotheek Den Haag 1999

6 ADRESBOEK 4 UITGAVE Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, 1999 VORMGEVIN G G eert Henderickx F OTO S Amsterdams Historisch Museum Koninklijke Bibliotheek, Den Haag OPLAGE 300 DRUK Enroprint bv, Rijswijk ISBN FRO NTISPIC E Gezicht op de Dam te Amsterdam (detail) Olieverf op doek, toegeschreven aan Hendrick van der Burgh, ca 1650 Amsterdams Historisch Museum, inv. nr. SB 4786 (bruikleen van het KO G)

7 5 ADRESBOEK INHOUD Inleiding / 7 Verdwenen locaties en in onbruik geraakte benamingen / 17 Drukkers en boekverkopers met functies, adressen en uithangborden / 25 Register van functies / 135 Register van adressen / 149 Register van uithangborden / 243 De STC N / 279

8

9 7 ADRESBOEK INLEIDING O p de titelpagina van J.I. Pontanus Historische beschrijvinghe der seer wijt beroemde coop-stadt Amsterdam zijn het hiernaast afgebeelde drukkersmerk en impressum te vinden. Het boek werd in 1614 te Amsterdam gedrukt door Jodocus (II) Hondius, woonende inde C alver-straet inden Wackeren Hondt. Vanaf de late vijftiende eeuw was het een gangbare praktijk dat drukkers, uitgevers en boekverkopers in hun publicaties nauwkeurig hun adres vermeldden. Die opgave bestond gewoonlijk uit een straatnaam, soms gevolgd door een nadere aanduiding ( naast de kerk ). Huisnummers waren er nog niet, maar dat gemis werd ondervangen door het gebruik van uithangborden en gevelstenen. Net als drukkersmerken hadden zulke uithangtekens vaak een relatie met het beroep of de naam van de bewoner. Het is dan ook geen toeval dat zowel het uithangbord als het drukkersmerk van Hondius een hond te zien geven. Het dier steunt met één poot tegen een globe. Dat het een wakkere hond was, volgens het impressum, verwijst wellicht zowel naar de waakzaamheid van het dier (en dus naar die van zijn eigenaar) als naar de geboorteplaats van de grondlegger van dit belangrijke cartografen- en boekhandelaarsgeslacht, Jodocus (I) Hondius, die afkomstig was uit het Vlaamse Wakken. 1 Jodocus (I) was ook de eerste die dit bord in Amsterdam uithing. Als protestant had hij in 1584, na de val van Gent, vanuit Vlaanderen eerst de wijk genomen naar Londen, maar in 1593 had hij zich, zoals zovele Zuid-Nederlandse vluchtelingen, in Amsterdam gevestigd, waar hij niet weinig heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van de stad als cartografisch centrum van de wereld. Hij had grote bekwaamheden als graveur, kaart- en globemaker, en als zakenman. Vanaf 1595 bracht hij zelfstandig kaarten en andere publicaties op de markt. In 1604 verwierf hij, samen met C ornelis Claesz, de grootste Amsterdamse boekhandelaar van dat moment, de koperplaten die G erard Mercator voor zijn beroemde Atlas had gebruikt. Het huis in de Kalverstraat kocht hij op 31 december 1605; de vroegste vermelding van het uithangbord in een van zijn boeken dateert van In 1612 overleed hij. Na de dood van Jodocus (I) namen zijn zoons Jodocus (II) en Henricus en zijn schoonzoon Johannes Janssonius het bedrijf over, al dreven ze ieder zelfstandig hun handel. Jodocus (II) bleef aanvankelijk in de Kalverstraat in het ouderlijk huis wonen. Voor 1623 verhuisde hij echter naar de Dam. Zijn broer Henricus publiceerde een jaar later nog vanuit de Wakkere Hond in de Kalverstraat, maar ook hij vestigde zich in 1625 op de Dam. In 1629 overleden zowel Jodocus (II) als zijn moeder. Daarna werd het huis in de Kalverstraat verkocht, en werd het uithangbord de Wakkere Hond verplaatst naar het huis op

10 INLEIDING 8 de Dam nabij de hoek van de toenmalige Beursstraat (thans hoek Dam-Rokin). Rond 1640 trok Henricus zich uit de zaak terug. Hij liet het bedrijf over aan zijn zwager, Johannes Janssonius. Als aangetrouwd familielid heeft deze echter nooit een hond in zijn uithangbord gevoerd. Zijn winkel was al sinds 1616 gevestigd Op t Water (= Damrak) in de Witte Pas-caert (= Zeekaart waarop een koers werd uitgezet). Van daaruit voerde hij bijna een halve eeuw lang een verwoede concurrentiestrijd met zijn buren op het Damrak, vader Willem en zoon Joan Blaeu. Vanaf 1640 waren er dus geen Hondii meer die op de Dam in de Wakkere Hond hun nering dreven, maar de familie had het pand nog wel in bezit en het uithangbord hing er ook nog. In dit geval zijn we daar niet alleen van op de hoogte door een aantal adressen op titelpagina s, maar ook dankzij een aan Hendrick van der Burgh toegeschreven en rond 1650 gedateerd schilderij, dat de Dam voorstelt en waarop de Wakkere Hond te zien is, samen met twee globes (zie frontispice). Het huis was in deze tijd verhuurd aan een lange reeks zelfstandige boekverkopers, in wier uitgaven dus telkens het adres Op de Dam, in de Wakkere Hond voorkwam, zonder dat ze nog iets met het oorspronkelijke bedrijf te maken hadden. Achtereenvolgens waren dat Pieter Niellius (in 1650 en 1659), Jacob de Zetter ( ), Hieronymus Sweerts ( ) en G erhard Valk (1694). Een laatste telg uit het Hondius-geslacht, Jodocus (III), waarschijnlijk een zoon van Jodocus (II), voerde in 1652 en 1653 nog een Wakkere Hond als uithangbord, met als adres Beursstraat. Wellicht werd daarmee hetzelfde pand bedoeld, dat immers vrijwel op de hoek van de Beursstraat lag. Adressen kunnen ook een uitstekende kijk bieden op de groei of neergang van een bedrijf. Van Broer Jansz, die van 1603 tot 1652 in Amsterdam actief was, zijn maar liefst acht verschillende adressen bekend. In de eerste jaren van zijn werkzaamheid verhuisde hij om de paar jaar. Aanvankelijk woonde hij op diverse locaties buiten de stadspoorten aan de westkant van de stad. Wie binnen de muren resideerde moest belasting betalen, dus dit was goedkoper, maar bood minder bescherming. Toen in 1613 de nieuwe omwalling in het westen voltooid werd en de huur van de panden omhoog ging, vertrok Broer Jansz subiet naar het Nieuwe Weespad buiten de Sint Anthonispoort, die aan de oostkant van de stad lag. Vanaf 1615 vinden we hem echter toch binnen de stadswallen, op de Nieuwezijds Kolk en in de Sint Nicolaasstraat. In 1621 kon hij zich eindelijk een pand permitteren aan de prestigieuze Nieuwezijds Achterburgwal, de huidige Spuistraat. Daar bleef hij vervolgens ruim dertig jaar onafgebroken wonen, tot aan zijn dood in Als gevestigd drukker en boekverkoper werd hij uiteindelijk ook benoemd tot stadsdrukker en drukker van de Illustere School.

11 9 INLEIDING In zijn uitgaven vermeldde hij dat sinds respectievelijk 1648 en Hoewel deze functies in de praktijk niet zoveel voorstelden, vormden ze toch een contrast met de aanduiding Courantier die hij tussen 1617 en 1626 bezigde en die hij, als een van de eerste krantenmakers ter wereld, ook wel eerder had kunnen gebruiken. Deze functie-aanduidingen van Broer Jansz hebben duidelijk met zijn werkzaamheden als drukker en boekverkoper te maken. Er worden in impressa of colofons echter ook beroepen aangetroffen die weinig of niets met enig boekenvak te maken hebben: schoolmeester (Claas Hendricksz Gietermaker uit Amsterdam), voorzanger (Rieuwert Jansz Landtman uit Enkhuizen) of stadstimmerman (G errit Aukes uit Harlingen). Uit dit soort aanduidingen blijkt dat soms personen met een heel ander beroep de uitgave van een boek voor hun rekening namen. Zoals hierboven reeds vermeld, zijn de voorstellingen van de uithangtekens vaak ontleend aan het beroep van de eigenaar van de winkel. Het ligt dus voor de hand dat er op de uithangborden van boekhandels heel vaak boeken te vinden zijn. Talloze boekverkopers woonden In de Liesveldtse Bijbel, In C. Huygens werken of In t vergulde ABC. Even talrijk zijn tekens als De gecroonde druck-pers en Het gulden schrijf-boeck. O ok schrijvers als Cicero en Seneca waren populair en vanzelfsprekend De vinder van de Druck-const, Laurens Janszoon Coster. In de Leidse Haarlemmerstraat is op nummer 86 nog altijd een gevelsteen van Coster te zien, een van de weinige uithangtekens die de tand des tijds doorstaan hebben. Helaas komt degene die deze Coster in 1630 in zijn gevel plaatste, niet in dit boek voor, want dat was geen drukker of boekverkoper, maar een lettergieter, Arent Hogenacker. 3 Minder evident van betekenis of symboliek zijn borden als De drie kemphaantjes, De drie knollen of De drie sleutels. De winkel van Johannes van Loon, In de drie vijzels zal ooit wel een apotheek gehuisvest hebben. Gerrit Hendricxsz van Breughel woonde In de wereldt vol druckx; zijn zoon C ornelis G errits daarentegen In de werelt vol vreught. Naar het verhaal daarachter kan slechts gegist worden. In één enkel geval heeft een boekverkoper iets over zijn uithangbord meegedeeld. Johannes Hilarides woonde in Dokkum In de Schoone. Daarmee werd geen personificatie van de kunst of een aantrekkelijke Dokkumse deerne bedoeld, doch een schone hand met speelkaarten: een vierkaart van het aas, met de nel (troef negen). 4 Die Schone vormde echter maar één kant van het uithangbord. Aan de andere kant hing de Bijbel. Als de Dokkumers langs de winkel naar de kerk liepen, dan zagen ze de Bijbel; kwamen ze terug, dan liepen ze onder het spel

12

13 11 INLEIDING kaarten door. Aan die combinatie van een heilige en een profane voorstelling nam de burgerij aanstoot. Hilarides verdedigde zich door te zeggen dat hij nu eenmaal beide artikelen te koop had, maar daar nam men geen genoegen mee. Uiteindelijk gaf Hilarides zich schijnbaar gewonnen door een gevlochten matje voor De Schoone te hangen. Maar hij zorgde ervoor dat het zo licht was dat het door het minste zuchtje wind werd opgetild. Bovendien deed hij het hele verhaal met illustratie en al uit de doeken in een lang bijvoegsel bij zijn tweetalige uitgave van Phaedrus, Esoopische vertellingen uit 1695 (zie afbeeldingen). Vrijwel gelijktijdig met dit Adresboek verscheen een andere publicatie die is te danken aan verzamelactiviteiten van de STC N. Het STC N-bureau heeft tijdens het beschrijven altijd een fotokopie gemaakt van elk aangetroffen drukkersmerk. Deze verzameling van tienduizenden kopieën, die ongeveer 2000 verschillende drukkersmerken bleek te bevatten, is beschreven en ontsloten in: P. van Huisstede & J.P.J. Brandhorst, Dutch printer s devices 15th-17th century. A catalogue with CD-ROM (Nieuwkoop, De Graaf, 1999; 3 vols). Hierin worden ook adres- en uithangbordgegevens vermeld, evenwel zonder registers en gebaseerd op een eerdere stand van zaken. AANWIJZIGINGEN VOOR DE GEBRUIKER Vanaf het allereerste begin heeft de STCN systematisch geregistreerd welke gegevens de beschreven boeken bieden over degenen die zijn betrokken bij de productie en distributie ervan: niet alleen de aard van hun activiteit (drukker, boekverkoper, financier, e.d.) maar ook hun plaats van werkzaamheid, alsmede hun adressen en uithangborden, dit alles met de bijbehorende jaartallen. De oorspronkelijke bedoeling was om deze gegevens op te nemen in het register op drukkers en boekverkopers van de STC N-in-boekvorm die de organisatoren aanvankelijk voor ogen stond, en waarvan het model was uitgewerkt in de eerste gedrukte proeve van de STC N: de C atalogus Hoorn (1977). 5 Het STC N-bureau begon in 1982 zijn werkzaamheden. Sindsdien is er veel gebeurd, en publicatie in boekvorm van de STC N is niet meer aan de orde, behalve voor deelbestanden waarvan er inmiddels een paar als specimina van de STC N zijn verschenen: t Gvlde iaer 1650 (1995) 6 en de Cats catalogus (1996). 7 Het huidige, derde specimen is er een van geheel andere aard: niet alle titels uit één jaar of van één auteur, maar de ingangslemmata van het ooit beoogde register op drukkers en boekverkopers. In 1982 diende de computer nog slechts voor opslag en beheer van de bibliografische gegevens. Er werd en wordt gebruik gemaakt van het Pica-

14 INLEIDING 12 catalogiseersysteem. Alle gegevens over drukkers en boekverkopers zijn hierbinnen opgeslagen in zogenaamde thesaurusrecords. Tegenwoordig zijn deze voor de gebruiker toegankelijk via de naam van de drukker of boekverkoper, maar niet doorzoekbaar op beroep, adres en uithangbord. De Koninklijke Bibliotheek houdt een database bij (gebaseerd op een download van de Pica-thesaurus) die deze bezwaren ondervangt, maar dit bestand is op het moment slechts binnen de K B te raadplegen, terwijl de weergave van adressen en uithangborden in de oorspronkelijke taal en spelling grote inventiviteit vergt bij het zoeken. Dit boek is gebaseerd op deze database maar wil de beperkingen in de beschikbaarheid en gebruiksmogelijkheden daarvan zoveel mogelijk ondervangen. De hier gepresenteerde gegevens vertegenwoordigen de stand van zaken van medio De database wordt dagelijks uitgebreid met nieuwe drukkers en boekverkopers, en met nieuwe functies, adressen en uithangborden. Deze gedrukte presentatie is mede bedoeld om de aandacht te vestigen op dit aspect van de STC N-database. Ter voorkoming van alle misverstand moet er met nadruk op worden gewezen dat de hier gepubliceerde gegevens uitsluitend zijn ontleend aan de impressa en colofons van de door de STC N beschreven boeken. Voor de interpretatie is natuurlijk gebruik gemaakt van allerlei verdere bronnen, maar daaraan zijn geen nieuwe gegevens ontleend. Van alle drukkers, boekverkopers en uitgevers wier activiteit vóór het jaar 1701 begon zijn de werkzaamheid- en adresgegevens opgenomen. Er zijn in de STCN nog onvoldoende achttiende-eeuwse boeken verwerkt om integrale publicatie van de inmiddels verzamelde gegevens uit die periode te kunnen rechtvaardigen. Niettemin zijn van achttiende-eeuwers wier werkzaamheid al in de voorafgaande eeuw begon (en die daarom toch al in dit boek zijn opgenomen) ook de latere gegevens vermeld, al zullen die vaak onvolledig zijn. Men zij bovendien gewaarschuwd dat hier niet het volledige thesaurusmateriaal van de STC N is opgenomen, maar alleen de ca 2100 personen voor wie tenminste één adres, uithangbord of in aanmerking komende functie (zie verder) is geregistreerd. Bij wijze van handleiding voor de gebruiker volgt hier een overzicht over de gegevens die per drukker of uitgever door de STC N altijd worden geregistreerd, welke daarvan in dit boek zijn opgenomen, en hoe die hier zijn weergegeven in de alfabetische lijst en in de registers daarop. Een impressum of colofon kan in de behandelde periode enkele of alle van de volgende elementen bevatten: de plaats van uitgave, de naam van de uitgever of drukker, zijn beroep of functie, zijn adres, zijn uithangbord, en het

15 13 INLEIDING jaar van uitgave (meestal in deze volgorde). Voorbeeld: Tot Purmerend, by Pieter Baars, stadts-drucker, woonende inde Peper-straet, inde Vergulde Baars. Anno In de alfabetische lijst worden de gezamenlijke STC N-gegevens uit alle impressa van Pieter Baars als volgt weergegeven: Baars, Pieter. Purmerend Functie: stadsdrukker Adres: Peper-straet (de) Uithb.: Vergulde Baars (in de) Bijzonderheden: De standaardnaam is in de regel ontleend aan de Thesaurus Naamsvariaten worden door de STC N wel geregistreerd, maar zijn hier niet opgegeven; bij zeer sterke afwijkingen is evenwel een verwijzing gemaakt, bijvoorbeeld van Agricola naar Huysman. Namen beginnend met een K en een Z vindt men onder de C en de S; de ij is overal gealfabetiseerd als y. Fictieve namen worden als zodanig gekenmerkt. De plaats van werkzaamheid wordt gevolgd door de jaren waarin de persoon in kwestie in de STC N voorkomt; dus niet de leefjaren en niet de jaren van activiteit zoals die uit eventuele verdere bronnen kunnen worden aangevuld. De gegevens voor personen die in meerdere plaatsen werkzaam waren, zijn voor de overzichtelijkheid per plaats afzonderlijk opgenomen. Functies (of beroepen) worden door de STC N met de bijbehorende jaartallen eveneens volledig geregistreerd, maar zijn hier slechts opgenomen voorzover ze niet eenvoudig boekdrukker of boekverkoper luiden; van admiraliteitsdrukker tot zilversmid, in gestandaardiseerde terminologie en spelling. De adressen zijn eveneens voorzien van jaartallen, en worden per lemma in chronologische volgorde gegeven, waarbij verschillende aanduidingen voor hetzelfde adres of onderdelen daarvan (aan de Dam = naast het Stadhuis) door = worden gescheiden. De formulering is letterlijk overgenomen van het eerste impressum of colofon waarin dit adres werd aangetroffen, en eventueel uitgebreid met aanvullende plaatsaanduidingen die later werden gesignaleerd. De spelling is niet genormaliseerd. Kleine varianten in spelling en formulering zijn niet vermeld. Adressen in andere talen dan het Nederlands zijn opgenomen als er zich in het materiaal geen Nederlands equivalent bevond. Bij straatnamen zijn voor de hand liggende woorden als in en aan verwaarloosd, maar aanduidingen als naast, tegenover of nabij gehandhaafd. Voor de uithangborden (onder welke aanduiding ook gevelstenen en anderssoortige benamingen van huizen en winkels schuilgaan) geldt mutatis mutandis hetzelfde als voor de adressen.

16 INLEIDING 14 Na de alfabetische lijst volgen drie registers: op functies, adressen en uithangborden, elk ingedeeld per stad. Bij de adressen is de spelling in het register genormaliseerd naar de thans ter plaatse geldende vorm, of bij niet meer voorkomende benamingen naar analogie daarvan gemoderniseerd. Samengestelde adressen als op de hoek van de Dam bij de Vismarkt tegenover de Beurs zijn opgenomen onder alle kenmerkende elementen (Dam, Vismarkt en Beurs). Er is slechts genormaliseerd naar spelling en niet naar naamsvorm: Markt, Grote Markt en Marktveld vormen drie verschillende ingangen, ook als deze benamingen met grotere of kleinere waarschijnlijkheid dezelfde locatie aanduiden. Voor het gelijktrekken van vele benamingen zou vaak de precieze plek van ieder huis bekend moeten zijn. Aangezien dat niet het geval is, werd bij voorbeeld in Amsterdam Niezel niet vervangen door de huidige staatnamen Lange Niezel en Korte Niezel, ondanks het feit dat Korte Niezel elders wèl in het materiaal voorkomt. Men zij dus gewaarschuwd dat een bekende straatnaam op onverwachte plaatsen kan zijn terechtgekomen; maar door de hoofdindeling naar stad blijft het materiaal over het algemeen gemakkelijk hanteerbaar. Waar mogelijk zijn verschillende benamingen voor openbare gebouwen en instellingen gestandaardiseerd (bij voorbeeld Stadhuis in plaats van soms Raadhuis of andere aanduidingen). Bij de belangrijkste zeventiende-eeuwse boeken producerende steden (Amsterdam, Leiden, Den Haag, Utrecht) wordt na deze Inleiding een concordantie gegeven tussen in onbruik geraakte benamingen of niet meer bestaande locaties en de huidige plaats op de plattegrond; qua belang had ook Rotterdam hieraan moeten zijn toegevoegd, maar vergelijking van de oude toestand met de naoorlogse reconstructie van het in 1940 platgebombardeerde stadscentrum bleek in dit kader weinig zinvol. 9 De uithangborden zijn in het register opgenomen in moderne spelling. Variante benamingen als Bijbel, Gulden Bijbel en Vergulde Bijbel zijn op elk van die varianten te vinden. Cijfers (als in 5 vocalen) zijn in woorden uitgeschreven en overeenkomstig gealfabetiseerd (Vijf vocalen).

17 15 INLEIDING Noten 1 De biografische gegevens in het navolgende zijn ontleend aan: J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks (Nieuwkoop 1974), p ; I.H. van Eeghen, Jacob Keijns in The Atlas in Amsterdam, , and the Hondius family, in: Quaerendo 15, 1985, p ; P. van der Krogt, Koeman s Atlantes Neerlandici (Utrecht 1997), vol. 1, p Met dank aan Hans Wijnhof voor enkele aanvullende gegevens. 3 Bert van Selm, Beeld van een lettergieter, Leiden 1987 (Koppermaandaguitgave). 4 Zie ook: J. van Lennep en J. ter Gouw, De uithangteekens, in verband met geschiedenis en volksleven beschouwd (Amsterdam 1868), vol. 2, p J.A. Gruys and C. de Wolf, A short-title catalogue of books printed at Hoorn before A specimen of the STCN (Nieuwkoop 1979; Bibliotheca bibliographica Neerlandica, vol. 12). 6 t Gvlde iaer 1650 in de Short-Title Catalogue, Netherlands. Inl. Willem Frijhoff en Marijke Spies, red. J.A. Gruys en Jan Bos (Den Haag 1995). 7 Cats catalogus. De werken van Jacob Cats in de Short-Title Catalogue, Netherlands. Inl. Paul Dijstelberge, red. Jan Bos en J.A. Gruys (Den Haag 1996). 8 J.A. Gruys & C. de Wolf, Thesaurus Nederlandse boekdrukkers en boekverkopers. Met plaatsen en jaren van werkzaamheid (Nieuwkoop 1989; Bibliotheca bibliographica Neerlandica, vol. 28). 9 In Johan Okkema, De straatnamen van Rotterdam (Rotterdam 1992) worden alle Rotterdamse straatnamen (bestaand zowel als verdwenen) geïdentificeerd.

18 17 ADRESBOEK VERDWENEN LOCATIES EN IN ONBRUIK GERAAKTE BENAMINGEN IN AMSTERDAM, DEN HAAG, LEIDEN EN UTRECHT In dit overzicht zijn de belangrijkste straten, grachten, bruggen en openbare gebouwen in Amsterdam, Den Haag, Leiden en Utrecht opgenomen die heden niet meer bestaan of thans onder een andere naam bekend zijn; in een enkel geval gaf een nu nog wel bestaande aanduiding een andere plaats aan. Een aantal nog gangbare maar op vele plattegronden niet aangegeven benamingen van vooral bruggen is toegevoegd waar dat nuttig leek. Fictieve benamingen en niet geïdentificeerde locaties zijn weggelaten. Naar molens, herbergen, brouwerijen e.d. is geen onderzoek gedaan. Locaties die met enige inventiviteit op de moderne plattegrond terug zijn te vinden, zijn niet in de lijst opgenomen, evenmin als bekende gebouwen zoals kerken en het stadhuis indien situatie en benaming ongewijzigd zijn. Er wordt van Niezel niet verwezen naar Lange en Korte Niezel, van Nieuwstraat niet naar Oude en Nieuwe Nieuwstraat, en van Burgwal niet naar de verschillende mogelijkheden daarvoor in Amsterdam of Den Haag. Men houde er rekening mee dat bij vergrotingen van een stad en de daarbij behorende bouw van nieuwe poorten, sommige oude poortgebouwen of -torens langer of korter bleven voortbestaan onder de oude naam, soms als Oude of Binnenpoort. Daarom is een overzicht toegevoegd van de zestiende- en zeventiende-eeuwse uitbreidingen van Amsterdam en Leiden. AMSTERDAM Academie (Duitse) : aan Keizersgracht, tussen Runstraat en Berenstraat Amstelkerkstraat : zie Kerkstraat Anjeliersgracht = Westerstraat S. Anthoniesbreestraat : ook gebruikt voor Jodenbreestraat en Muiderstraat S. Anthonieskerkhof ± Hortusplantsoen S. Anthoniesmarkt = Nieuwmarkt S. Anthoniespoort (oude) = Waag (Nieuwmarkt) S. Anthoniespoort (nieuwe) : eind Jodenbreestraat, aan Mr Visserplein ( ) Appelmarkt = westzijde Singel tussen Raamsteeg en Heisteeg Baafjessteeg = Beurspassage Baangracht = Lijnbaansgracht + Sarphatistraat Beurs : op overkluizing van Rokin, bezuiden Dam Beurssluis : overkluizing van Rokin bij Beurs

19 L O C A T I E S E N B E N A M I N G E N AMSTERDAM 18 Beursstraat / Beurssteeg : langs westzijde van de Beurs (zie aldaar), tussen Dam en Rokin Bierkade : (a) Oudezijds Voorburgwal bezuiden de Oude Kerk; (b) Nieuwezijds Kolk; (c) Brouwersgracht bij de de Herenmarkt Bloemmarkt = westzijde Nieuwezijds Voorburgwal tussen Rosmarijnsteeg en Wijdesteeg Boshuis (Bushuis) : (a) aan Kloveniersburgwal, hoek Oude Doelenstraat; (b) aan Singel (Militiegebouw U B) Botermarkt = Rembrandtplein Braak (Nieuwe) = Palmgracht Brakke Grond : Nes bij Lombardsteeg Breestraat = Sint Anthoniesbreestraat (zie aldaar) Damsluis = Dam Deventer Houtmarkt : (a) westzijde Nieuwezijds Voorburgwal tussen Rosmarijnsteeg en Wijdesteeg; (b) Jonas Daniel Meijerplein Dirk van Assensteeg / -straat = Dirk van Hasseltsteeg Eenhoornsluis / Prinsesluis : brug Haarlemmerstraat-Prinsengracht Engelsekade : (a) deel van G eldersekade; (b) Singel tussen Ronde Lutherse Kerk en Lijnbaansteeg Fluwelen Burgwal = oostzijde Oudezijds Voorburgwal Gasthuissteeg = Paleisstraat tussen Dam en Nieuwezijds Voorburgwal Haarlemmerdijk : ook gebruikt voor Haarlemmerstraat en deel Nieuwendijk Haarlemmerpoort : aan Nieuwendijk en Haarlemmerstraat en -dijk (tot 1585 Singel; Herengracht; na 1612 huidige plaats) Haarlemmersluis (oude) : brug Nieuwendijk-Martelaarsgracht Haarlemmersluis (nieuwe) : brug Nieuwendijk-Singel Haarlemmerstraat : ook gebruikt voor Haarlemmerdijk en deel Nieuwendijk Hal (Grote / Kleine) : aan de Nes, tegenover Sint Pieterspoort Halpoort = Sint Pieterspoort (?) Halsteeg = Damstraat Halvemaanbrug : over Binnenamstel bij Halvemaansteeg Heilige stede : zie Nieuwezijds Kapel Hemelrijk : slop aan Hekelveld benoorden Kattengat Herenlogement (Oudezijds) : overkant Grimburgwal Herenlogement (Nieuwe) : aan Haarlemmerstraat en Herenmarkt Huiszittensteeg = Raadhuisstraat tussen Nieuwezijds Voorburgwal en Singel S. Jacobskapelsteeg = Haringpakkerssteeg Jan Roonpoort : aan Herengracht bij Raadhuisstraat ( ) Jan Roonpoorts(toren) : bij Torensteeg, aan Singel Jan Roonpoorts(toren)steeg / -straat = Torensteeg

20 1 9 AMSTERDAM L O C A T I E S E N B E N A M I N G E N S. Jansbrug : over Oudezijds Voorburgwal bij Sint Jansstraat Janskerk = Zuiderkerk Kalverstraat : ook gebruikt voor Reguliersbreestraat Kapel (Grote) : zie Nieuwezijds kapel Kapelsteeg : (a) Enge / Wijde Kapelsteeg (bij Nieuwezijds Kapel); (b) Sint Jacobskapelsteeg (zie aldaar) Kerkstraat : (a) Warmoesstraat bezuiden Oude Kerk (16e eeuw); (b) Kerkstraat + Nieuwe Kerkstraat + Plantage Kerklaan (na 1665; ook wel Amstelkerkstraat) Kolkbrug : over Nieuwezijds Voorburgwal bij Korte Kolksteeg Koningsgracht = Singel en deel van Amstel Korenbeurs / Korenmarkt : aan Damrak, bij Nieuwe Brug Korsjespoort : aan Singel bij Korsjespoortsteeg Kruiskerk = Noorderkerk Kuip = Stromarkt Lange Brug : over Rokin bij Langebrugsteeg Leliestraatje : bij het Sint Anthonieskerkhof (zie aldaar) Lombard : Bank van Lening, aan Nes, hoek Enge Lombardsteeg S. Lucienburgwal = Nieuwezijds Voorburgwal tussen Paleisstraat en Spui Margrietenpad : vanaf bezuiden Jan Roonpoort (zie aldaar) naar het zuidwesten, richting latere Elandstraat Melkmarkt = oostzijde Nieuwezijds Voorburgwal tussen Paleisstraat en Sint Luciensteeg Middeldam = Dam Molensteeg (Nieuwezijds) = Paleisstraat tussen Spui en Singel Montelbaansburgwal = Oudeschans Muiderbrug : aan een der einden van de Zwanenburgerstraat Nieuwe Brug : over Damrak bij Nieuwebrugsteeg Nieuwendijk : ook gebruikt voor deel Haarlemmerstraat en Haarlemmerdijk Nieuwezijds Achterburgwal = Spuistraat Nieuwezijds Kapel / Grote Kapel / Heilige Stede : aan de Kalverstraat, tussen Enge en Wijde Kapelsteeg Nieuwstad : de stadsuitbreiding van 1585 tussen Singel en Herengracht Ossemarkt (Nieuwe) : Reguliersbreestraat en Rembrandtplein Ossesluis : brug Kalverstraat-Spui Oude Brug : over Damrak bij Oudebrugsteeg Overtoomspoort : eind Heiligeweg aan Singel (tot 1612); daarna Koningsplein aan Herengracht Pannenbakkerspad : vanaf Korsjespoort (zie aldaar) naar het zuidwesten, richting latere Bloemstraat Papenbrug : over Damrak bij Papenbrugsteeg

21 L O C A T I E S E N B E N A M I N G E N AMSTERDAM 20 Pijpenmarkt = oostzijde Nieuwezijds Voorburgwal tussen Paleisstraat en Sint Luciensteeg Pottebakkersstraat / -steeg = Korte Kolksteeg Prinsenmarkt = Noordermarkt Prinsensluis / Eenhoornsluis : brug Haarlemmerstraat-Prinsengracht Raambrug : over Nieuwezijds Voorburgwal bij Raamsteeg Raambrug (Kleine) : over Nieuwezijds Achterburgwal (Spuistraat) bij Raamsteeg Reguliersmarkt = Rembrandtplein Regulierspoort (oude) / Reguliersbinnenpoort / Regulierstoren : eind Kalverstraat aan Singel (= Munttoren) Regulierspoort (nieuwe) : eind Reguliersbreestraat aan Rembrandtplein (na 1585) Rouaansekade = oostzijde Singel tussen Paleisstraat en Torensteeg Salamandersteeg : slop aan westzijde Sint Anthoniesbreestraat Schagermarkt = Herengracht bij Blauwburgwal School (Latijnse / Grote) : (a) in Koestraat (tot 1678); (b) in Gravenstraat (tot 1666); (c) aan Singel tussen Heiligeweg en Munttoren (vanaf 1666) School (Illustere) / Athenaeum illustre : aan Oudezijds Voorburgwal tussen Grimburgwal en Sint Agnietenstraat Schouwburg : (a) : aan Keizersgracht, tussen Runstraat en Berenstraat; (b) na 1774: aan Leidseplein Sloterdijksteegje : slop aan Nieuwezijds Voorburgwal benoorden Sint Luciensteeg Spaarndammerbrug : brug Prins Hendrikkade-Nieuwezijds Voorburgwal Stadhuis : Paleis op de Dam Stilsteeg = Paleisstraat tussen Nieuwezijds Voorburgwal en Spui Teertuinen (Oude) = Prins Hendrikkade tussen Damrak en G eldersekade Texelsekade = Prins Hendrikkade tussen Damrak en Nieuwezijds Voorburgwal Vijgendam = Dam (oostelijke uitloop naar Damstraat) Vismarkt : (a) op Dam aan Damrak; (b) aan begin van Haarlemmerstraat Vispoort : van Dam naar Vismarkt (zie aldaar) Vleeshal : (a) in de Nes; (b) aan Westermarkt; (c) aan Herenmarkt Vlooienburg : tussen Waterloplein, Amstel en Zwanenburgwal Vogelsteeg : langs noordzijde van het oude Stadhuis Vrouwensteeg = Onze Lieve Vrouwensteeg Warmoesgracht = Raadhuisstraat tussen Singel en Herengracht Water = Damrak Weespad (Nieuwe) ± tussen de latere Nieuwe Heren- en Keizersgracht Weesperkolk = Nieuwezijds Kolk Westerkerkstraat = Westermarkt

22 21 AMSTERDAM L O C A T I E S E N B E N A M I N G E N Vergrotingen van Amsterdam in de 16e en 17e eeuw Amsterdam in 1482: Singel Kloveniersburgwal G eldersekade (waarbuiten de Lastage : tot Raamgracht Oudeschans) Vergroting 1585/1593: Herengracht (tot Koningsplein) Reguliersdwarsstraat Amstelstraat Rapenburgerstraat (1585 O Z, 1593 NZ) Vergroting 1612: Westerkanaal Nassaukade Leidsegracht Vergroting 1658: Leidsegracht Stadhouderskade Mauritskade DEN HAAG Achterom (Kort) : tussen Gravenstraat en G ortstraat-kettingstraat Achterom (Lang) : tussen Kettingstraat en hoek Spui-Spuistraat Engelse Kerk : aan Noordeinde tussen Pape- en Molenstraat Galerij van Zijn Hoogheid : aan noord- en westzijde Binnenhof Heilige-Geesthuis = Heilige G eesthofje (Paviljoensgracht) Hof = Binnen- en Buitenhof Hofpoort : zuidpoort van Binnenhof, naar Hofstraat (thans Nieuwspoort ) Hofsingel : tussen Hofstraat en Buitenhof, rondom zuidwesthoek Binnenhof Hofstraat : tussen Hofpoort en Lange Poten Kapelbrug : over Spui bij Lange Poten en Spuistraat Lange Gracht = G edempte Gracht Lapstraatje = Annastraat Molstraat (Korte) = Nieuwe Molstraat Schermstraatje : tussen Plein en Bleijenburg, bezuiden C asuaristraat School (Latijnse) : in Schoolstraat (tot 1593); daarna in Zuilingstraat Singel : (a) van de sinds ca 1615/1625 Den Haag omsluitende Stadssingel wordt meestal het zuidelijk deel (de Zuidsingel ) bedoeld: thans Zuidwal, (Dunne) Bierkade en Uilebomen; (b) Hofsingel (zie aldaar) Vleeshal : aan Halstraat (achter Stadhuis) Vliersteeg = Vleerstraat Voorhof = Buitenhof Zaal (Grote) = Ridderzaal Zouthuis : aan Spui bij Lange Poten Zuideinde = Wagenstraat Zuidsingel : zie Singel Zuil(en)straat = Zuilingstraat LEIDEN Academie / Hogeschool / Universiteit : aan Rapenburg, hoek Nonnensteeg Amsterdamse Veer : aan Oude Rijn tegenover Weeshuis Blauwe Steen : op Breestraat voor Stadhuis (hoek Maarsmansteeg)

23 L O C A T I E S E N B E N A M I N G E N LEIDEN 22 Broertjesgracht = Kaiserstraat (ook: Broeder- of C ellebroedersgracht) Choor-/Koor-/Koer-/Korsteeg = Lange / Korte Pieterskerkkoorsteeg Franse Kerk : (a) Vrouwenkerk (Haarlemmerstraat tegenover Vrouwensteeg); (b) na 1650 ook G asthuiskerk (Breestraat naast Stadsgehoorzaal) Herenstraat = Herensteeg Hooglandse Herengracht : Hooglandsekerkgracht Hooglandsekerkstraat = Hooglandsekerkgracht S. Jansbrug : aan begin Oude Rijn (Hoogstraat) Knottersteeg : zijstraat van Steenschuur tussen G arenmarkt en Doezastraat (in huidig Van der Werfpark) Koer-/Koor-/Korsteeg : zie C hoorsteeg Kraan : hijskraan aan Aalmarkt (tegenover Mandemakersteeg) Kromelleboogsteeg : tussen Kolfmaker- en Nonnensteeg Marendorp = Haarlemmerstraat Meutjensteeg : verlengde van Kolfmakersteeg over Binnenvestgracht (in huidige Hortus) Nieuwe Kerk = Marekerk Nobelstraat = Breestraat ten oosten van Stadhuis Oosterlingsplaats = G arenmarkt Plein van s Gravenstein = Gerecht Rotterdamse Veer : aan Aalmarkt S. Pancratiuskerk = Hooglandse Kerk S. Pancratiuskerkgracht = Hooglandsekerkgracht School (Grote) / Schola Trivialis : Latijnse School aan Lokhorststraat Slipstraat : Sliksteeg (?) Rapenburg : ook gebruikt voor (deel van) Steenschuur Steenschuur : ook gebruikt voor deel van Rapenburg Visbrug : aan begin Nieuwe Rijn (Hoogstraat) Viskapel : aan Vismarkt en Kapelstraat (gesloopt 1567) Weeshuis : aan Hooglandsekerkgracht Zand = Oude Varkenmarkt Vergrotingen van Leiden in de 17e eeuw Leiden ca 1400: Prinsessekade/Turfmarkt Oude Vest Herengracht G eregracht Zoeterwoudse Singel (west) Witte Singel G algewater Vergroting 1610: G algewater Morssingel Rijnsburger Singel Maresingel Oude Herengracht Vergroting 1644/1659: Oude Herengracht Herensingel Zijlsingel Zoeterwoudse Singel (oost)

24 23 UTRECHT L O C A T I E S E N B E N A M I N G E N UTRECHT Bakkerbrug : over Oudegracht bij Bakkerstraat Beierbrug : zie Bezembrug Bezembrug / Beierbrug : over Oudegracht bij Hekelsteeg Dam = Pausdam Elensteeg (Grote) : van Eligenhof doorlopend tot Lange Nieuwstraat Gaardbrug : over Oudegracht bij Strosteeg Geertebrug : over Oudegracht bij G eertestraat Gevangenvleeshuis : voormalig Vleeshuis aan Korte Minrebroederstraat, dat als gevangenis diende Hieronymusschool : aan Kromme Nieuwegracht Hof Provinciaal : aan Korte Nieuwstraat Lakensnijders (onder de) : noordelijke deel van C hoorstraat Lage Jacobijnenstraat = Predikherenstraat S. Maartensbrug : over Oudegracht bij Servetsteeg S. Maartensdam = Pausdam S. Maartenstoren = Domtoren Oudmunsterkerkhof : bezuiden Domtoren (Oudmunster = voormalige S. Salvator) Paushuis : aan Kromme Nieuwegracht, hoek Achter Sint Pieter Plaats / Stadsplaats = Stadhuisbrug (overkluizing van Oudegracht voor Stadhuis) Prekerstraat = Predikherenstraat Romerborgerbrug = Rodenburger- of Hamburgerbrug, over Oudegracht bij Hamburgerstraat Schoonhuis : voormalig stadhuis, aan Steenweg bij Massegat Smeebrug : over Oudegracht bij Lange en Korte Smeestraat Stadsplaats : zie Plaats Statenkamer : tussen Janskerkhof en Hoogt Viebrug : over Oudegracht bij Lange Viestraat Visbrug : over Oudegracht bij Steenstraat Vleeshuis : aan Voorstraat bij Kleine Slachtstraat Weerdpoort : aan noordeinde Oudegracht Weeshuis : aan Oudegracht tussen Zwaansteeg en Brandstraat

25 25 ADRESBOEK DRUKKERS EN BOEKVERKOPERS MET FUNCTIES, ADRESSEN EN UITHANGBORDEN A Aa, Boudewijn van der (I). Leiden Adres: Rapenburg, op de hoek van de Kloksteeg, over de Academie ( t) Aa, Pieter van der (I). Leiden Functie: stadsdrukker ; universiteitsdrukker Adres: Nieuwesteeg, op de hoeck van de Salomonsteeg (de) 1682; Nieuwesteeg, op den hoeck van de Sonneveltsteeg (de) 1686; (St. Pieters) C hoorsteegh (de) ; Academie (in de) 1717 Uithb.: Musijck-boeck (in t) ; Plato (in) 1707 Aaltsz, Allard. Amsterdam 1699 Adres: Forum Florum, ex adverso Tuborum Tabaceorum (juxta) [= Bloemmarkt, tegenover de Pijpenmarkt (bij)] 1699 Aaltsz, Jan. Amsterdam Adres: Deventer Houtmarkt (by de) 1691 Aardenberg, Johannes van. Amsterdam Adres: Oude Lely-straat (de) Abbema, Florentius. Utrecht 1697, 1703 (met fictief adres Emmerich) Uithb.: Franschen Bybel (in den) 1697 Abrahamsz, Jan. Den Haag 1653 Adres: Hoff (by t) 1653 Abt, Cornelis Jacobsz den. Rotterdam Adres: Leuve haven, by de Vis-marct (de) Abt, Jacob Jansz den. Rotterdam 1651 Adres: West-nieuwe-landt ( t) 1651 Uithb.: Musijck bouck (in t) 1651 Abt, Jan Jacobsz den. Rotterdam 1652 Adres: Leuve-haven (de) 1652 Acher, Abraham. Rotterdam Adres: Visserdijck, bij de Beurs (de) Uithb.: Bible Françoise (à la) 1690 Ackersdijck, Dirck van. Utrecht Adres: C orte Minne-broers-straet (de) 1643; Stadt-huys (achter t) Uithb.: Groot Fransch Martelaers-boeck (in t) 1661 Adelhoorn, Severyn Matthysz van. Zie: Matthysz, Severyn. Adriaensz, Barent. Amsterdam Adres: Warmoesstraet (de) Uithb.: Vergulde Schrijfboeck = Gulde Schrijfboeck (int) Adriaensz, Egbert. Amsterdam Adres: Water ( t) ; S. Jacobs capelsteech (de) 1614 Uithb.: Schultboeck (int) Adriaensz, Jacob. Leiden Adres: Brede straet (de) = Nobelstraet (de) Uithb.: Sint Joris (in) Aelberts, Johannes. Den Haag Adres: Hof (by het) = Hofstraet, naast de Goude Leeuw (de)

26 D R U K K E R S E N B O E K V E R K O P E R S 26 Aelbertsz, Hendrick. Amsterdam Adres: Warmoes straet (de) Uithb.: Gulden Bijbel (inden) Aelbrechts, Machteld. Zie: Wouw, Hillebrant Jacobsz van (I, wed. en erven). Aelst, Andries Jansz van. Zutphen Adres: Marct (de) 1613; Hofstraet (de) 1616 Aeltsz, Herman. Amsterdam Adres: Nieuwe brughsteegh, naast de Wildeman (de) ; Kalverstraet, by den Dam, naest den Graef van Hollant (de) ; Nieuwezyts Voor-burgwal, by de Deventer Houtmarckt (de) Uithb.: Oude Muse-nest (in t) Aeltsz, Herman (erven). Amsterdam 1697, 1739 Adres: Voorburgwal, over de Pypemarkt (de) 1697; Agterburgwal, by de brouwery de Hooiberg (de) 1739 Agricola, Edzard. Zie: Huysman, Edzard. Akersloot, Aris. Haarlem Adres: Verwulft ( t) Uithb.: Vergulde Beker (in de) 1663 Al-te-na, Jan Albartsz. Leeuwarden 1661 Adres: Nieuwe-buyren (de) 1661 Uithb.: Sparre-boom (in de) 1661 Albertsz, Dirck. Leeuwarden Adres: Klock-straet (de) ; S. Jacobs straet (de) 1637 Uithb.: Vergulden Bybel (in de) Albertsz, Frans. Delft 1658 Adres: Marckt (de) 1658 Uithb.: Wapen van Leeuwarden (in t) 1658 Albertsz, Jan. Amsterdam Adres: Nieuw-straet (de) ; Nieuwendijck, over de C apelsteegh (de) Uithb.: Vergulde AB C, of t Begin der G eleertheydt (in t) Albregts, Jan. Amsterdam 1658 Adres: Egelantiersgragt (de) 1658 Allard, Carel. Amsterdam Functie: kunstverkoper Adres: Dam (den) Uithb.: C aert winckel (in de) 1673 Alleman, Jan. Den Haag 1622, 1642, 1658 (fictief) Adres: West-ende ( t) 1622, 1642, 1658 Alphen, Pieter van. Rotterdam 1664 Adres: Beurs (op de) 1664 Uithb.: Vierige Colom (in de) 1664 Alto, Romulus ab. Haarlem 1690 (fictief) Adres: Venusbuurt (de) 1690 Amama, Henricus. Franeker Adres: Ackademie (over de) 1687 Ambrullaert, Jan. Dordrecht 1645 Adres: Wijn-brugh (by de) 1645 Uithb.: Grooten Bibel (in den) 1645 Ameling, Gerardus. Den Haag Adres: Groote Zael van t Hof (de) 1679 Amelisz, Jan. Utrecht Functie: graveur Adres: Schoon huys (in t) 1605; Onder de Lakensnijders Uithb.: (Vergulden) A.B. C. (int) Amelisz, Jan (wed.). Utrecht 1640 Uithb.: Vergulde A.B. C. (in t) 1640

27 27 D R U K K E R S E N B O E K V E R K O P E R S Andries, Minne. Leeuwarden 1672 Adres: Nieuwe-stadt (op de brede zijde van de) 1672 Andriessz, Abraham. Dordrecht Adres: Vleesch-houwers-straet (tegenover de) = Stadt-huys (by t) Uithb.: Schrijf-boeck (in t) Andriessz, Abraham (wed.). Dordrecht 1664 Adres: Stadt-huys (by t) 1664 Uithb.: Schrijfboec (in t) 1664 Andriessz, Reynier. Dordrecht 1636 Adres: Vleesch-houwer-straet (tegenover de) 1636 Uithb.: Schrijf-boeck (in t) 1636 Andriesz, Willem. Hoorn Adres: Noordt (het) Uithb.: Schrijfboeck (in t) Appel, Mieus Jans. Hoorn 1648 Adres: Roo-steen (aen de) 1648 Uithb.: Nieuwe Bybel (in de) 1648 Appelaer, Broer. Amsterdam Adres: Pyl-steeg (de) ; Fluweele Burghwal by de Pijl-steegh (de) Uithb.: Boeckdruckery (in de) Appelaer, Broer. Utrecht Functie: courantier van de Staten van Utrecht 1683 Appelaer, Jan. Amsterdam Adres: Pijl-steegh (de) ; Fluweele Burghwal, by de Pijl-steegh (de) ; Peperstraat (op de hoek van de) 1687 Uithb.: Boeck-druckery (inde) ; Son (in de) 1687 Appels, Thomas. Utrecht Adres: G anse markt (de) 1696; Oud Kerkhof (het) Arents, Jan. Groningen 1633 Adres: Botteringe straet (de) 1633 Uithb.: Elandts-hooren (inde) 1633 Arents, Jan. Groningen 1686 Uithb.: Block (in t) 1686 Arentsz, Pieter (I). Haarlem Adres: Bartel-Jorisstraet (de) ; Marct-velt ( t) = Koningstraet, by het Stadthuys (de) Uithb.: Ghereformeerden Bijbel (in den) Arentsz, Pieter (I). Amsterdam Adres: Papen-brugsteegh, op de hoeck van de Warmoes-straet (de) Arentsz, Pieter (II). Amsterdam Adres: Beursstraet = Beurssteeg (de) Uithb.: Drie Rapen (in de) = Drie Knollen (in de) = Raep (in de) Arentsz, Pieter (II, wed.). Amsterdam Adres: Beursstraat = Beurssteeg (de) Uithb.: Drie Raapen (in de) Arondeus, Abraham. Den Haag Adres: Grote Zaal (de) = Palais (au) Uithb.: Roy de France (à l enseigne du) Arumsma, Rinnert Sydtses. Leeuwarden Functie:

28 D R U K K E R S E N B O E K V E R K O P E R S 28 provinciedrukker Arumtsma, Sydtse Rinnerts. Leeuwarden Functie: provinciedrukker Adres: Vis-merckt (by de) ; Groote Kerck-straet (in de) 1663 Uithb.: Ghecroonde Druckery (in de) Asperen, Willem van. G orinchem 1600 Adres: Nieuwe-steech (de) 1600 Ast, Johannes van der. Amsterdam 1647 Adres: Lauweriers-gracht (de) 1647 Athias, Joseph. Amsterdam Adres: S. Antonis breestraet 1667 Atlas, Evert. Groningen Adres: Marckt (by de) 1684 Atlas, Tjerk Everts. Groningen Adres: Hooghstraet (de) 1664; Swaen-straat (de) 1671, 1693 Uithb.: Atlas (in de) 1693 Aukes, Gerrit. Harlingen 1627 Functie: stadstimmerman 1627 Autein, Laurens. Amsterdam Adres: Prince-gracht, by de Reestraet (de) Aysma, Johannes. Amsterdam 1685 Adres: Bloemgraft, omtrent de drukkery van d heer Blaauw (de) 1685 B Baars, Pieter. Purmerend Functie: stadsdrukker Adres: Peper-straet (de) Uithb.: Vergulde Baars (in de) 1698 Baart, Pieter Thomasz. Alkmaar Functie: stadsdrukker Adres: Langhe-straet (de) Uithb.: (Vergulden) Druck-pars (inde) Baart, Thomas Pietersz. Alkmaar Adres: Houtil (op den hoeck van de) 1619; Langhe-straet (de) Uithb.: (C onincklijcken) Propheet David (inde) Back, Ernestus. Amsterdam Adres: Heeren loogement aen d Oude Zijde (schuyns over t) ; G asthuys molensteeg (de) Backer, Gideon. Den Haag Adres: Schoolstraat (de) Baenwijk, Leendert. Dordrecht 1645, 1649 Adres: Steegh-over-sloot ( t) 1645, 1649 Bahnsen, Benedictus. Amsterdam Adres: Prince gracht, naest de brouwerye van t Roo Hart (de) 1664 Bakes, Douwe. Leeuwarden 1684 Adres: Marckt (by de) 1684 Bakkamude, Daniel. Amsterdam Adres: Rockin ( t) 1661; Rockin, by de Beurs ( t) 1665; Rockin, boven t Schip op de Helling ( t) 1668; Rockin, naest de Drie (Groene) Papegaeyen ( t) ; Nieuwe-zijds Achterburgwal, op de hoek van de Huiszittensteeg (de) Uithb.: Schip op de hellingh (in t) 1661 Bakker, Jan. Amsterdam 1696 Functie: schoolmeester Adres: Zeedijk, over

29 29 D R U K K E R S E N B O E K V E R K O P E R S de Stormsteeg (de) 1696 Bakker, Leendert. G oes 1700 Adres: Groote Kerk-straat (de) 1700 Balck, Idzard. Franeker Functie: provinciedrukker ; universiteitsdrukker Adres: C oorn-marckt Uithb.: Vergulde Druckerye (in de) Balck, Ulderick. Franeker Functie: provinciedrukker ; universiteitsdrukker Adres: Academiestraet, tegen over d Universiteyt = Academie = Hooghe schole (de) Baldeus, Adriaan. Middelburg Adres: Groen-marckt (de) Uithb.: Paeuw (in de) Balen, Peter Claessoon van. Leiden Adres: Sint Jans brugge (bi) Uithb.: Gulden Sonne (in dye) Baltensz, Frans. Dordrecht 1648 Adres: Nieu-kerckstraet (by de) 1648 Balthasars, Floris. Delft 1605 Functie: graveur 1605 Adres: C hoor-straet (de) 1605 Bancken, Margarita van. Zie: C asteleyn, Abraham (wed.). Banga, Johannes Jacobs. Leeuwarden Adres: Peperstraet (de) Banheyning, Cornelis. Leiden Adres: Breedestraet, ten huyse vande weduwe van sal. D.J. Ilpendam Uithb.: Vergulden Kerck- Bybel (in den) Banheyningh, Cornelis (wed.). Leiden 1658 Adres: Breedestraet (de) 1658 Uithb.: Vergulde Kerck-Bybel (inde) 1658 Banningh, Jan. Amsterdam Functie: drukker van de Illustere School ; stadsdrukker Adres: Middeldam, op de hoeck van de Vispoort (de) = Damsluys (de) ; Beurs (by de) = Damsluys (de) Uithb.: Vergulde Bybel (in de) Barentsz, Arien. Amsterdam 1588 Adres: Warmoesstraet (de) 1588 Barentsz, Barent. Haarlem 1596 Adres: Sant ( t) 1596 Uithb.: Swarten Bock (in den) 1596 Barentsz, Hendrick. Amsterdam Adres: Warmoestraet (de) Uithb.: Vergulde Schrijfboeck = Gulde Schrijfboeck (int) Barlinck-hof, Cornelis (I). Groningen Functie: stadsdrukker Adres: Broer-straat, by de Academie (de) 1673; Stoeldrayer-straet (de) Baron, Jan Zachariasz. Leiden Adres: Zandt by t Wage-veer ( t) Uithb.: Nieuwe Orientaelsche Boeck-druckery (in de) 1656 Bartholomeeusz, Jan. Amsterdam 1611 Adres: Dam-sluys (de) 1611 Uithb.: Beslagen Bybel (in de) 1611 Bartius, Adrianus. Amsterdam 1688 Adres: Kalverstraat (de) 1688

30 D R U K K E R S E N B O E K V E R K O P E R S 30 Bartjens, Geraerd. Zwolle Adres: Merckt (de) Basson, Govert. Leiden Adres: Rapenburch Uithb.: Musijckboeck (in t) Basson, Thomas. Leiden Adres: Clock-steghe (de) 1585; Breedestraet, by de Blauwe Steen (de) ; Universiteyt (teghen over de) 1595 Uithb.: Musieck-boeck (int) Bastiaensz, Matthijs. Rotterdam Adres: West-nieuwe-landt ( t) ; Steygher ( t) Uithb.: (Sint) Josephus (in) Bastiaensz, Matthijs (wed.). Rotterdam Adres: Steygher ( t) Uithb.: Josephus (in) Bastijn, Frans. Leiden Adres: Nieuw-straat, by den Burgh (de) Uithb.: Nieuwen Bybel (in den) 1652 Batman, Jan. Amsterdam 1602 Adres: Nieuwe Hoochstraet (de) 1602 Uithb.: Apocalipsis met de 23. Vocalen (inden) 1602 Beaumont, Willem van. Amsterdam Adres: Gravestraedt (de) ; Kalverstraet, tusschen de Spaerpot en St. Luceyesteegh (de) ; Water, op de hoek van de Vrouwesteegh ( t) Uithb.: Witte Boeck-pers = Witte Pers (inde) Beeck, Abraham Isaacxsz van der. Hoorn Adres: (Oude) Noort ( t) Uithb.: Schryf-boeck (in t) Beeck, Abraham Jacobsz van der. Hoorn Adres: (Oude) Noordt ( t) 1658, 1669; Achterom, bij Jan van Neckssteegh ( t) Uithb.: Druckery (inde) 1662; Noort-star (in de) 1669 Beeck, Abraham Jacobsz van der (wed.). Hoorn Adres: Achterom, by Jan van Necks-steegh ( t) Beeck, Barent. Den Haag Functie: kunstverkoper Adres: Wagestraet (de) ; Cingel (de) 1689; Spuy (het) Beeck, Isaac Willemsz van der. Hoorn Adres: Noordt ( t) Uithb.: Schrijf-boeck (in t) Beeck, Jacob van der. Delft Adres: Mart-velt (agter t) = Mart (ter zijden van de) Uithb.: Vijf Ringen (inde) 1666; Beslagen Bibel (in den) Beeck, Nicolaes van der. Utrecht 1664 Adres: Gansemarct (by de) 1664 Beecke, Jacobus. Leiden 1634 Adres: Breede straet (de) 1634 Beerendrecht, Dirck. Delft 1650 Adres: Koopere Weerelt (naest de) 1650 Beman, Adriaan. Delft Functie: stadsdrukker Adres: Marct-veld ( t) Bemmel, Hendrik van. Utrecht 1665 Adres: Haverstraet (de) 1665 Benden, Jan van. Amsterdam 1647 Adres: Dam (de) 1647 Benedetti, Anthony. Utrecht (pseudoniem van G.L. van der Macht)

31 31 D R U K K E R S E N B O E K V E R K O P E R S Adres: Paus-huys (recht tegen over t) Benjamin, Jacob. Amsterdam Adres: Raemsteegh, achter d Appel-marckt (op de hoek van de) ; Warmoestraet, by de Papenbruch-steegh (de) 1656; St. Anne dwars straat (de) 1658; Warmoesstraet, by de Engh Kercksteegh (de) ; Water, op de hoek van de Oudebrughsteegh, by de Koorenbeurs ( t) Uithb.: Druckery (in de) Benjamin, Jacob. Weesp 1662 Adres: Trouwe (naest de) 1662 Benting, Johannes. Rotterdam Adres: Beurs (de) 1658 Uithb.: C alvinus (in) 1658 Berendtsz, Willem. Kampen Uithb.: S. Lucas (in) 1617 Berentsma, Barent Adriaensz. S.l. 1633, 1636, 1643 ( Zeeland, fictief?) Uithb.: Druckery (inde) 1633 Berewout, Jan Leendertsz. Rotterdam Adres: Hooghstraet (de) Uithb.: Schrijf-boeck (in t) Berge, Pieter van den (I). Amsterdam Adres: Blaeuw-burghwal (de) ; Nieuwe Kerk (by de toren van de) 1661; Heeregracht, by de Herenstraat (de) ; Roosestraet (voor aen in de) Uithb.: Berg Parnass (in de) Bergh, Jacobus van den. Amsterdam Adres: (Nieuwe) G asthuismoolensteegh, naest de Heer-gracht (de) Uithb.: Amsterdamse Bibliotheecq (in de) Bergh, Johannes van den. Amsterdam Adres: Warmoes-gracht, by t Blauw-Huys (de) ; G asthuys-steegh, aen den Dam, bezijden t Stadthuys (de) Uithb.: Boekwinkel (in de) ; Altijd wat Nieus (in) Berloo, Dirck. Haarlem 1688 Adres: Groote Kerck, by de St. Jans-straet (aen de noordzijde van de) 1688 Bernard, Samuel. Amsterdam 1663, 1665 Adres: Dam (den) 1665 Berntsz, Jan. Utrecht Adres: Gansse Mart, in die Corte Minrebroeders Strate = achter dat Gheuangen Vleyschuys (by den) = Forum Anserum, in opposito Fratrum Minorum (circa) [= Ganzenmarkt, tegenover de Minderbroeders (bij de)] = Fratrum Minorum C oenobio (non procul a) [= Minderbroedersklooster (dichtbij het)] ; Saelstraet (op den hoeck van die) = Pontem Sancti Martini (apud) [= Maartensbrug (bij de)] ; Sinte Marten tooren (opden hoeck van de = onder de) Uithb.: Gulden Leew (in die) Berry, Thomas. Middelburg Adres: English Exchange (near the) 1663; Dam (op de noort-zijde van den) 1665; Korte Gist-straet (de) Uithb.: Oostende 1665