rijkswaterstaat F 35 een halve eeuw meetkundige dienst

Transcriptie

1 rijkswaterstaat een halve eeuw meetkundige dienst F 35

2 L

3 een halve eeuw meetkundige dienst oktober 1981 publicatie van de rijkswaterstaat meetkundige dienst te delft 1

4 grafische verzorging: meetkundige dienst, afdeling kartografie hoofddirectie van de waterstaat, bureau reprografie 2

5 Inhoudsopgave Voorwoord 5 1. Prenatale zorgen (periode tot 1931) 7 2. Opbouw ondanks crisis en oorlogsdreiging ( ) Overleving: oorlog en wederopbouw ( ) Een grote sprong voorwaarts ( ) Periode van expansie ( ) Grenzen aan de groei ( ) Specifieke ontwikkelingen De ontwikkeling van de automatisering 7.2. Automatisering bij het N.A.P Moss-programmtuur 8. De huidige situatie Takenpakket 8.2. Organisatiestruktuur 8.3. Kaartvervaardiging 8.4. Niet-topografische fotogrammetrie 8.5. Remote sensing 8.6. Het centraal beheer van fijne instrumenten 8.7. Terreinwerkzaamheden 8.8. Mariene geodesie 8.9. Het Minilirsysteem 9. Literatuur 89 3

6

7 Voorwoord Deze uitgave van de serie Rijkswaterstaatpublikaties is geheel gewijd aan de Meetkundige Dienst. De aanleiding tot deze publikatie is een jubileum: in 1981 is het namelijk 50 jaar geleden dat de Rijkswaterstaat besloot tot de stichting van een eigen landmeetkundige dienst, die zich heeft ontwikkeld tot de huidige Meetkundige Dienst van de Rijkswaterstaat. Het doel van het uitbrengen van deze publikatie is tweedelig, namelijk enerzijds het beschrijven van de geschiedenis van de dienst, anderzijds het geven van een indruk van de huidige aktiviteiten. Vele medewerkers van de dienst hebben een bijdrage geleverd. De publikatie is tenslotte onder auspiciën van het Directieteam van de Meetkundige Dienst tot stand gekomen. Het beschrijven van de geschiedenis was geen eenvoudige opgave. De verleiding was groot om voortdurend op details in te gaan. Een andere moeilijkheid vormde het noemen van namen van hen die de Meetkundige Dienst hebben gemaakt tot wat hij vandaag de dag is. Uiteindelijk is hiervan afgezien, de dienst is immers gevormd en gedragen door alle medewerkers en niet alleen door degenen die in een bepaalde periode een vooraanstaande plaats innamen. Bij wijze van uitzondering worden toch enkele namen genoemd, zo mocht bijvoorbeeld de naam van Schermerhorn, de vader" van de Meetkundige Dienst, niet onvermeld blijven. Sedert de oprichting vervult de Meetkundige Dienst een in hoofdzaak ondersteunende taak voor de Rijkswaterstaat. Sommige werkzaamheden worden ten algemene nutte verricht. Op geodetisch gebied bestrijkt de dienst een uitgebreid taakveld en vervult daardoor ook binnen de Nederlandse geodetische gemeenschap een duidelijke funktie. Een aantal aspecten van de werkzaamheden van de dienst wordt in deze publikatie nader belicht. Het zal duidelijk zijn dat niet alle aktiviteiten uitputtend konden worden beschreven. De Meetkundige Dienst staat gereed om ook in de toekomst een bijdrage te leveren aan de werkzaamheden van de Rijkswaterstaat. Het instrumentarium en de daarbij behorende werkmethoden zijn op het niveau van deze tijd en bovenal beschikt de dienst over uitstekend opgeleid personeel dat over een brede ervaring beschikt, ook op het gebied van niet puur-geodetische disciplines. Ik spreek tenslotte de hoop uit dat deze publikatie, die voor velen binnen de Rijkswaterstaat een mogelijkheid biedt om, wellicht opnieuw, kennis te maken met de Meetkundige Dienst, een bijdrage zal leveren aan de voortzetting van de goede samenwerking, die in de loop van een halve eeuw is gegroeid, tussen de Meetkundige Dienst en de andere diensten van de Rijkswaterstaat. A. Waalewijn 5

8

9 Prenatale zorgen (periode tot 1931). 1 Het zal zonder meer duidelijk zijn dat de oprichting van een nieuwe dienst als de Meetkundige Dienst van de Rijkswaterstaat in 1931 niet een kwestie is van een plotseling verschijnen, doch veeleer slechts een mijlpaal is in een zich geleidelijk ontwikkelend proces. Dit proces is zeer uitvoerig beschreven in SCHERMERHORN [61] de vader van de Meetkundige Dienst" zoals door VAN VEEN [69] terecht werd opgemerkt. In dit hoofdstuk worden de hoofdlijnen van het betoog van SCHERMERHORN [61] weergegeven. Figuur 1. Prof. dr. ir. W. Schermerhom ( ). De landmeetkundige aktiviteiten van de Rijkswaterstaat in de periode vóór 1931 bestonden hoofdzakelijk uit: 1. de vervaardiging van de Waterstaatskaart. 2. de vervaardiging van de Rivierkaart. 3. de uitvoering van de secundaire waterpassing. 4. het beheer van instrumenten. 5. incidentele opmetingen bij de voorbereiding en uitvoering van waterstaatswerken. De activiteiten 1 t/m 4 berustten bij de Algemene Dienst, waar een vaste staf van gespecialiseerde ambtenaren op dit gebied werkzaam was. Bij de opmetingen voor de Rivierkaart voerden in het kader van hun opleiding jonge ingenieurs gedurende een jaar landmeetkundige werkzaamheden uit. De sub 5 genoemde opmetingen ten behoeve van waterstaatswerken werden niet door de Algemene Dienst verricht doch op ad hoc basis door bij deze werken betrokken jonge ingenieurs, technisch ambtenaren en opzichters. Deze waren in het vak landmeetkunde niet gespecialiseerd, hetgeen in de bruikbaarheid van de geproduceerde kaarteringen zijn weerslag vond. Met het groter worden van de waterstaatsprojecten kwamen deze bezwaren steeds duidelijker aan het licht. Daarom werd reeds in de jaren ir. W. Schermerhorn ingeschakeld als adviseur bij de aanleg van de Twenthekanalen. Het ging daarbij vooral om de verkenning en de berekening van veelhoeks- en driehoeksmetingen in samenwerking met het Kadaster. De metingen zelf werden door de Rijkswaterstaat uitgevoerd. Daarnaast adviseerde Schermerhorn bij de aankoop van instrumenten en de uitvoering van waterpassingen. Een soortgelijke advisering vond plaats bij de aanleg van het Julianakanaal, terwijl in 1922 ten behoeve van de Gelderse IJssel (Rivierkaart) de triangulatie en de detailmeting werden uitbesteed aan het inmiddels door Schermerhorn gestichte Geodetisch Bureau. Overigens werd door het Geodetisch Bureau niet alleen voor de Rijkswaterstaat gewerkt; zie o.a. de waterpassing Den Helder - Terschelling in opdracht van de Commissie Lorentz". SCHERMERHORN [59] Het Geodetisch Bureau verrichtte in de periode ook in opdracht van de Algemene Dienst van de Rijkswaterstaat vele metingen; o.a. werden enige bladen van de Rivierkaart (Boven-Maas) tachymetrisch gemeten en werd in 1926 begonnen met de tweede nauwkeurigheidswaterpassing van Nederland, (zie fig. 2) Blijkens deze aktiviteiten van het Geodetisch Bureau bestond er bij de Rijkswaterstaat een duidelijke behoefte aan deskundige landmeetkundige bijstand. Niettemin was de Rijkswaterstaat in het algemeen nog niet geporteerd voor de instelling van een eigen centrale meetdienst, zoals bleek uit de resultaten van een enquête in Van de zijde van het Kadaster werden de meetwerkzaamheden van het Geodetisch Bureau met (enig) wantrouwen gade geslagen. Vooral ook het feit dat niet-academisch geschoold personeel een deel van de werkzaamheden uitvoerde speelde hierbij een rol. Schermerhorn wijst erop dat in een particulier bedrijf als het Geodetisch Bureau efficiënt en deskundig werken noodzaak was. Vandaar de inzet van middelbaar personeel, waarvan de theoretische kennis door opleiding in het bedrijf op het vereiste niveau was gebracht en dat werkte onder toezicht van ingenieurs. Een tweede kenmerk van de aanpak van Schermerhorn betrof het systematisch gebruik van moderne instrumenten en methoden (bijv. tachymetrie). Er werd bijvoorbeeld van het begin af consequent gebruik gemaakt van het werken met het coördinatensysteem van de Rijksdriehoeksmeting, terwijl verschillende instrumenten als bv. de kadaster-theodoliet van Hilde- 7

10 rtt^tfrlltnip Amsterdam Nieuwe Brugsluis 28 juli 1928 ffc. <5) ^è^ Figuur 2. De aansluiting van de tweede nauwkeurigheidswaterpassing aan het N.A.P. Rijkscommissie voor Graadmeting en Waterpassing: 1. Prof. ir. Hk.J. Heuvelink, secretaris Rijkswaterstaat: Directie der Waterpassingen: 2. ir. W.F. Stoel, Hoofdingenieur-Directeur van den Rijkswaterstaat belast men den Algemeenen Dienst 3. S. Blok, Adjunct-Hoofdingenieur bij den Algemeenen Dienst van den Rijkswaterstaat 4. K. Vierkant, Ambtenaar bij den Algemeenen Dienst van den Rijkswaterstaat Geodetisch Bureau, Aannemer der Waterpassingen: 5. Prof. ir. W. Schermerhom, Leider van het Geodetisch Bureau 6. Jhr. ir. M.J. Ortt, Ploegchef, eerste waarnemer, Ingenieur bij het Geodetisch Bureau 7. Ir. J. Bruins, tweede waarnemer, Ingenieur bij het Geodetisch Bureau 8. C. Kalkman, voorman, baakhouder 9. P. van Balkom, baakhouder 10. van Kesteren, karrijder en parapluhouder 11. J. Engel, instrumentdrager 8

11 brand en diverse coördinatografen bij het Geodetisch Bureau hun eerste toepassing in Nederland vonden. Beide elementen van de opzet van Schermerhorn vinden we in de Meetkundige Dienst anno 1981 nog onverkort terug. Een belangrijke opdracht voor het Geodetisch Bureau betrof de voorbereiding van de aanleg van Rijksweg nr. 7 van Amsterdam naar Lambertschaag. De bij deze opdracht gebruikte procedure zou later model staan voor de werkwijze van de Meetkundige Dienst binnen de Rijkswaterstaat en voor de samenwerking met het Kadaster. Intussen was de toepassing van de fotogrammetrie in de belangstelling gekomen, o.a. blijkens een artikel van VAN RIEL [53] en van diens colleges te Wageningen. Toen dan ook in 1927 de Hoofdingenieur-Directeur in de Algemene Dienst ir. W.F. Stoel (met medewerking van de directeur der militaire verkenningen) voor de Rijkscommissie voor Graadmeting en Waterpassing een nota samenstelde met betrekking tot het gebruik van het coördinatensysteem van de Rijksdriehoeksmeting bij de opmetingen voor de Topografische kaart en de Rivierkaart, lanceerde Schermerhorn een plan tot oprichting van een centrale meetdienst ( regeringsmaatschappij voor landmeetkunde en fotogrammetrie") waarin aan de fotogrammetrie een belangrijke plaats was toegedacht. Een centralisatie van fotogrammetrisch werk werd vooral noodzakelijk geacht in verband met de kostbare investeringen en ook de specialistische opleiding van het personeel. Behalve voor de samenstelling van de Topografische kaart en de Rivierkaart zag Schermerhorn perspectieven in de toepassing van fotogrammetrie voor gewestelijke uitbreidingsplannen, stadskaartering, deformatiemetingen, opmeting van oude bouwwerken etc. Dit idee van Schermerhorn, het tot stand brengen van een centrale meetdienst in een samenwerkingsverband van alle daarvoor in aanmerking komende departementen, is uiteindelijk gestrand op het gebrek aan medewerking van diverse departementen. Als gevolg van deze situatie legde ir. Stoel in 1929 aan de Minister van Waterstaat een plan voor tot stichting van een meetdienst voor de Rijkswaterstaat. In dit plan werden, naast de reeds door Schermerhorn opgesomde mogelijke toepassingen van de fotogrammetrie, ook de metingen ten behoeve van de uitvoering van het Rijkswegenplan (1927) genoemd. Het door ir. Stoel uitgebrachte plan werd niet (zoals deze bedoeld had) ter advisering voorgelegd aan de Rijkscommissie voor Graadmeting en Waterpassing doch aan de destijds bestaande Triangulatiecommissie. Bij deze Triangulatiecommissie (waarin het Ministerie van Waterstaat niet was vertegenwoordigd) kon het plan geen genade vinden, als gevolg waarvan er tenslotte bij de Rijkswaterstaat helemaal geen animo meer bestond om de toepassing van de fotogrammetrie te structureren in het eerder voorgestelde brede samenwerkingsverband (het plan Schermerhorn). Het plan van Stoel werd op de vergadering van Hoofdingenieursdirecteuren op 20 juni 1930 toegelicht door Schermerhorn en positief ontvangen. De weg was nu vrij voor het stichten van de Meetkundige Dienst van de Rijkswaterstaat, zoals de nieuwe dienst vanaf die tijd officieel werd aangeduid. In het voorjaar van 1931 begonnen de werkzaamheden door de inzet van een vijftal meetploegen voor de aanleg van het Amsterdam - Rijnkanaal en een drietal meetploegen voor de aanleg van de Rijksweg Bodegraven - Utrecht. Formeel was de oprichting van de Meetkundige Dienst toen nog niet geregeld; er werd nog gedeeltelijk onder verantwoordelijkheid van het Geodetisch Bureau gewerkt. Geleidelijk echter ging het personeel van het Geodetisch Bureau over naar de Rijkswaterstaat en nieuw personeel werd direct aangesteld bij de Rijkswaterstaat. De overname van de inventaris van het Geodetisch Bureau geschiedde op 21 september Organisatorisch werd de Meetkundige Dienst, in deze publicatie verder M.D. genoemd, ondergebracht bij de directie Algemene Dienst, een situatie die tot 1959 zou voortduren. De dagelijkse leiding van de M.D. werd op 16 oktober 1931 toevertrouwd aan J.G. Fortuin die de rang kreeg van adjuncthoofdingenieur. Fortuin was tot dan toe landmete, van het Kadaster geweest; in die functie had hij de samenwerking van het Geodetisch Bureau, de Rijkswaterstaat en het Kadaster te Hoorn gestalte gegeven (Rijksweg 7). Gezien de heersende verhoudingen was de overgang van Fortuin van het veilige Kadaster naar de ongewisse nieuwe dienst een moedige daad, die voor de M.D. zowel wat betreft de samenwerking met het Kadaster als wat betreft de acceptatie als gelijkwaardige partner van grote betekenis is geweest. Ook een andere factor maakte de taak van Fortuin niet eenvoudig, namelijk de positie naast Schermerhorn in diens functie van adviseur van de M.D.. Hierop zal in het volgende hoofdstuk nader worden ingegaan. De M.D. werd opgedragen een eigen financiële administratie te voeren, Fortuin was de eerste comptabele, tot april Aangezien er van een formele oprichting van de M.D. blijkbaar geen officiële stukken zijn terug te vinden, is men bij het 25- jarig jubileum van de M.D. uitgegaan van de datum van de aanstelling van Fortuin bij de Rijkswaterstaat, zodat wij 16 oktober 1931 als de geboortedatum van de M.D. mogen beschouwen. De nieuwe dienst werd ondergebracht in het gebouw voor Geodesie (Kanaalweg 4) van de Technische Hogeschool te Delft. Hierdoor werd de mogelijkheid tot intensief samengaan van theorie en praktijk geschapen, een samengaan dat van grote betekenis zou blijken voor de ontwikkeling van de M.D. Figuur 3. J.G. Fortuin ( ). 9

12 10 4J J6) (j CL1KS

13 Opbouw ondanks crisis en oorlogsdreiging ( ). Reeds terstond bij de aanvang van de M.D. werd met de toepassing van fotogrammetrie begonnen. SCHERMER- HORN [60](pag. 46) memoreert hoe op 11 september 1931 de eerste luchtopnamen voor precisiekaartering" (grote-schaalkaartering) in Nederland werden vervaardigd ten behoeve van de werken aan het Amsterdam - Rijnkanaal. Aangezien de M.D. /toen nog niet over eigen fotogrammetrische uitwerkingsappwatuur beschikte vond de kaartering in november 1931 plaats te Jena op een Zeiss-stereoplanigraaf C4 door prof. von Gruber persoonlijk, in aanwezigheid van Schermerhorn en P.A. Negrijn. De resultaten, die in Delft met terrestrische metingen werden vergeleken, waren zodanig dat onmiddellijk tot aankoop van een Stereoplanigraaf C4 werd besloten. Dit instrument werd reeds op 18 mei 1932 geleverd; het heeft, met een tussentijdse revisie omstreeks 1950, bij de M.D. dienst gedaan tot Dankzij de aanwezigheid van dit instrument en de inmiddels verworven kennis bij het personeel kon de M.D. verschillende fotogrammetrische kaarteringen ten behoeve van de wegenaanleg uitvoeren. Daarnaast dient de inzet van de fotogrammetrie bij de ruilverkaveling Eemnes en de kadastrering van de Loosdrechtse piassen, beide kaarteringen ten behoeve van het Kadaster, te worden vermeld. Deze mogelijkheid van de M.D. om ook voor derden fotogrammetrisch werk uit te voeren, wierp vooral zijn vruchten af bij de inzet van de M.D. voor de kaartering van km 2 op Nieuw Guinea, ten behoeve van de Nederlandse Nieuw Guinea Petroleum Mij, een werkmaatschappij van de B.P.M. (SCHERPBIER [63]). De samenwerking met de B.P.M, maakte het mogelijk met behulp van een bijzondere financieringsregeling het instrumentenpark uit te breiden met een Zeiss-stereoplanigraaf C5, een Zeiss-multiplex met 24 projektoren, en een Wild Autograaf A5. Gezien de hoge aanschaffingskosten van de fotogrammetrische instrumenten (de verhouding tot de jaarlijkse loonkosten van de waarnemers bedroeg ongeveer 10:1; thans is deze 2:1) werd bij de Afdeling Fotogrammetrie in zogenaamde ploegendienst gewerkt. Niet alleen de fotogrammetrische instrumenten waren praktisch dag en nacht in bedrijf; bij spoedopdrachten werd ook bijvoorbeeld op de Rekenafdeling in ploegendienst gewerkt. Soms werden de resultaten van het nachtelijk rekenwerk voor de B.P.M, 's-morgens in alle vroegte per auto naar Schiphol gebracht om met het vliegtuig naar Nederlands Indië te worden overgebracht. Een speciale opdracht werd in de jaren uitgevoerd voor het Ministerie van Defensie, de zogenaamde Luchtkaartering XI. Van het gehele gebied van de Hollandse waterlinie werden onthoekte luchtfoto's op schaal 1:10.000, voorzien van een ruitennet en deels van hoogtelijnen, vervaardigd. Deze opdracht heeft destijds een groot deel van de produktiecapaciteit van de M.D. in beslag genomen. 5T JOPIS ffl BB m LABOPATOPIUh i irffr~m N.V. B3 B3 B3 m m rij*- rn Jn n~l rrj CD AP8EIDSDIÈMST CEr rn m rn m tt^tn rry rn tn F&ffl ffl Figuur 4. Luchtkaartering XI. 11

14 Zo werd de methode van de ruimtelijke aero-triangulatie, ontworpen door Von Gruber, bij de M.D. voor het eerst op grote schaal toegepast en verder ontwikkeld; zie SCHWIDEFSKY [64] pag Schermerhorn maakte ook verschillende voor die tijd grote reizen, onder andere naar China en naar Nederlands Indië. De Nederlandse fotogrammetrische techniek nam aldus in de wereld van voor 1940 een vooraanstaande plaats in, een plaats verworven door de bundeling van wetenschap en praktijk zoals die in de M.D. gestalte had gekregen. Hierbij dienen we echter vooral niet te vergeten dat de pioniersgeest van het personeel in dit gebeuren een zeer grote rol speelde. Figuur 5. Internationale kontakten van Schermerhom: midden: S. Finsterwalden boven v.l.n.r.: Prof. Dr. 0. von Gruber, H. Roussilhe, Dr. H. Wild onder v.l.n.r.: Prof. Dr. Ing. C.F. Baeschlin, Generaal G. Perrier, Prof. Dr. O. Eggert. Zoals in Hoofdstuk 1 werd vermeld was Schermerhorn als adviseur aan de M.D. verbonden. Dit adviseurschap omvatte niet minder dan de wetenschappelijke en technische leiding, zij het onder verantwoordelijkheid van de H.I.D. in de Algemene Dienst. Daarnaast was de adviseur onder meer bevoegd voorstellen te doen voor het in dienst nemen en ontslaan van personeel, hij dirigeerde de groepsindeling van de terreinmeters, controleerde de comptabele regeling van de M.D. en beheerde de inventaris van fijne instrumenten. Kortom, in grote lijnen kon hij zich als diensthoofd opstellen, hetgeen in de praktijk dan ook veelvuldig gebeurde. Menigeen die in die tijd bij de M.D. kwam solliciteren zal dit kunnen beamen. Dankzij dit adviseurschap van Schermerhorn wist de M.D. zich in de eerste 10 jaren van zijn bestaan verzekerd van uitstekende contacten met wetenschappelijke instituten en personen in binnen- en buitenland. In een tijd van grote werkloosheid, zoals in de dertiger jaren, was het niet moeilijk om personeel te werven zodat de dienstleiding van de M.D., zich gesteld ziende voor een groeiend takenpakket in een min of meer onontgonnen gebied, een groot aantal jonge mensen met een uitstekende vooropleiding aan zich kon binden. Onder het personeel werden velen aangetroffen met het einddiploma van de H.B.S., de Kweekschool voor onderwijzers of de Zeevaartschool, alsmede enige civielingenieurs en een niet gering aantal landmeters van de landmeterscursus te Wageningen. Voor de laatste categorie bood de M.D. nadat het Kadaster in 1930 (HAASBROEK [19]) zijn poorten voor de jonge afgestudeerde landmeters had gesloten, een goede kans om in het eigen vakgebied een werkkring te vinden. De niet-academisch gevormden vonden in de M.D. een klimaat, waarin ze zich konden ontwikkelen op het vakgebied van de technische landmeetkunde, een nog geheel braakliggend terrein. De uitdaging, alsmede de voldoening van het hebben van werk in een tijd van zo grote werkloosheid, vormden de grondslag voor een grote motivatie bij het personeel van de M.D. Daarbij komt nog, dat de M.D. tot in de jaren veertig tegen verrekening werkte, waarbij de Rijkswaterstaatdiensten zorgden voor credieten van de werken. Een maximum aan efficiency (hoge kwaliteit, lage kosten, goede service) was dus een welbegrepen eigenbelang van het personeel. Figuur 6. De. M.D. in bedrijf. 12

15 Door het adviseurschap van schermerhorn ontstond de mogelijkheid dat studenten van de Technische Hogeschool zich met de fotogrammetrie vertrouwd maakten; immers de M.D. was in het gebouw voor Geodesie gehuisvest. Nadat in 1935 (VAN DER HOEK [22], HAASBROEK [19]), de landmeetcursus van Wageningen werd overgebracht naar de Technische Hogeschool in Delft konden ook de aankomende civiellandmeters deze gelegenheid benutten. Het pleit voor de sociale instelling van de toenmalige M.D.-leiding, dat zij aan een aantal personeelsleden de faciliteiten verschafte om de studie voor civiel-landmeter aan de T.H. te volgen. Uiteraard was dit geen gemakkelijke opgave; desondanks hebben verschillende' tekenaars en rekenaars van de M.D. langs deze weg een academische opleiding kunnen voltooien. Het oorspronkelijk reeds bij de Algemene Dienst aanwezige geodetische werkpakket (met uitzondering van de Waterstaatkaart, die elders onder de Algemene Dienst ressorteerde), namelijk: Rivierkaart, N.A.P. Centraal Beheer van Instrumenten, leverde bij de overgang naar de M.D. maar weinig problemen op, en de daarbij betrokken gespecialiseerde ambtenaren vormden als het ware de ambtelijke kern van de nieuwe M.D. Reeds in 1930 was door het Geodetisch Bureau voor de Rivierkaart een eenvoudige fotogrammetrische methode ingevoerd, waarbij men gebruik maakte van onthoekte foto's die met behulp van de bij de Technische Hogeschool gebouwde stereopantograaf en later met de calqueerstereoscoop werden overgetekend tot een lijnenkaart. BOODE [7], SCHERMERHORN en VAN STEENIS [62]. De metingen ten behoeve van de tweede nauwkeurigheidswaterpassing, in 1926 door het Geodetisch Bureau in opdracht van de Algemene Dienst begonnen, werden zonder onderbreking door de M.D. voortgezet en in 1939 voltooid. WAALE WIJN [71]. De bij de Algemene Dienst in beheer zijnde fijne instrumenten" (waterpasinstrumenten, theodolieten, sextanten, planimeters etc.) vormden een collectie die, zoals Schermerhorn in één van zijn vaak kernachtige uitspraken vermelde, rijp was voor het museum. De M.D. heeft van de aanvang af een beleid gevoerd waarbij, in vervolg op de aanpak bij het Geodetisch Bureau, moderne instrumenten werden aangekocht en bij het werk ingezet. Daarbij werd ook de Nederlandse industrie ingeschakeld: een aantal theodolieten en vooral waterpasinstrumenten van de firma De Koningh te Arnhem werd aan het instrumentarium toegevoegd. De Koningh bouwde naast een onthoeker ook op aanwijzingen van Schermerhorn een radiaal-triangulator ten behoeve van de fotogrammetrie. Op de tekenzaal van de M.D. werd voor de kaartering van de grondslagpunten en het ruitennet een grote coördinatograaf van Coradi gebruikt, terwijl voor detailkaarteringen een groot aantal detailcoördinatografen ook van De Koningh in gebruik was. Door de grote nauwkeurigheid van de coördinatograaf en de fotogrammetrische instrumenten werd men al spoedig geconfronteerd met problemen als gevolg van onregelmatige rek- en krimpverschijnselen van de normale tekenpapiersoorten. Uiteindelijk werden deze problemen overwonnen door het ter beschikking komen van papiersoorten met een metalen steunlaag, zoals bijvoorbeeld het correctostat-papier. De fotogrammetrische kaarteringen, die in potlood" van de tekentafels der fotogrammetrische instrumenten kwamen, werden door het inwerken van de naverkenning gecompleteerd en daarna in inkt afgewerkt. Het aldus ontstane grondblad vertoonde na het aanbrengen van de beschrifting en het kleuren (rosé, lichtblauw en sepia) een fraai uiterlijk, waarmede het vakmanschap van de M.D.-tekenaars (cartografen zo men wil) een zeer goede naam verwierf. Deze grondbladen werden vervolgens met de hand gecalqueerd teneinde voor het dagelijks gebruik reproduceerbare stukken te verkrijgen. De salarissen van het personeel waren bepaald niet hoog; gezien de beperkte middelen van 's Rijks schatkist en de heersende werkloosheid was dat wel begrijpelijk. De personeelsleden, meestal jonge mensen, accepteerden dit, al zal menigeen Figuur 7. Stereopantograaf. 13

16 in die tijd grote moeite hebben gehad om de eindjes aan elkaar te knopen. Men was al dankbaar dat men werk had en de meesten waren in materieel opzicht toch al niet verwend en stelden geen hoge eisen. Nagenoeg alle dienstverbanden waren óp arbeidscontract, dit was overigens niet alleen zo bij de M.D., doch een bij de gehele overheid voorkomende wijze van aanstelling; bovendien werd de M.D. als tijdelijk verschijnsel gezien (het Rijkswegenplan zou over niet al te lange tijd gereed zijn, en wat dan?). Aangezien er voor de niet-academisch gevormde landmeter in de overheid geen rangenstelsel bestond, werd speciaal voor de M.D. de rangsbenaming landmeetkundig ambtenaar ingevoerd, in de categorieën adspirant, 3 e, 2 e en 1 e klasse. Deze rangen werden toegepast bij de ambtenaren in de buitendienst en bij de fotogrammetrie. Voor de tekenaars moest worden volstaan met de rang tekenaar, zoals die ook bij het Kadaster in gebruik was. Doordat in deze rang geen gradatie bestond bleven de tekenaars in salariëring achter bij de landmeetkundig ambtenaren, een situatie die tot in de jaren vijftig heeft voortgeduurd. Een belangrijke aangelegenheid voor de jonge M.D. vormde de wijze van samenwerking met het Kadaster. In het Geodetisch Bureau was reeds de nodige ervaring opgedaan op dit gebied. De persoon van Fortuin (en niet alleen het feit dat hij een voormalig landmeter van het Kadaster was) heeft ongetwijfeld bijgedragen tot het scheppen van een zodanige sfeer dat reeds in augustus 1932 een eerste globale regeling voor de samenwerking tot stand kon komen. REGELING SAMENWER KING [51]. Hiermede werd vooral bij een aantal grote werken in Utrecht ervaring opgedaan in deze nieuwe materie. Er werd te Utrecht zelfs een speciaal Kadasterbureau Samenwerking Waterstaat" opgericht, dat onder leiding van de landmeter J.H. Sanders de samenwerking vorm en inhoud gaf. Sanders heeft zich niet alleen beperkt tot de formele en praktische kant van deze samenwerking, doch tevens een belangrijke bijdrage geleverd tot de vorming en scholing van de jonge landmeetkundige ambtenaren van de M.D. Tot in 1962 heeft hij op dit gebied voor de M.D. een actieve rol gespeeld. Nadat gedurende een vijftal jaren nuttige ervaring was opgedaan kwam in 1937 een definitieve Regeling der samenwerking tussen de Landmeetkundige Dienst van het Kadaster en M.D. van de Rijkswaterstaat" tot stand. Een dergelijke regeling, die voor beide partijen van groot voordeel is gebleken, wordt ook thans (uiteraard in aangepaste vorm) (REGELING SAMENWER KING [52]) nog steeds gehanteerd. Naar dit model zijn in de loop van de jaren ook regelingen van het Kadaster met andere technisch-landmeetkundige diensten tot stand gekomen. Samenvattend kunnen we stellen dat de M.D. zich reeds in de eerste decade van zijn bestaan een eigen plaats had verworven in de landmeetkundige wereld in Nederland, ja zelfs tot over onze grenzen. Binnen de Rijkswaterstaat vervulde de M.D. een nuttige functie, waarbij echter moet worden aangetekend dat zowel bij de andere diensten van de Rijkswaterstaat als bij de M.D., (een onderdeel van de directie Algemene Dienst) wederzijds nog een gevoel van afstandelijkheid bestond. 14

17 Overleving: oorlog en wederopbouw ( ). 3 De mei-oorlog van 1940 en de daarop volgende Duitse bezetting bracht natuurlijk een radicale ommekeer teweeg in het werk van de M.D. en in het leven van het personeel. Het is duidelijk dat er geen luchtfoto's meer konden worden gemaakt, terwijl door het ontstane isolement van ons land er ook geen fotomateriaal van de B.P.M. kon worden aangevoerd. Er werd nog met de bestaande voorraad luchtfoto's (ook van de B.P.M.) zo lang mogelijk doorgewerkt, maar ook aan die voorraad kwam een einde. De werken van de Rijkswaterstaat geraakten in een impasse, op een enkele uitzondering na, bijv. Rijksweg 12 van Utrecht richting Duitsland, door inventieve Nederlanders spottend het hazepad" genaamd. Gelukkig had de directie Benedenrivieren reeds voor de oorlog opdracht gegeven voor de kaartering van een groot gedeelte van haar beheergebied, een opdracht die bekend stond als Zuid-Hollandse wateren". De eerste kaarten hiervan waren reeds in 1939 afgeleverd en gedurende de oorlogsjaren kon het werk met behulp van nog aanwezige" luchtfoto's en ook door terrestrische metingen worden voortgezet. Uiteraard leverde dit ook voor de tekenaars een hoeveelheid werk. Voorts werden de berekeningen voor de definitieve vereffening van de tweede nauwkeurigheidswaterpassing uitgevoerd. Maar alles bijeen was er onvoldoende werk om de ruim 200 personeelsleden van de M.D. langdurig aan de gang te houden. Door de dienstleiding werd met grote voortvarendheid gezocht naar vervangend werk, omdat werkloosheid in de gegeven omstandigheden er onherroepelijk toe zou leiden, dat personeelsleden werden gedeporteerd naar Duitsland, om te worden ingezet in de Duitse oorlogsindustrie. Dit laatste diende zowel uit sociale als uit militaire (geallieerde) overwegingen te worden vermeden. Een van de objecten was de ruilverkaveling. Met behulp van luchtfoto's van de Topografische Dienst (technisch gezien op de veel te kleine schaal 1:20.000) werden kaarten op schaal 1:2.500 gemaakt. Daarnaast werd ook een aantal fotogrammeters in het terreinwerk ten behoeve van de ruilverkaveling ingezet; voor sommigen betekende dit een definitieve overgang naar de buitendienst. De directeur van de Cultuurtechnische Dienst heeft later verteld, dat die landmeters nooit klaar kwamen", hetgeen natuurlijk (gezien het dreigend alternatief) wel verklaarbaar was. Het was trouwens tijdens de Duitse bezetting een daad van vaderlandsliefde, om zo langzaam mogelijk te werken en zo slecht mogelijke kwaliteit af te leveren. De bezetter moet wel een zeer slechte indruk hebben gekregen van het prestatievermogen van de Nederlanders. Zelfs eenvoudige waterpassingen uit die periode dienen met wantrouwen te worden bekeken. Een ander werk waarvoor de aanwezige fotogrammetrische capaciteit met succes kon worden ingezet was de meting en kaartering" van cultuurmonumenten door middel van terrestrische fotogrammetrie. Van verschillende kerken en gebouwen werden opnamen gemaakt met een terrestrische meetcamera, terwijl op de gevels coördinaten" van paspunten werden ingemeten. De uitwerking van de foto's leverde een groot aantal fraaie en nauwkeurige tekeningen op, o.a. van de St. Bavo-kerk te Haarlem en een reeks gevels aan de Oude Delft te Delft, (zie fig. 9) Voorts werd een uitgebreide studie verricht aan de stereoplanigraaf C4 en C5, waardoor de kennis van de eigenschappen van dit instrument tot in details werd verrijkt. VAN DER WEE- LE [79] Ondertussen was tengevolge van het in gijzeling wegvoeren van Schermerhorn door de bezetter in 1942 een einde gekomen aan diens adviseurschap van de M.D.. De volle last van de dienstleiding in deze moeilijke jaren, kwam toen geheel op de schouders van Fortuin, die in 1943 de titel Hoofd van de Meetkundige Dienst kreeg. In 1941 werd ook de rang landmeter van de Rijkswaterstaat bij de M.D. ingevoerd, waardoor aan de in Wageningen of Delft afgestudeerde landmeters eenzelfde carrière als bij het Kadaster kon worden geboden. Een groot aantal van hen had echter reeds gekozen voor een loopbaan bij het Kadaster op het moment dat aldaar de deur weer werd geopend ( ). Gezien de moeilijke omstandigheden en o.a. het feit dat het personeel veelvuldig moest worden overgeplaatst werd in 1940 de Contact Commissie ingesteld. Hierdoor kwam een samenspraak tot stand tussen de dienstleiding en het personeel op basis van wederzijds vertrouwen. Een overleg dat in de ambtelijke wereld van die tijd als uniek mag worden beschouwd en dat mede bepalend is geworden voor de sfeer in de M.D. tot op heden. Tegen het einde van de oorlog kwam het gehele produktieapparaat stil te liggen. Een (gelukkig gering) aantal personeelsleden was naar Duitsland gedeporteerd, hetzij als fêêêêêêêêêêêêi^êêêêêêêêêêêêêêêêêtm Figuur 8. Gedenksteen In de hal van het M.D.-gebouw. 15

18 Figuur 9. Kartering van de St. Bavo-kerk te Haarlem. 16

19 dwangarbeider, hetzij als krijgsgevangene. Het front lag sinds het najaar van 1944 dwars door Nederland, zodat vele verbindingen verbroken waren. De in Delft werkzame personeelsleden hadden slechts één doel, namelijk eten bemachtigen om met hun gezin in leven te blijven. Eindelijk kwam in mei 1945 de bevrijding van Nederland en een, aanvankelijk gebrekkig, herstel van de verbindingen. Geleidelijk keerden de gedeporteerde, krijgsgevangen of als vermist beschouwde personeelsleden terug; helaas bleek dat de oorlog aan vier personeelsleden van de M.D. het leven had gekost. Het was niet eenvoudig om de dienst weer op gang te brengen, het ontbrak letterlijk aan alles, vaak zelfs de eenvoudigste zaken als bijvoorbeeld warme kleding, laarzen of fietsbanden. Weliswaar was het Geodesiegebouw niet beschadigd, maar bijvoorbeeld één van de fotogrammetrische instrumenten (de Wild A5) was door de bezetter in beslag genomen en naar elders overgebracht. Het kon worden opgespoord nabij Jena en dankzij de bemoeienis van de Minister-President (Schermerhorn) met veel moeite naar Delft worden teruggebracht. Een vrij groot aantal personeelsleden verliet de M.D. Het motief voor dit vertrek moet aan verschillende oorzaken worden toegeschreven. In de eerste plaats was er in de jaren onmiddellijk na de oorlog een algemene drang naar verandering die zich o.a. uitte in een sterke emigratie naar de Verenigde Staten, Canada en Australië. Bovendien gold voor de M.D. dat voor het personeel (vaak al ongeveer 10 jaar in dienst) bevorderingen uitbleven, terwijl er nog steeds weinig uitzicht bestond op aanstelling in vaste dienst ( niets is vaster dan los bij de Waterstaat")*. Voegt men daarbij, dat er bij diverse gemeentelijke diensten een groot gebrek aan landmeetkundig personeel bestond, dan is het niet verwonderlijk dat het personeelsbestand in de periode van 1944 tot 1946 terugliep van 220 man naar ongeveer 170. De werken van de Rijkswaterstaat kwamen slechts langzaam op gang; voornamelijk het herstel van dijken, bruggen, havens en dergelijke. Een zeer belangrijk en urgent werk vormde de wederopbouw van een groot aantal verwoeste steden en dorpen, vooral in de zuidelijke helft van Nederland. De Rijkswaterstaat was vooral betrokken bij het herstel van grote delen van Zeeuwsch-Vlaanderen en Walcheren, die door inundatie en/of oorlogshandelingen grotendeels geheel gereconstrueerd moesten worden. Door de M.D. werd hierbij de landmeetkundige ondersteuning geleverd, waarbij onder andere luchtfoto's van de oorspronkelijke toestand goede diensten hebben bewezen. Het personeel van de buitendienst moest onder vaak primitieve en soms gevaarlijke omstandigheden leven en werken. In het kader van een algemene instructie van het college van Commissarissen voor de Wederopbouw kon de M.D. voor meetwerkzaamheden worden ingeschakeld bij diverse gemeentelijke wederopbouwplannen. De kosten van dit meetwerk kwamen ten laste van het Rijk (tot 7 december 1948). Zo heeft de M.D. in vele gevallen samen met het Kadaster een ruime landmeetkundige bijstand verleend, o.a. in Zutphen, Nijmegen en Venlo.(DE HAEN [20]) Het werk voor Venlo kon, naderhand op kosten van de gemeente, tot in 1955 worden voortgezet. Op initiatief van verschillende directies van de Rijkswaterstaat (o.a. Friesland en Gelderland) werd op vrij grote schaal begonnen met het vervaardigen van beheerkaarten van rijkswegen. Ook voor de B.P.M, kwam het werk na de beëindiging van de tweede wereldoorlog weer op gang, doordat op vele plaatsen in de wereld het zoeken naar olie met kracht werd voortgezet. Zo kwam geleidelijk na 1945 het werk van de M.D. weer in het normale spoor. De schaarste aan normale gebruiksgoederen liep, zij het langzaam, ten einde en de mobiliteit van de meetploegen verbeterde aanmerkelijk door de inzet van voormalige militaire voertuigen (enige jeeps en een aantal motorfietsen). In het kader van de door de regering nagestreefde industrialisering begon ook het werk voor de Rijkswaterstaat weer te groeien en tegen het einde van de in dit hoofdstuk beschreven periode kon men weer van een nagenoeg normale toestand spreken. De M.D. was gereed voor een periode van ongekende groei. Helaas zou Fortuin dit niet meer mogen beleven; hij overleed op 26 augustus 1949 op 55-jarige leeftijd. Gedurende bijna 18 jaar had hij de M.D. geleid in uiterst moeilijke omstandigheden. Wie kennis heeft kunnen nemen van de vaak zeer persoonlijke correspondentie die Fortuin met zijn medewerkers voerde, weet welk een verlies zijn heengaan, niet alleen voor de M.D., maar ook voor zijn medewerkers persoonlijk betekende. Zijn taak werd overgenomen door ir. A.J. van der Weele, die op 1 oktober 1949 werd benoemd tot Hoofd van de Meetkundige Dienst. czxo^ * In de jaren 1947 en 1948 werden uiteindelijk veel vaste aanstellingen gerealiseerd. 17

20 18

21 Een grote sprong voorwaarts ( ). 4 De hoeveelheid werk voor de M.D. nam door het herstel van de economie in het begin van de in dit hoofdstuk beschreven periode een zodanige omvang aan, dat het jaarlijkse werkprogramma met het beschikbare personeel onmogelijk kon worden volbracht, een situatie die sindsdien eigenlijk chronisch is geworden. Niet alleen door de Rijkswaterstaat maar ook door andere overheidsdiensten (de Rijksluchtvaartdienst, het B.A.B.O.V., de provincie Drenthe, de gemeente Rotterdam, de Ruilverkavelingsdienst etc.) werd voortdurend een beroep gedaan op de M.D. Een personeelsstop bij de overheid in 1950 verhinderde aanvankelijk een personeelsuitbreiding, waaruit tevens blijkt, dat het met de overheidsfinanciën in het begin nog slecht was gesteld. Trouwens, ook de materiële voorzieningen van de dienst waren nog niet op het peil waarop ze zouden behoren te zijn voor een goede en efficiënte uitvoering van de werkzaamheden. Goed papier en goede meetbanden waren moeilijk te verkrijgen, terwijl zelfs gewone gebruiksartikelen als bijvoorbeeld gloeilampen nog schaars waren. Het werkpakket van de M.D. veranderde nauwelijks van karakter; er werd veel werk verzet voor de Rijkswaterstaat en ook voor uitbreidingsplannen van verschillende gemeenten. VAN DER WEELE [78] geeft een uitvoerige beschrijving van het werk en de organisatie van de M.D. in de eerste helft van de hier beschreven periode, hier zal worden volstaan met het noemen van een aantal aspecten. In de loop van 1950 werd begonnen met de derde nauwkeurigheidswaterpassing van Nederland, die tot 1959 zou duren. In het kader van deze nauwkeurigheidswaterpassing werd bij wijze van experiment in 1952 een hydrostatische waterpassing uitgevoerd over de Westerschelde, gebruik makend van een pas geïnstalleerde gaszinker. WAALEWIJN [74]. De ervaringen opgedaan bij dit experiment hebben naderhand hun vruchten afgeworpen bij het ontwerpen en toepassen van een systeem voor hydrostatische waterpassing ten behoeve van de voorbereiding voor de werken van het Deltaplan. Naast de vele opdrachten voor de Rijkswaterstaat, was de Afdeling Fotogrammetrie sterk bezet met werkzaamheden voor de ruilverkaveling, die in het kader van de opvoering van de produktiviteit van de landbouw in de belangstelling stond. GORTER [18]. Ook de kaartering ten behoeve van de herverkaveling van de na de stormramp van 1953 overstroomde gebieden in Zeeland leverde veel werk op. Toen in 1956 het Kadaster een eigen fotogrammetrische afdeling stichtte kwam er een einde aan de bijna 20 jaar durende inzet van de M.D. voor de ruilverkaveling. Ook het werk voor de B.P.M, (het zogenaamde tropische werk) stelde voortdurend hoge eisen aan de inventiviteit en de vakkennis van de M.D.-medewerkers. Deze werkzaamheden gingen in de hier beschreven periode onverminderd voort. SCHERPBIER [63]. In 1958 werd aan de taken van de M.D. toegevoegd de samenstelling (in samenwerking met de Topografische Dienst) van de Hoogtekaart van Nederland, schaal 1: Ook de principe-instemming op 4 juni 1956 van de Directeur- Generaal orn een volledige oever- en kustkaart van Nederland tot stand te brengen betekende een belangrijke uitbreiding van het takenpakket van de M.D. Op personeelsgebied kwamen al spoedig enige verbeteringen tot stand tengevolge van het nieuwe Bezoldigingsbesluit Burgelijke Rijksambtenaren (BBRA 1948). Voor de tekenaars ontstond eindelijk de mogelijkheid voor een bevordering door de invoering van de cartografenrangen, terwijl in de buitendienst voorde meetassistenten een bevorderingsmogelijkheid beschikbaar kwam in de rang van meetarbeider. Bovendien werd nu ook een aantal meetarbeiders aangesteld in vaste dienst, hetgeen aanleiding was, om voor hen een (aparte) vertegenwoordiging in de Contact Commissie te creëeren. De reeds genoemde personeelsstop in 1950 bij de overheid verhinderde aanvankelijk de zo noodzakelijke personeelsuitbreiding bij de M.D. Toen in de loop van 1952 tengevolge van de werkverruimingspolitiek van de regering een versterkte aktiviteit bij de Rijkswaterstaat ontstond in verband met de voorbereiding van nieuwe werken lag de weg open voor een gestage groei van de M.D.. Deze groei werd in 1953 nog extra gestimuleerd door het grote beroep dat op de Rijkswaterstaat werd gedaan na de stormramp van 1 februari De stormramp had een directe en een indirecte invloed op de ontwikkelingen bij de M.D.. Direct, omdat terstond na de ramp actuele gegevens over de toestand van de beschadigde dijken noodzakelijk waren. Hiertoe werden luchtfoto's gemaakt door K.L.M. Aerocarto; de uitwerking van deze foto's geschiedde in recordtijd. Zo werden bijv. op een maandag reeds 14 bladen afgeleverd die in een weekend van continu-dienst waren vervaardigd uit slechts twee dagen tevoren opgenomen luchtfoto's. Ook bij het herstel van de zeeweringen werd personeel van de M.D. ingeschakeld; in totaal hebben 8 meetploegen in 1953 onder vaak moeilijke omstandigheden hun bijdrage aan dit werk geleverd. Maar vooral indirect had de stormramp via het Deltaplan een grote invloed op het werkpakket van de M.D., een invloed die tot op de huidige dag voortgaat. In de eerste plaats werd men zich bij de Rijkswaterstaat opnieuw bewust van de behoefte aan goede gegevens over de toestand van de zeeweringen. Hiertoe werd in Zeeland een kaartering opgezet van de zeeweringen, aangevuld met profielgegevens van de verschillende dijkvakken. Naderhand werd deze aktiviteit uitgebreid tot het gehele Nederlandse kustgebied en ontstond, zoals reeds vermeld, de Oever- en Kustkaart". Voorts werd door de in 1956 opgerichte Deltadienst een voortdurend beroep gedaan op het specialisme van de M.D. 19

22 Als gevolg hiervan kon bijv. de hydrostatische waterpassing verder worden ontwikkeld, zodat aan het einde van de jaren vijftig een operationeel systeem, dat uniek is in de wereld, ter beschikking stond van de Rijkswaterstaat. WAALEWIJN [75] VAN DER HOUVEN [30]. Een ander gevolg van de werken voor het Deltaplan was de toepassing van radioplaatsbepalings S 08t 00fr 0Z6 0V WZ 00Z 0ZI Figuur 10. Patroonblad. systemen bij de Rijkswaterstaat en de ontwikkeling van de geodetische ondersteuning voor deze systemen bij de M.D. De behoefte aan kaarten, waarop de positielijnen van deze radioplaatsbepalingssystemen waren afgebeeld (de zogenaamde positiepatronen) had vervolgens een uitermate stimulerende invloed op de toepassing van de automatische rekensystemen bij de M.D. en op de ontwikkeling van automatische kaarteringssystemen. Deze ontwikkelingen zijn uitvoerig beschreven door VAN DER SCHAAF en VETTERLI [57] en [58]. Ook de fotogrammetrie onderging de stimulerende werking van het Deltaplan. Niet alleen werd er een groot beroep gedaan op het in de M.D. aanwezige vakmanschap voor de kaarteringen van oevers en kusten, doch ook de kaartering ca. van de op zee en in de zeegaten voorkomende ingewikkelde golfverschijnselen vormde een onderwerp van intensieve studie voor de Afdeling Fotogrammetrie. Het zal duidelijk zijn dat ook bij de uitvoering van de grote werken voor het Deltaplan een goede landmeetkundige ondersteuning onontbeerlijk is, een ondersteuning die door de veelal moeilijke omstandigheden waaronder deze werken worden uitgevoerd een sterk beroep doet op de inventiviteit en het vakmanschap van de betrokken M.D.-ers. Indien men daarbij bedenkt dat bij een project van een dergelijke omvang de financiële middelen niet gering zijn, dan kan men al met al stellen, dat de Deltawerken een enorme invloed hebben uitgeoefend op het funktioneren van de M.D., een invloed die zich zal blijven uitstrekken zelfs tot na de voltooiing van de laatste grote werken. De huisvesting van de M.D. in het Geodesiegebouw was bepaald niet riant. De fotogrammetrische instrumenten waren op de begane grond ondergebracht; voor een aantal andere afdelingen was reeds in de jaren dertig de conciërgewoning ontruimd. Verschillende afdelingen bevonden zich aldus in ruimten die oorspronkelijk als slaapkamer waren bestemd; de onthoeker en het fotografisch laboratorium waren in de voormalige keuken ondergebracht. Voor de tekenzalen waren de zolderruimten van het Geodesiegebouw uitgebouwd. (VAN DER HOEK [23]). Gegeven het feit dat ook de Bijhoudingsdienst van de Rijksdriehoeksmeting in het Geodesiegebouw was gehuisvest, is het niet overdreven te stellen dat het gebouw al jaren overvol was. Deze situatie werd bepaald nijpend toen het, in 1951 door Schermerhorn opgerichte, International Training Centre For Aerial Survey (I.T.C.) eveneens in het Geodesiegebouw (inmiddels uitgebreid met de voormalige hoogleraarswoning) moest worden ondergebracht. Weliswaar werd er al spoedig ten behoeve van het I.T.C. een vrij ingrijpende verbouwing opgezet, doch mede door de personeelsuitbreiding van de M.D. in de periode sedert 1952, ontstond een onhoudbare toestand. Tijdelijke oplossingen voor het huisvestingsprobleem werden vanaf 1953 gevonden door het verplaatsen van enige M.D.-afdelingen naar gebouwen elders in de stad. Een definitieve oplossing kwam in zicht door een groots nieuwbouwplan voor het I.T.C. waarin tevens een nieuwe huisvesting voor zowel het bureau van K.L.M.-Aerocarto als voor de M.D. was voorzien. Toen ten behoeve van deze nieuwbouw de voormalige conciërgewoning van het Geodesiegebouw werd afgebroken verhuisden nog enige afdelingen naar ruimten in oude gebouwen van de Technische Hogeschool (Gebouw voor Werktuig- en Scheepsbouwkunde aan de Nieuwelaan, zolders van het Hoofdgebouw aan de Julianalaan, de toren van het Geodosiegebouw) en naar een laboratoriumgebouw van de Shell bij Pasgeld". Uiteraard had deze gebrekkige en zeer verspreide huisvesting nadelige gevolgen voor het efficiënt funktioneren van de dienst. Het nieuwe gebouw voor de M.D. kwam in de loop van 1956 gereed, zodat bij het 25-jarig jubileum de dienst voor het eerst in eigen huis" was. Overigens was dit nieuwe gebouw reeds bij de aanvang nauwelijks groot genoeg om de steeds groeiende M.D. te bevatten, terwijl in een mogelijkheid tot uitbreiding niet was voorzien, ondanks herhaalde verzoeken daartoe door de dienstleiding van de M.D. Deze beperking is heden ten dage maar al te sterk voelbaar. Figuur 11. Kanaalweg 3 B. 20

23 Het gebouw was, voor zover de middelen uit die tijd dat toelieten, speciaal ingericht voor het gebruik van de M.D.. Op de begane grond was de dienstleiding met de administratie en het N.A.P. gevestigd, alsmede de fotogrammetrische afdeling in speciaal gefundeerde en van air-conditioning voorziene ruimten. De Rekenafdeling, de Rivierkaart en de Voorbereiding van de Fotogrammetrie alsmede het Archief en het Fotografisch Laboratorium vonden een plaats op de eerste verdieping, terwijl de tekenzalen de tweede verdieping bezetten. Het Centraal Beheer van Instrumenten was ondergebracht in de kelderruimte, terwijl een gedeelte van de instrumentmakerij gebruik maakte van de gemeenschappelijke werkplaats van Geodesie, I.T.C. en M.D. Eén van de voor die tijd zeer ongebruikelijke voorzieningen van het nieuwe gebouw vormde de aanwezigheid van een kantine, een faciliteit die thans in elk nieuw rijkskantorengebouw als vanzelfsprekend wordt beschouwd. De grote personeelsuitbreiding die omstreeks inzette plaatste de M.D. ook voor andere problemen. Immers de in de grafiek (fig. 12) weergegeven groei is in wezen het positieve saldo van het aantal nieuw aangekomen personeelsleden verminderd met het aantal van degenen die de M.D. verlieten om elders een (vaak beter betaalde) werkkring te aanvaarden. TOTAAL AANTAL PERSONEN IN DIENST OP 1 JANUARI I I I I ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' I I I I I I I I I I I I I I I I I n n 9 IO co co co co o> <o r» co o> o *- N C O ^ W I D I ^ C O O ) co co co co ^ * * * * * * * * * in m cooï0^cmco*in<pf.coo>0'- inm<o(o<oc0<0<0(0<0(0&r«i^ «n * m <o c- co o> o r-krs. t*. i»- r~nr~ooco Figuur 12. Ontwikkeling personeelsbestand. Zo bestond het personeelsbestand begin 1954 voor een derde uit nieuwelingen. Het gevolg hiervan was dat tegenover de toename van de kwantiteit een duidelijke vermindering van de gemiddelde kwaliteit stond. Men dient hierbij te bedenken dat er, afgezien van de vakopleiding bij het Kadaster (C.T.O.) en schriftelijke cursussen, in Nederland geen enkele opleiding in de landmeetkunde bestond buiten de ingenieursopleiding aan de Technische Hogeschool te Delft, en de in 1953 gestichte H.T.S.-opleiding te Utrecht. Het nieuw aangeworven personeel moest dus door de dienst zelf worden opgeleid. Gezien de grote hoeveelheid werk stuitte dit op ernstige moeilijkheden; niet alleen werden vakbekwame medewerkers door de hun opgelegde instructeurstaak aan de produktie onttrokken, doch bovendien trachtte men de nieuwkomers zo spoedig mogelijk produktief te maken. Dit kon slechts worden bereikt door een beperkte opleiding met een ver doorgevoerde specialisatie, hetgeen uiteraard niet bevordelijk was voor de flexibiliteit en de inzetbaarheid van de nieuwe medewerkers. Aangezien een dergelijke toestand mede uit sociaal oogpunt onaanvaardbaar werd geacht organi- 21