Dwalen door Rivierenland

Transcriptie

1 Dwalen door Rivierenland In het voetspoor van Jac. P. Thijsse Wie uit zwerven wil, moet er in deze tijd wel moeite voor doen vind nog maar eens gebieden waar je vrij kunt dwalen. In het rivierenland tussen Maas, Waal en Neder-Rijn kan het nog, vrijwel precies zoals Jac. P. Thijsse in de jaren dertig beschreef in zijn Verkade-album Onze groote rivieren. Tekst Wim Huijser Fotografie Josette van Erp Grote foto: de Martinus Nijhoffbrug bij Zaltbommel vanaf Hurwenen; links: de cover van Verkade-album Onze groote rivieren. Hollands Glorie p. 35

2 Rivierenland is misschien wel het meest Nederlandse landschap denkbaar. Dat hebben we niet alleen te danken aan beroemde dichtregels van Marsman ( Denkend aan Holland / zie ik breede rivieren / traag door oneindig / laagland gaan ), maar ook aan het werk van schrijver en natuurvorser Jacobus Pieter Thijsse. Met name aan het smalle stuk Gelderland tussen Waal en Maas bewaarde dr. Thijsse dierbare herinneringen. Hij schreef erover in het Verkade-album Onze groote rivieren. Dat verscheen in 1938 als opvolger van het album Waar wij wonen. Nederland mocht naar zijn idee gerekend worden tot de beste en schoonste landen ter wereld. Nu wilde hij de grote stromen bekijken, de levensaderen van het land, in de hoop dat het de lezers zou verleiden tot heerlijke zwerftochten. Verkade-albums Aanvankelijk voelde Jac. P. Thijsse niet veel voor het plan van Verkade & Comp. om hem albums te laten schrijven die consumenten bij producten van de koekjesfabrikant zouden krijgen en kunnen sparen. Pas toen hij begreep dat er een groot aantal in kleurendruk uitgevoerde plaatjes in zou komen, draaide hij bij. Onze groote rivieren was het negentiende album dat hij schreef. Eerder verschenen onder andere de albums Lente, Zomer, Herfst en Winter, later gevolgd door titels als Texel, De IJsel en De Bloemen en haar vrienden. De spaaractie van Verkade staat nog altijd te boek als een van de grootste Nederlandse reclamecampagnes. Het totaal in omloop gebrachte albums bedroeg ongeveer 3,2 miljoen, met een recordaantal van dertig miljoen plaatjes. Ze maken sindsdien deel uit van ons cultureel erfgoed. Tot de tekenaars behoorden L.W.R. Wenkebach, Jan Voerman jr., Jan van Oort en vader en zoon C. en H. Rol. Vooral de plaatjes van Voerman sloegen bij het grote publiek enorm aan. Alle natuuralbums behaalden enorme oplagen. Net als met beschuit zou een hele generatie ermee opgroeien. De liefde voor de natuur werd en passant niet met de paplepel maar met de koek ingegeven. Van links naar rechts: illustratie van de brug bij Nijmegen uit Onze Groote Rivieren ; nabij Waardenburg; zicht op Zaltbommel vanaf de Martinus Nijhoffbrug. In de wijde uiterwaarden Hoewel slechts een kleine rivier in vergelijking met bijvoorbeeld de Mississippi, de Amazone of de Kongo, beschouwde Thijsse de Rijn als een van de belangrijkste en beroemdste rivieren ter wereld. Geen andere rivier heeft immers een monding die vergelijkbaar is met de Hollandse rivierdelta. Bij Lobith stroomt de Rijn het land binnen, en als een brede rivier stroomt hij westwaarts. Toch was de loop voor Thijsse al lastig te volgen. Bij hoogwater stroomde de Rijn in die jaren bij Lobith via een overlaat in zijn oude bedding, die nu als een dode rivierarm om de gemeente Rijnwaarden ligt. Een noodhulp noemde Thijsse dat. De rivier zelf ging verder als het Bijlandsche Kanaal dat in de 18de eeuw gegraven was. Even verder, ter hoogte van Millingen aan de Rijn, was er opnieuw een splitsing. Hiervandaan stroomde het Pannerdensch Kanaal naar het noorden. Het maakte de topografie van de Hollandse rivieren complex, en dat is ie nog steeds. Men kon beter zelf komen kijken, vond Thijsse. Zelf genoot hij er enorm van om op het splitsingspunt bij Fort Pannerden te staan. Hij raadde dan ook iedereen aan om niet alleen de rivieren te bevaren, maar ook langs dijken en kaden te wandelen of fietsen. Voorbij Millingen krijgt de Rijn een andere naam. Het is nu de Waal waarover men spreekt. Boven Nijmegen is de rivier nog even indrukwekkend als in Thijsses dagen. In de wijde uiterwaarden verlopen oude armen, spiegelende waterpartijen in de groene weide, zo schreef hij. Wielen, buitendijks en binnendijks, kijken ons aan als wilden ze ons hun geschiedenis verhalen. Daarin is niets veranderd. Uit het landschap dringt zich nog altijd het beeld van steenfabrieken op, al zijn het er bij lange na niet meer zoveel als in de jaren dertig. De wereld is wel degelijk veranderd. De klei wordt niet meer door de rivier zelf aangebracht. Meestal is het de scheepvaart die de grondstof voor de steenfabrieken moet aanvoeren. De Prins van Oranje Zelf was Thijsse meer vertrouwd met de Maas. In zijn kinderjaren woonde hij met zijn ouders in het Noord-Brabantse Grave. Van tijd tot tijd ging de familie op bezoek bij zijn oma in Middel- > Thijsse beschouwde de Rijn, hoewel klein vergeleken met bijvoorbeeld de Amazone, als een van de belangrijkste rivieren ter wereld Hollands Glorie p. 37

3 Met de klok mee, vanaf linksboven: Hurwenen; illustratie Dijkhelling met bloemen uit Onze Groote Rivieren ; molen bij Waardenburg; de stompe toren van Varik; illustratie Varik uit Onze Groote Rivieren ; schoorsteenpijp bij Haalderen. burg. Het was een lange reis die over water ging: eerst met de stoomboot naar Rotterdam en vandaaruit met een grotere boot richting Zeeland. Een prachtig avontuur, zo zou Thijsse zich later herinneren. Ons bootje heette De Prins van Oranje en hij kwam van Venlo, bleef ook wel eens weg, als de Maas te laag stond. Hij rook heel sterk naar teer en machineolie. Het was een geur die voor hem altijd tot de meest aangename behoorde. Die stond voor het heerlijk verblijf op de wijde wateren. De talloze bochten en lussen in de rivier maakten de oriëntatie vaak lastig. Plezier had Thijsse vooral als Maasbommel eerst aan de rechterhand voorbij werd gevaren, waarna ze het een goed kwartier later opnieuw passeerden, nu aan de linkerkant en in tegengestelde richting. Een van de mooiste momenten van de bootreis brak aan bij het passeren van Fort Sint-Andries, waar de boot via een klein sluisje in de Waal terechtkwam. Ooit stonden de rivieren hier met elkaar in open verbinding. Het was een gebeurtenis waar de jonge J.P. altijd weer naar kon verlangen: Die sluis was een poort, die ons toegang gaf tot een heel nieuwe wereld, de wijde Waal, wel zes maal zo breed als onze Maas. (...) En als je dan voorop de boot stond, had je vrij uitzicht naar twee kanten, naar rechts in de richting van Tiel langs de Dikke Toren van Varik, naar links langs de bomen van Rossum in de richting naar Bommel. (...) En over de rivier sprongen de bogen van de grote, toen nog nieuwe spoorwegbrug. Die sluis was een poort, die ons toegang gaf tot een heel nieuwe wereld, de wijde Waal, wel zes maal zo breed als onze Maas de schoonheid van natuur en landschap bij hem altijd vooropstonden, kon hij de verbeteringen aan de rivier, zoals het afsnijden van bochten en de ontwikkeling van havens, ook waarderen. Hij was zelfs kritisch als het ging om het creëren van nieuwe natuur langs de dijken. Dat vond hij soms strijdig met verantwoord waterbeheer. Een met bomen beplante dijk had het risico dat de wortelstelsels de bodem zouden losmaken. En als het heel bar wordt en de boom raakt ontworteld met wortelkluit en al, dan ondervindt de dijk een zeer ongewenste beschadiging. Hij toonde zich wél verheugd over het feit dat de natuur zichzelf langs nieuwe dijken en oevers ontwikkelde: Nu we onze rivieren zo aan het veranderen zijn en op menige plaats nieuwe oevers en nieuwe dijken worden aangelegd, is het voor natuurvrienden wel heel onderhoudend en genoeglijk om te zien, hoe het toch altijd vrij nuchtere pas-affe mensenwerk door de natuur zelf in de loop der jaren weer wordt verfraaid. Bijna tachtig jaar verder wandel ik langs de Waal tussen Opijnen en Varik. Het is het dijktraject waar Jacobus Pieter talloze > nuchtere kijk op de Vooruitgang Al in Thijsses tijd was de Waal een levendige rivier. Terwijl op de Maas slechts een enkele tjalk en een paar vissersbootjes voeren, was het hier een druk passeren van steenschuiten en rijnaken: Diep in het water of hol omhoog, al naar hun lading, en puffende stoomboten, die met rookpluimen en rookslierten levendigheid en kracht gaven aan het landschap. Uit de laatste zin blijkt al dat natuurliefhebber Thijsse een nuchtere kijk op de vooruitgang had. Hoewel Hollands Glorie p. 39

4 Op 35 meter hoogte heb je vanaf de Dikke Toren van Varik een weids uitzicht over het rivierenland Boven: illustratie Lobith uit Onze Groote Rivieren ; onder: koeien met zicht op Rossum; rechtsonder: Kasteel Ophemert. keren vanaf de boot op moet hebben uitgekeken. In de loop der tijd zijn overal dijklichamen verlegd, verbreed en versterkt om de onstuimige rivier binnen zijn oevers te houden. Met name toen halverwege de jaren negentig een nieuwe overstroming dreigde en het dijkverzwaringsplan versneld moest worden uitgevoerd. Willem van Toorn schreef erover, evenals journalist John Jansen van Galen. Ze overzagen het met gemengde gevoelens. Het was absoluut niet wenselijk, maar noodzakelijk. De ingrepen in het landschap en de emoties waarmee die gepaard gingen, voelen voor veel mensen tot op de dag van vandaag als een open zenuw. Zowel de dreiging van een dijkdoorbraak als de inbreuk op het landschap zit de mensen nog hoog. En de actuele ontwikkelingen rond het nieuwe Deltaprogramma houden opnieuw de gemoederen bezig. Ook de komende jaren zal de bescherming van het land tussen de rivieren flinke ingrepen noodzakelijk maken. De huidige dijken zijn nog gebaseerd op normen uit de jaren zestig van de vorige eeuw. Door de klimaatverandering wordt echter verwacht dat meer water door de Waal zal stromen. Om dat op een veilige manier af te voeren is een hoogwatergeul om de Betuwse dorpen Varik en Heesselt denkbaar. Rijkswaterstaat, de waterschappen en andere betrokkenen puzzelen op de vraag wat daarvoor het meest wenselijke traject is. Het zou tot gevolg hebben dat beide dorpen op een eiland komen te liggen. Vanzelfsprekend is niet iedereen gelukkig met die gedachte. De Dikke Toren In de zomer is de Dikke Toren van Varik op de meeste zondagen voor publiek geopend. Op 35 meter hoogte heb je vanaf de omloop een weids uitzicht over het rivierenland. Het is nog altijd een markant punt. Duitse schippers weten precies waar ze zijn als ze van verre der Alte zien staan. Sinds 1938 lijkt hier nauwelijks iets veranderd. Natuurlijk, de dijk is verhoogd, er verdween een huis en de vegetatie heeft zich aangepast, maar het totale beeld van dijk, uiterwaarden en rivier is overeind gebleven. Nog precies zoals Thijsse het beschrijft: Hier hebben we weer echt de grote majestueuze rivier, het wijde water, de groene grienden en uiter- waarden en den dijk. Vlak daarachter en ertegenaan liggen de dorpen, verbonden door straatwegen, en om van die wegen en de dorpsstraatjes op de dijk te komen, moeten we een steil stukje weg bewerken, dat stoep heet. Je zoudt het op t eerste gezicht niet zeggen, maar de rivier heeft ook hier zijn kastelen en resten ervan: Ophemert, Opijnen, Neerijnen, Waardenburg, Rossum. Zo is het de hele Betuwe door... WaalWeelde Even voorbij de toren van Varik maak ik net als Thijsse met het voetveer de oversteek naar Heerewaarden. Dit is een ideaal land voor wandelaars! Veerpontjes brengen op verschillende punten wandelaars naar de overkant van de Waal. RBT Rivierenland heeft een aantal wandelroutes aan elkaar geknoopt, waardoor fanatieke wandelaars van april tot en met oktober maar liefst 150 kilometer aaneen kunnen struinen. Alleen bij hoogwater in de uiterwaarden moet je een alternatieve route kiezen. In augustus kun je ook de Ri4daagse lopen. Door te struinen en te wandelen door het zogenaamde WaalWeelde-gebied komen deelnemers in contact met elkaar en de natuur. En genietend van het landschap en de cultuurhistorische locaties ziet men ook eerder de waarde, het nut en de noodzaak van bepaalde maatregelen. De struinroute Heerewaarden- Tiel telt ongeveer twintig kilometer. Paarden en runderen zijn hier de voornaamste metgezellen van wandelaars. Vanaf Fort Sint- Andries loopt sinds kort een Klompenpad om de dorpen Rossum en Hurwenen. Wie aan die negen kilometers niet genoeg heeft, kan Brabant in Gelderland ligt gedrapeerd. Ik mag graag struinen over en langs de dijken van het rivierenland. Waar het kan, kijk ik met de blik van Thijsse, en waar ik het spoor kwijtraak, sla ik het album van de natuurvorser er nog maar eens op na. Zijn waarneming van toen is ook nu nog die van mij: De wijde wereld van uiterwaarden, de groote en kleine doode armen of banken, de wielen en walen en ten slotte de kribben en dijken leveren nog altijd een de overstap maken naar het Alemschepad, dat als een stukje landschap dat ons boeit. > Boven: Waardenburg vlakbij het kasteel Waardenburg; onder: llustratie Noteboomen aan dijk uit Onze Groote Rivieren. Hollands Glorie p. 41

5 Tips en adressen ALGEMEEN Rivierenland.nl is het officiële toeristische startpunt van de regio, met actuele informatie en inspiratie voor je bezoek aan Rivierenland. Ook als handige mobiele versie voor onderweg. WANDELEN & FIETSEN Grote Rivierenroute Deze 37 kilometer lange fietsroute begint bij fietstop De Gouden Molen in Rossum en voert onderweg onder meer langs Slot Rossum, natuurgebied Fort Sint-Andries, Kasteel Ammersoyen, Zaltbommel en de Hurwenensche uiterwaarden. De route volgt voor een groot deel de rivieren Maas en Waal, wat garant staat voor schitterende vergezichten. 5 struinroutes langs de Waal A. Slijk-Ewijk Dodewaard Druten Beuningen (ca. 30 km) B. Dodewaard Tiel Wamel Druten (ca. 30 km) C. Tiel Varik Heerewaarden Wamel (ca. 20 km) D. Varik Waardenburg Zaltbommel Heerewaarden (ca. 30 km) E. Waardenburg Vuren Slot Loevestein Zaltbommel (ca. 42 km) Veerpontjes In de folder Schipper mag ik overvaren (gratis verkrijgbaar op de veerpontjes in Rivierenland) vind je alle informatie over de pontjes en fietsknooppunten in het Land van Maas en Waal, Noordoost-Brabant en de Betuwe. Daarmee kun je zelf je favoriete fietsroutes uitzetten. LOGEREN De Twee Linden Wil je het struinen langs de Waal combineren met relaxed overnachten? Boek dan een struinarrangement bij De Twee Linden, een comfortabel hotel in Beneden- Leeuwen, middenin het Land van Maas en Waal. Zandstraat 100, Beneden-Leeuwen, tel , De Gouden Molen Hotel-restaurant De Gouden Molen in Rossum is in 2015 opnieuw door Michelin onderscheiden met een Bib Hotel. Een ideale uitvalsbasis voor het verkennen van Rivierenland. Hotelkamers met een mooi uitzicht over de Waal. Waaldijk 5 Rossum, , ETEN & DRINKEN Veerhuis Varik Op het kruispunt van vele fietsroutes en struinpaden door de uiterwaarden ligt het Veerhuis in Varik. Een inspirerende locatie aan de Waal, met weids uitzicht over de rivier. Door kunst met koffie wordt nieuwe kleur aan de samenleving gegeven. Waalbandijk 8, Varik, LEZEN Van Jac. P. Thijsses Verkade-album Onze groote rivieren vind je op genoeg exem plaren van rond de i10. Boven: illustratie Hollandsch Diep in den winter uit Onze Groote Rivieren ; onder: koeien bij Heesselt; zonsondergang langs de Waal vlakbij het Kanaal van Sint-Andries. Hollands Glorie