Onderzoek in rechterlijke archieven ná 1811

Transcriptie

1 Onderzoek in rechterlijke archieven ná 1811 Inleiding Bij rechterlijke archieven denken we al snel aan mensen die een misstap hebben begaan, maar er zijn veel meer redenen om met justitie in aanraking te komen. Mensen kunnen b.v. een conflict hebben met iemand of er moet een voogdijzaak geregeld worden. Of er wordt een faillissement uitgesproken. In deze korte uitleg zullen de verschillende rechterlijke instellingen die ná 1811 functioneerden, besproken worden en worden voorbeelden van rechtszaken getoond. Ook zal op onze nieuwe website ( worden getoond waar je indexen e.d. kunt vinden. De inlijving van ons land bij het Franse keizerrijk heeft ingrijpende gevolgen gehad voor zowel de bestuurlijke als de rechterlijke organisatie binnen Nederland. Invoering van de Franse wetten de Code Civil betekende een scheiding van bestuur en rechtspraak en de vorming van één rechterlijke organisatie voor heel Nederland. Vóór 1811 had iedere regio of plaats zijn eigen rechterlijke instelling, met ieder hun eigen bevoegdheden.

2 Indeling rechterlijke organisatie in Nederland na 1811 Periode Na de inlijving van ons land bij Frankrijk in 1810 eiste Napoleon dat per 1 januari 1811 de hele Franse wetgeving hier moest zijn ingevoerd. De Fransen hadden de Nederlandse provincies opgeheven en Nederland verdeeld in departementen die vernoemd werden naar rivieren. Het grondgebied werd onderverdeeld in kantons en arrondissementen. Ieder kanton kreeg een vrederechter en ieder arrondissement een Rechtbank van Eerste Aanleg. Bovendien werden in de arrondissementen Breda en s-hertogenbosch ook nog Rechtbanken van Koophandel ingericht. In s-hertogenbosch werd ook nog een Hof van Assisen ingericht voor het departement van de Monden van de Rijn. Het arrondissement Breda viel toen onder het Hof van Assisen in Antwerpen. Ook bepaalde Napoleon dat voortaan iedere rechter, met uitzondering van de kantonrechters, jurist moest zijn. Vóór die tijd was dat dus niet zo. Hiermee kwam in Nederland een einde aan de lekenrechtspraak. Het is wel handig om te weten dat in de Franse wetgeving er drie soorten strafbare feiten waren, namelijk de misdaden (crimes), de wanbedrijven (délits) en de overtredingen (contraventions). Op een misdrijf stond een lijf- of onterende straf (bijvoorbeeld doodstraf, deportatie, verbanning of dwangarbeid), op een wanbedrijf een correctionele straf (bijvoorbeeld hechtenis die nooit langer dan vijf jaar duurde, geldboete en ontzegging van bepaalde burgerlijke rechten) en op een overtreding een politionele straf (bijvoorbeeld hechtenis van minder dan vijf dagen en lage boetes). Sinds 1886 (de invoering van het nieuwe wetboek van strafrecht) kennen wij slechts twee soorten strafbare feiten, namelijk misdrijven en overtredingen. Na de overgang van het Franse naar het Nederlandse bestuur in 1813 werden slechts enkele veranderingen aangebracht, in afwachting van een definitieve Nederlandse regeling. De belangrijkste daaruit is de oprichting van het Hooggerechtshof in Den Haag als hoogste Nederlandse rechtscollege. De beroepsmogelijkheid bij het Cour de Cassation in Parijs kwam te vervallen. Het Vredegerecht In elke hoofdplaats van een kanton was een Vredegerecht gevestigd. Dit Vredegerecht bestond uit één rechter, met een griffier. De rechter hoefde geen juridische opleiding te hebben gehad. In eerste instantie diende het Vredegerecht ook om een echte rechtsgang te voorkomen, dus eigenlijk om zaken in den minne te schikken. Op civiel/burgerlijk gebied had de vrederechter de bevoegdheid om zich uit te spreken over redelijk eenvoudige zaken met betrekking tot vorderingen, arbeidsovereenkomsten, beledigingen,

3 schadevergoedingen, en eenvoudige geschillen die over weinig geld gingen. Op strafrechtelijk gebied handelde de vrederechter de overtredingen af. Verder was het zijn taak om alle misdaden en wanbedrijven binnen zijn kanton op te sporen, aan te geven en er verbaal van op te maken, een soort politierechter. De vrederechter had ook taken die niet op het gebied van de rechtspraak lagen, hij regelde namelijk een aantal zaken die betrekking hadden op minderjarigen (zoals voogdbenoemingen, beheer van boedels), maar ook het nummeren en waarmerken van kopieregisters van notarissen en deurwaarders, het afgeven van akten van bekendheid en het bekrachtigen van getuigschriften van goed gedrag. Rechterlijke indeling van Noord-Brabant in arrondissementen en kantons in 1815 De Rechtbank van Eerste Aanleg Een aantal kantons samen vormt een arrondissement. In elk arrondissement werd een Rechtbank van Eerste Aanleg ingesteld. Deze rechtbanken waren er in Eindhoven, Breda en s-hertogenbosch. Hoe belangrijker de plaats, hoe meer rechters er bij de rechtbank waren aangesteld. De Rechtbank van Eerste Aanleg was beroepsinstantie voor de uitspraken van de vrederechter. De Rechtbank in s-hertogenbosch was ook beroepsinstantie voor de correctionele vonnissen (= strafvonnissen) van de andere twee Rechtbanken van Eerste Aanleg, omdat s-hertogenbosch de hoofdstad van de provincie is. Tegen deze uitspraak was weer beroep mogelijk bij een Rechtbank van Eerste Aanleg in de hoofdstad van een naastgelegen provincie. Bij civiele vonnissen en vonnissen van de Rechtbank van Koophandel kon in beroep worden gegaan bij het Hooggerechtshof in Den Haag. De Rechtbank van Eerste Aanleg sprak in civiele zaken recht over alle gevallen die niet door de andere rechterlijke colleges werden behandeld. In strafzaken mocht deze rechtbank de wanbedrijven

4 behandelen. Dit zijn feiten waarop een maximale straf stond van 5 jaar. Daarnaast had deze rechtbank een aantal buitengerechtelijke taken, zoals het toezicht uitoefenen over notarissen en deurwaarders. Ook beëdigingen en het deponeren van akten ter griffie behoorden tot de werkzaamheden van deze rechtbanken. Tijdens de periode was er in de arrondissementen Breda en s-hertogenbosch ook nog een Rechtbank van Koophandel gevestigd, die zich met handelszaken bezighield, zoals b.v. geschillen en faillissementen. Binnen het arrondissement Eindhoven werden deze zaken door de Rechtbank van Eerste Aanleg behandeld. Ná 1838 is de functie van deze Rechtbank van Koophandel overgenomen door de Arrondissementsrechtbanken. Het Hof van Assisen In iedere Franse departementshoofdplaats was een Hof van Assisen gevestigd; voor het departement van de Monden van de Rijn was dat dus in s-hertogenbosch. Tot 1813 behoorde het arrondissement Breda tot het departement van de Twee Nethen en viel onder het rechtsgebied van het Hof van Assisen in Antwerpen. Ná 1813 viel ook het arrondissement Breda onder het Hof van Assisen in s- Hertogenbosch. Het hof oordeelde over misdrijven, dus misdaden waar lijf- of onterende straffen op stonden, b.v. moord, roof, verkrachting, diefstal. De complete lijst stond opgeschreven in het tot 1886 geldende Wetboek van Strafrecht. In civiele zaken had het hof geen bevoegdheid. Tegen vonnissen van het hof was geen beroep mogelijk, er kon enkel bij het Hooggerechtshof om appel loco cassatie worden verzocht (=vernietiging van het vonnis, zodat de hele zaak opnieuw moest worden onderzocht). Van het Hof van Assisen zijn trouwens enkel de vonnissen bewaard gebleven. De voorbereidingen voor de rechtszaak werden namelijk gedaan door het hoogste gerechtshof (periode : Keizerlijk Gerechtshof Brussel en periode : Hooggerechtshof Den Haag). Periode na 1838 Na het vertrek van de Fransen bleef de rechterlijke organisatie grotendeels hetzelfde, behalve enkele (al genoemde) kleine veranderingen. In de grondwet van 1814 was echter al wel vastgelegd dat er gewerkt zou gaan worden aan eigen Nederlandse wetboeken. In 1827 was de Wet op de samenstelling der Regterlijke Magt en het beleid der Justitie klaar. Door de afscheiding van België kon deze wet pas in 1838 in werking treden.

5 Een nieuw wetboek van strafrecht kwam pas in 1886, tot die tijd bleef dus het Franse wetboek van strafrecht (Code Pénal) van kracht. De belangrijkste bepaling in deze nieuwe wet stond in artikel 1: De rechterlijke macht wordt uitgeoefend door Kantongerechten, Arrondissementsrechtbanken, provinciale Gerechtshoven en de Hoge Raad; alle Franse rechterlijke instellingen werden hiermee opgeheven. Het Kantongerecht In 1838 werd in elk kanton het Vredegerecht vervangen door een Kantongerecht. De kantonrechter was, net als de vrederechter, een alleensprekende rechter met 2 tot 4 plaatsvervangers. Pas vanaf 1877 moest de kantonrechter een juridische opleiding hebben gehad. Ook werd toen de functie van officier van justitie ingesteld, welke tot die tijd werd waargenomen door de burgemeester. Civiele procedures werden ook door de kantonrechter behandeld, mits de vordering onder de 200 gulden bleef, b.v. huur-, pacht- of arbeidsovereenkomsten, schadeloosstellingen in verband met beledigingen of schade aan land. Het Kantongerecht behandelde overtredingen van maximaal 7 dagen cel of 75 gulden en zaken die met stroperij te maken hadden. Ook de buitengerechtelijke taken, zoals ter griffie bewaren van akten, beëdigingen en toezicht op voogden en curatoren en het doen van crimineel onderzoek bleven tot de taak van deze rechter behoren. De Arrondissementsrechtbank De nieuwe wet maakte onderscheid in 3 klassen met betrekking tot de samenstelling van de Arrondissementsrechtbank. Afhankelijk van de belangrijkheid van een plaats werd het aantal rechters aangepast. Alle rechters moesten jurist zijn. De rechters werden door de Kroon voor het leven benoemd. Ook werden er deurwaarders aan de rechtbank verbonden, om de orde te bewaren en om b.v. dagvaardingen te bezorgen. In civiele zaken behandelde de Arrondissementsrechtbank alle zaken die niet door de andere rechterlijke instellingen werden behandeld, inclusief alle zaken die daarvoor door de Rechtbanken van Koophandel werden behandeld. B.v. in geschillen tussen burgers, zoals faillissementen, echtscheidingen (en ook de voogdijzaken die daaruit voortkwamen), curatelestellingen. De zitting vond meestal plaats voor de rechtbank in het arrondissement waar de gedaagde woonde. Had deze geen vaste woon- of verblijfplaats dan vond het plaats in het arrondissement van de eiser. Als het om onroerende zaken ging, dan bepaalde de ligging hiervan voor welke rechtbank de zaak zou dienen. In strafzaken behandelde de Arrondissementsrechtbank de wanbedrijven met een maximale gevangenisstraf van 5 jaar. Daarnaast oordeelde ze ook over belastingovertredingen, bedelarij, landloperij en souteneurschap. Ook schadevergoedingen tot 150,00 gulden werden door deze rechtbank beoordeeld. Het openbaar ministerie bij de Arrondissementsrechtbank had tot taak het handhaven van de wet, het opsporen en vervolgen van strafbare

6 feiten, het uitvoeren van vonnissen en het toezicht op de gevangenissen. Verder hield de Arrondissementsrechtbank ook toezicht op de ambtenaren van de burgerlijke stand en de notarissen. En uiteraard was de Arrondissementsrechtbank de beroepsinstantie voor uitspraken van de kantonrechter. Hoger beroep tegen een vonnis van de Arrondissementsrechtbank kon bij het Provinciaal Hof. Rechterlijke indeling van Noord-Brabant in arrondissementen en kantons, In 1877 werden de kantons en de arrondissementen opnieuw ingedeeld. De belangrijkste wijziging voor Noord-Brabant was de opheffing van de Arrondissementsrechtbank van Eindhoven. Pas in 1933 volgt een nieuwe indeling van de kantons en arrondissementen.

7 Rechterlijke indeling van Noord-Brabant in arrondissementen en kantons, Het Provinciaal Hof, later het Gerechtshof In iedere provincie zou een Provinciaal Hof zijn, later heette dit het Gerechtshof. De samenstellling van dit hof varieerde per provincie. In 1875 werd de Hovenwet aangenomen; hierin werd bepaald dat er niet langer in iedere provincie een Provinciaal Hof zou zijn, maar dat er slechts 5 Gerechtshoven binnen Nederland bleven, namelijk in Amsterdam, Arnhem, Den Haag, Leeuwarden en s-hertogenbosch. In civiele procedures oordeelde het hof in hoger beroep over alle zaken. Vóór 1886 oordeelde het hof in eerste en laatste instantie over alle misdaden, waarop een lijf- of onterende straf stond. Daarnaast was het beroepsinstantie voor uitspraken van de Arrondissementsrechtbanken. Ná 1886 (de invoering van het nieuwe wetboek van strafrecht) oordeelde het hof uitsluitend in hoger beroep over strafzaken. Bij vonnissen die door het hof in eerste aanleg waren gewezen (dat waren er niet veel) kon in beroep worden gegaan bij de Hoge Raad. Bij appelvonnissen kon slechts om cassatie worden verzocht bij de Hoge Raad. Dit hield dus in dat als deze het vonnis zou vernietigen, dat dan de hele zaak opnieuw werd behandeld. Het hof moest verder ook toezicht houden op advocaten, deurwaarders, procureurs en notarissen. Ook moest het hof de Kroon adviseren bij verzoeken om gratie.

8 Het Hooggerechtshof der Verenigde Nederlanden/Hoge Raad der Nederlanden Na het vonnis van het Gerechtshof kon je altijd nog in beroep gaan bij de Hoge Raad der Nederlanden. Tot 1838 heette dit het Hooggerechtshof. Het is de hoogste rechtsprekende instantie in Nederland, Aruba, Curaçao en Sint Maarten op civielrechtelijk, strafrechtelijk en belastingrechtelijk gebied. De Hoge Raad zetelt in Den Haag en is belast met het toezicht op de rechtseenheid en rechtsontwikkeling van het Nederlandse recht. Een rechter van de Hoge Raad wordt, ongeacht of het nu gaat om een man of vrouw, een raadsheer genoemd.

9 De procesgang Strafzaken Eerst wordt er door de politie en het openbaar ministerie onderzoek gedaan. Vervolgens kan de rechter-commissaris beslissen of er een vooronderzoek zal plaatsvinden. Deze beslissing wordt genomen in de raadkamer, dus niet in het openbaar. Als er tot vervolging wordt besloten, dan wordt de zaak op de rol gezet en wordt de verdachte gedagvaard. In de rol worden alle zaken chronologisch ingeschreven en voorzien van een uniek (rol)nummer. In deze rol staan ook de namen van de verdachte en de aard en afhandeling van de strafzaak. Met dit rolnummer kun je eigenlijk alle zaken die bewaard zijn gebleven met betrekking tot deze strafzaak terugvinden. Burgerlijke zaken Er zijn twee manieren om een burgerlijke procedure te voeren, namelijk de dagvaardings- en de rekestprocedure. Een dagvaardingsprocedure begint met het dagvaarden van de tegenpartij. Ook deze zaak krijgt een uniek rolnummer en wordt aangetekend in de rolboeken. Een rekestprocedure begint met het indienen van een verzoekschrift (een rekest). Een verzoekschrift wordt vaak ingediend als het gaat over nalatenschappen, curatelestellingen, faillissementen, echtscheidings- en voogdijzaken e.d. De beschikkingen worden genomen in de raadkamer. Ook deze krijgen een uniek nummer. Buitengerechtelijke zaken Dit zijn zaken die niet in een (openbare) terechtzitting worden behandeld, b.v. de depotfunctie, het toezicht op advocaten, notarissen, rechterlijke functionarissen.

10 Het gevangeniswezen Na hun veroordeling moesten de gevangenen natuurlijk ergens worden ondergebracht. De inlijving bij Frankrijk zorgde dus niet alleen voor de organisatie van de rechterlijke macht maar ook voor de organisatie van het gevangeniswezen. Periode In grote lijnen werd er een onderscheid gemaakt tussen de gevangenissen voor mensen die in tijdelijke bewaring werden opgesloten (dus in afwachting van hun proces) of een geringe straf moesten ondergaan en tussen gevangenissen voor mensen die een zware en langdurige straf moesten ondergaan. De tijdelijke gevangenissen (huizen van bewaring) werden bij iedere rechtbank ingesteld. Er was (in oplopende volgorde van zwaarte van de overtreding ) in ieder ressort van een rechtbank: Maison de Police (Huis van Politie); Maison d Arrêt (Huis van Arrest); Maison de Justice (Huis van Justitie De gevangenissen bedoeld voor het uitzitten van de straf konden worden onderverdeeld in: Maisons de Correction (verbeterhuizen); voor een straf van maximaal 1 jaar Maisons de Détention (tuchthuizen); voor straffen langer dan 1 jaar. Periode In 1821 werd er een reorganisatie ingevoerd die nog strikter een scheiding maakte tussen de langdurig gestraften en andere gevangenen. Voor de langdurig gestraften kwamen er: Huizen van Correctie (straffen tussen 4 en 6 maanden) Huizen van Reclusie en Tuchtiging (straffen vanwege misdaden) Huizen van Militaire Detentie (militairen met straffen van meer dan 6 maanden). Voor de andere gevangenen (in afwachting van een proces of met een korte gevangenisstraf) kwamen er: Huizen van Bewaring ( in ieder kanton) Huizen van Arrest (in ieder arrondissement) Huizen van Justitie (bij ieder Hof van Assisen of provinciaal hof) Provoosthuizen (militaire gevangenis; in iedere plaats waar een krijgsraad gevestigd was).

11 De periode na 1886 In 1886 trad het nieuwe Wetboek van Strafrecht in werking. In deze wet werd een onderscheid gemaakt tussen twee soorten detentie: Straf die maximaal 1 jaar mocht duren en die samen met andere gevangenen kon worden uitgezeten en straf die maximaal 20 jaar kon duren, waarvan maximaal 5 jaar in afzondering. Gevangenissen werden nu in 3 soorten onderverdeeld: Strafgevangenis Huis van Bewaring Passantenhuizen De militaire rechtspraak In 1814 werd de organisatie van de militaire rechtspraak geregeld. In elke provincie werd een Krijgsraad ingesteld, en wel in de plaats waar de Provinciaal-Commandant was gevestigd. Voor Noord-Brabant was dit eerst Breda (tot 1815), en later s-hertogenbosch. In oorlogstijd werden deze Krijgsraden aangevuld met Krijgsraden te velde, die in de buurt van het gemobiliseerde leger zitting hielden. In beroep gaan kon bij het Hoog Militair Gerechtshof te Utrecht. In 1875 werd het aantal Krijgsraden teruggebracht tot vijf. De Krijgsraad van het tweede militair-rechterlijke arrondissement, bestaande uit het gebied van de provincies Limburg en Noord-Brabant, was gevestigd in s-hertogenbosch. Handige tips Noord-Brabant in de negentiende eeuw. Een institutionele handleiding, door W.G.M. van der Heijden, eindredactie J.G.M. Sanders. s-hertogenbosch, Rijksarchief in Noord-Brabant, Met achterin een overzicht per plaats onder welk kanton en rechtbank deze plaats viel. De inleidingen op de inventarissen van de rechterlijke archieven. In te zien via onze website

12 De juridische begrippenlijst. In te zien via de website Nederland/JuridischeBegrippenlijst/Pages/default.aspx