Stichting. Cornelis Dopper

Transcriptie

1 Stichting Cornelis Dopper

2 Uit het leven van Cornelis Dopper (*7 februari 1870, Stadskanaal - 18 september 1939, Amsterdam) Jeugdjaren De meeste inwoners van Stadskanaal en omgeving herinneren zich wel Hotel Dopper. Maar dat daar de naam van één van Nederlands grootste componisten, Cornelis Dopper, aan verbonden is, is bij weinigen bekend. Hotel Dopper was het hotel van vader Lucas. Het was ook Cornelis geboortehuis. In 1951 is er een mooie gedenksteen aangebracht met de beeltenis van de componist (thans in de muziekschool te Stadskanaal). Grietje Swarts, moeder van Cornelis eerder kamers gehuurd in het hotel, toen nog logement, en gaf daar pianoles. Het was Cornelis eerste kennismaking met muziek en hij was meteen verkocht. Zijn leven had plotseling inhoud gekregen. Hij moest en zou musicus worden in het besef dat dat zijn roeping was. Hij kreeg pianoles van Kolkman en vioolles van een Duitser, een zekere Carl Sebening, in Winschoten. Hij was een buitengewoon snelle en ijverige leerling. Lucas Dopper, vader van Cornelis Cornelis was de achtste van negen kinderen, waarvan de meesten jong gestorven zijn. Cornelis groeide op in Stadskanaal. Na de Lagere School bezocht hij de Franse School aan de Kniggestraat. Op 15-jarige leeftijd verloor hij zijn vader en twee jaar later zijn moeder. Met zijn Moeke had Cornelis een heel warme band. Het gemis van zijn ouders is hem zijn hele leven bijgebleven. In hetzelfde jaar dat Cornelis vader Lucas stierf, trouwde zijn oudere zuster Grietje met Johannes Kolkman. De toen 31-jarige Kolkman werd aangewezen als gezinsvoogd. Hij beheerde ook het beetje geld dat Cornelis ouders hadden nagelaten om hem verder te kunnen laten studeren. De relatie van Cornelis met Kolkman liet te wensen over. Het waren twee persoonlijkheden die totaal niet bij elkaar pasten en voortdurend botsten. Toch heeft dezelfde Kolkman Cornelis verdere levensloop bepaald, want Kolkman was van beroep muziekonderwijzer. Hij had vijf jaar Studie in Leipzig In oktober 1888 was hij zodanig gevorderd, dat hij op 18-jarige leeftijd werd toegelaten tot het Koninklijk Conservatorium te Leipzig. Hij kreeg piano- en vioolles, muziektheoretische vakken en muziekgeschiedenis. Dit laatste vak werd gegeven door professor Oskar Paul, een beroemd musicoloog en filoloog, en groot kenner van de Antieke cultuur. Hij vond Dopper zo talentvol dat hij hem toestemming gaf ook zijn colleges aan de universiteit te volgen. Het verklaart de belangstelling van Dopper voor de Oude Grieken, die is terug te vinden in werken als de Sinfonia epica (Doppers Vijfde symfonie) op tekst van een gedeelte uit Homerus Illias en de twee Paians (lofzangen aan Apollo). Van Oskar Paul heb ik het meeste geleerd. Hij heeft mij de ogen geopend voor wat muziek eigenlijk is, zou Dopper later zeggen. Dopper was in huis bij een gepensioneerd kolonel, Karl von Stein, die aan ettelijke ambassades verbonden

3 was geweest en vele talen sprak, waaronder Nederlands. Hij had zelfs een werk van Jacob van Lennep in het Duits vertaald. Von Stein beschikte over een omvangrijke bibliotheek, waarvan Dopper naar hartenlust gebruik kon maken. Hij gaf richting aan Doppers onverzadigbare leeslust en heeft zodoende grote invloed op Doppers algemene ontwikkeling gehad. Lang duurde Doppers studie niet. Na anderhalf jaar was het geld op en keerde Dopper terug naar Nederland, slechts in het bezit van een certificaat. Z n studietijd was te kort geweest om een einddiploma te kunnen behalen. Hoewel er een goede basis was gelegd, kunnen we vaststellen, dat Dopper in feite autodidact was. De fijne kneepjes van het muziekvak heeft hij in de praktijk geleerd. Hij vestigde zich als muziekonderwijzer, koorleider en dirigent in Sappemeer. De vraag kan worden gesteld, waarom Dopper zo nodig naar het verre Leipzig moest. Nu, ten eerste was er in die tijd in Nederland niet zo erg veel keus. Bovendien hadden veel Nederlandse musici in Leipzig gestudeerd, waaronder de bekende Groninger muziekpedagoog Johannes Worp. Van hem had ook Doppers muziekonderwijzer en voogd Kolkman les had gehad. Vanzelfsprekend was Worp om advies gevraagd. Maar er was nóg een belangrijke reden. Een schandaal Dopper omstreeks 1900 In die tijd deden geruchten de ronde dat Dopper een onecht kind had. Zo vertelden de buurmeisjes van de familie Dopper, Klasina en Fennechiena Boswijk, die getuige een poëziealbum - goed bevriend waren met Doppers zusters Gezina en Grietje, dat er sprake was geweest van een schandaal. Op de bruiloft van Fennechiena Boswijk en Henderikus Beuling in 1902 waar G.W. Spitzen, alias Geert Teis, ceremoniemeester was bevond zich onder de gasten ook Cornelis Dopper. Bij die gelegenheid fluisterden boze tongen dat Kees destijds met schande overladen uit Stadskanaal was weggegaan. In het logement werkte als dienstbode Elizabetha, een achternicht van Cornelis. Deze Elizabetha had twee onwettige kinderen, een dochter Jacobje en een zoon Hendrik, geboren op 20 maart 1889 te Farmsum. Een week of zes voor de geboorte van Hendrik was Elizabetha onverwacht naar Farmsum vertrokken, waar ze tot eind april bleef. Het verhaal gaat, dat de geboorte van Hendrik in het geheim plaatsvond. Na de geboorte van Hendrik keerde ze zonder baby terug naar Stadskanaal. Ze had nooit meer iets met dit kind te maken willen hebben. Nabestaanden van Hendrik vertellen, dat hij door pleegouders is opgevoed en nooit in Stadskanaal is geweest. Hij woonde tot zijn dood in Rotterdam. Van een suikeroom, waarvan de naam niet mocht worden genoemd, ontving hij regelmatig geldbedragen en zo nu en dan kwamen er ansichtkaarten uit het buitenland, die vernietigd zijn. Verondersteld wordt nu, dat Hendrik een zoon van Cornelis Dopper is en dat laatstgenoemde de onbekende suikeroom was. Het kind zou verwekt moeten zijn omstreeks juli Begin oktober 1888 vertrok de achttienjarige Dopper naar het conservatorium in Leipzig, waar hij zich ook bevond ten tijde van de geboorte van Hendrik in maart Een jaar later, toen de ergste roddels voorbij waren, keerde hij terug naar Nederland, waar hij zich vestigde in Hoogezand-Sappemeer. Niet in Stadskanaal! Toeval? Nee, het verklaart veel van de raadselachtige uitspraken in de brieven aan zijn vriendin Sophie Zimmermann: Veel ellende heb ik helaas aan mezelf te wijten ( ) Met een zekere schrik denk ik steeds aan een zeker tijdstip in mijn leven ( ) Toen had ik het gevoel dat ik een onnut mens was, die overal verdriet bracht ( ) De jongeman deed domme dingen Moeilijke tijden In materieel opzicht verliepen Doppers Groninger jaren uiterst moeizaam. Als muziekonderwijzer verdiende hij nauwelijks voldoende om in zijn eerste levensbehoeften te voorzien. Hij was, zoals de moeder van zijn vriendin Sophie hem kwalificeerde, een armoedzaaier, grotendeels afhankelijk van de hulp van vrienden. Hij gaf wat muzieklessen, trad hier en daar op en speelde zo nu en dan mee met het Groninger Harmonieorkest, de vroegste voorganger van het tegenwoordige

4 Noord Nederlands Orkest. Aan dit orkest had Dopper veel te danken, omdat het hem in de gelegenheid stelde zijn composities door te spelen en uit te proberen. Op die manier maakte hij kennis met de mogelijkheden en eigenaardigheden van alle orkestinstrumenten. Zodoende werd hij een van de grootste Nederlandse meesters in de instrumentatiekunst. Maar behalve financieel, ging het ook psychisch niet goed met Dopper. Na het succes van zijn eerste opera - Het blinde meisje van kasteel Cuillé, in 1894 voor het eerst door de Nederlandse Opera uitgevoerd - werd het stil rond Dopper. Het betrekkelijke isolement van de provinciestad Groningen speelde daarbij een grote rol. Hij voelde zich eenzaam, was overwerkt, moe en depressief. In de loop van 1895 vertrok hij plotseling naar het kuuroord Bad Ems aan de Lahn, niet ver van Koblenz. Over zijn verblijf aldaar is niets bekend. Hij heeft er nooit iets over gezegd. Een jaar later duikt hij op in het oude Friese stadje Balk in Gaasterland, waar hij introk bij zijn zuster Gesiena en haar man, Adolf van Kleffens. Adolf was als eenvoudig ambtenaar in de gemeente Onstwedde begonnen, was daar getrouwd met Geziena, en had het intussen gebracht tot gemeenteontvanger. Waarom Dopper naar Balk ging is niet duidelijk. Hij beschreef het oude stadje aan de Luts als een rustig, mooi, stil oord, waar hij wat kon bijkomen om weer verder te kunnen gaan. In werkelijkheid was hij er doodongelukkig. Aan zijn vriendin Sophie schreef hij in 1899: Een paar jaar geleden woonde ik in Balk onder ellendige omstandigheden. Het leven leek uitzichtloos. Alles zat tegen, wat ik ook probeerde. Het was een Dopper, 1910 treurige tijd, maar voor mijn kunst is ze van grote betekenis geweest, want in de Gaasterlandse bossen ben ik dichter geworden. Daar, temidden van de ongerepte natuur, vond hij het meest lugubere decor voor zijn derde opera, William Ratcliff (voltooid in 1900), naar de spookachtige, bijna surrealistische tragedie van Heinrich Heine. Het zou meer dan tien jaar duren voordat deze opera voor het eerst werd uitgevoerd, in het Groothertogelijk Hoftheater te Weimar. De affiches zijn nog in de beroemde Hertogin Anna Amalia Bibliotheek te vinden. Toch was het juist het gebrek aan contact met de buitenwereld, waardoor Dopper als kunstenaar niet tot ontplooiing kon komen en ten onder dreigde te gaan. De afzondering, de eenzaamheid, het culturele isolement, een voortdurend gebrek aan geld en een gevoel van miskenning deden hem twijfelen aan een loopbaan als componist. Het was al bijna twee jaar geleden dat De blinde was uitgevoerd en sedertdien had hij geen enkel artistiek succes meer behaald. Zijn tweede opera, Frithjof (1895), bleef in de kast liggen. Welke perspectieven en mogelijkheden had hij nog? Was zijn levensideaal, een gevierd componist worden, nu al in rook opgegaan? Een nieuwe uitdaging Dopper, 1907 In 1897 leken de vooruitzichten voor de 27- jarige Dopper te verbeteren. Hij kreeg een betrekking als tweede violist bij de Nederlandse Opera in Amsterdam. Operadirecteur Cornelis van der Linden had Dopper een paar jaar eerder al leren kennen tijdens de première van diens opera De Blinde van Castel Cuillé en was beïndrukt door zijn innemende persoonlijkheid en muzikale kwaliteiten. Met Dopper beschikte

5 kostte hem niets, want de familie Hutschenruyter stelde haar huis open voor behoeftige kunstenaars. Hij voelde zich er thuis en vormde al gauw deel van het gezin. Hij kreeg volop gelegenheid om te componeren en leerde veel van de ervaren en veelzijdige musicus Wouter. Een betere toekomst Met de Statendam (I) naar Amerika hij niet alleen over een goede violist, maar ook over iemand die piano speelde en zich in de loop der jaren zou kunnen ontwikkelen tot een uitstekend repetitor en koormeester. Voor Dopper was het een gulden gelegenheid om ervaring op te doen. Als violist kon hij zich vertrouwd maken met het operarepertoire en de praktijk van het operaorkest. Als scheppend toonkunstenaar kreeg hij buiten het seizoen volop gelegenheid tot componeren en wellicht meer mogelijkheden zijn werk te laten uitvoeren. Begin november 1897 liet hij zich inschrijven in het bevolkingsregister van Amsterdam en betrok een kamer aan de Leidschekade 91. Lang duurde de vreugde niet. Voortdurend wordt ik gevolgd door twee vrouwen: Armoede en Zorg, schreef hij aan Sophie Zimmermann. De gage, die hij ontving was nauwelijks toereikend om de kamerhuur te betalen. Buiten het operaseizoen was er geen werk en dus ook geen inkomen. De arbeidsomstandigheden waren mensonterend. Rechten had men nauwelijks, plichten des te meer. Er heerste een ijzeren discipline en voor het minste of geringste vergrijp stond je op straat. Een dagtaak van 14 uur was normaal, alle dagen van de week, ook zondags. Een orkestlid verdiende gemiddeld minder dan 0,10 per uur. Een nieuwkomer als Dopper ontving maar 40% van dat bedrag (d.w.z. 0,04 per uur!). In het theater had een onverlaat een bordje opgehangen: Hij die hier binnentreedt late alle hoop varen. Dopper was achtereenvolgens in dienst bij vijf operagezelschappen, omdat het ene na het andere operagezelschap ter ziele ging. Subsidie kreeg men niet. Ondanks dat werkte hij zich in de loop van de jaren (tussen 1897 en 1903) op van violist tot repetitor, koormeester en dirigent. Als veelbelovend componist mocht hij gedurende de zomervakanties in Utrecht logeren bij de dirigent van het Utrechts Stedelijk Orkest, Wouter Hutschenruyter. Dat Bijna tien jaar had Dopper in Amsterdam met moeite het hoofd boven water kunnen houden. Maar eindelijk gloorde er licht aan de horizon. In 1906 kreeg hij van meerdere kanten aanbiedingen. Hij werd gevraagd als managerbegeleider voor een wereldtournee van het Hongaarse wonderkind Kun Arpad, een violistje, dat overal in Europa met sensationeel succes optrad. Dopper wees dit aanbod af. Hij kwalificeerde het vioolspel van de jongen als aardig, zolang hij een korte broek draagt. Een tweede aanbod kwam uit Soerabaja in voormalig Nederlands-Indië, waar hij gevraagd werd als dirigent van een muziekvereniging. Maar, omdat hij zich moest verbinden voor een periode van tien jaar, wees hij ook deze mogelijkheid af. Tenslotte kreeg hij het aanbod repetitor, koormeester en dirigent te worden bij een rondreizend operagezelschap in de Verenigde Staten. De omstandigheden lieten hem weinig keus. Hij zou ervaring opdoen als dirigent en was meteen uit de geldzorgen. Zesendertig jaar oud, ongetrouwd, onafhankelijk en op zoek naar een betere toekomst, waagde hij de sprong. Amerikaans avontuur Op zaterdag 8 september 1906 begaf hij zich met gemengde gevoelens aan boord van het stoomschip de Statendam (I), dat de reis van Rotterdam naar New York zou afleggen in tien dagen. Het afscheid van vrienden en bekenden was moeilijk en zijn stemming werd er niet beter op bij de trieste aanblik van een grote menigte Russen, Polen, Hongaren en avonturiers, op zoek naar een betere toekomst in de Nieuwe Wereld. Een paar dagen later stak er een geweldige storm op. Maar in plaats van bang of zeeziek te worden, genoot Dopper van het geweld der natuurelementen: De wind gierde door de gangen, de golven sloegen over het dek en het gekraak en gesteun van het houtwerk

6 maakten een lawaai dat horen en zien verging. Een scheepsorkestje probeerde de passagiers wat op te vrolijken. Dat duurde nog geen acht maten. Toen werd het hele orkest met instrumenten en al tegen de reling geslingerd, schreef hij in z n dagboek. Na tien dagen bereikte het schip New York en begonnen de repetities. Acht maanden lang werd avond aan avond voor uitverkochte zalen Madama Butterfly van Puccini opgevoerd. Van New York tot Vancouver, en van Detroit tot San Francisco, van Canada tot in Mexico. Dopper, Bij de Niagara Falls rechts (zittend) Cornelis Dopper die altijd heimwee naar z n vaderland had, zocht troost in de natuur. Overal waar hij kwam, bezocht hij stadsparken en musea. Op kerstavond was het gezelschap in Cincinnati, met oudejaarsavond in Cleveland. St. Louis vond hij de lelijkste en smerigste stad, die hij ooit gezien had. Onderweg van Milwauki naar Green Bay (buiten was het 41 graden onder nul) vierde hij zijn 37ste verjaardag. San Francisco maakte op Dopper een onvergetelijke indruk: Het blauw van de hemel was van een kleur, zoals men dat alleen in landen ziet, die dichtbij de evenaar liggen. De baai was bedekt met alle soorten schepen: drie-, vier-, ja zelfs vijfmasters. Het was een schouwspel dat hij nooit zou vergeten. Maar, geconfronteerd met de gevolgen van de verschrikkelijke aardbeving een jaar eerder, maakte zijn opgewekte stemming al gauw plaats voor verbijstering: Overal waar je keek, ruïnes. Alles weg, alles verbrand, niets dan puinhopen, en nog eens puinhopen. In Omaha maakte Dopper kennis met een zekere G.W. Lininger, die een kostbare kunstverzameling bezat. Daaronder een zelfportret van Rembrandt met een pelsmuts, geschilderd in prachtige lichttonen, als een symfonie van Beethoven met haar rijkdom aan mooie melodieën. Experts van het Rembrandthuis in Amsterdam beweren echter, dat het geen echte Rembrandt geweest kan zijn. Van een Rembrandt met pelsmuts is niets bekend. Dopper en Mengelberg In 1904, nog vóór zijn Amerikaanse tournees, had Dopper contact gezocht met Willem Mengelberg, dirigent van het Concertgebouworkest, om hem zijn Derde symfonie, de zogenoemde Rembrandt symfonie voor te spelen. Mengelberg was behoorlijk onder de indruk en beloofde de symfonie te zullen uitvoeren. Voorlopig echter gebeurde er niets. Pas op 24 mei 1906, op Hemelvaartsdag, kort voordat Dopper voor de eerste keer naar Amerika ging, voerde Mengelberg met veel succes de symfonie uit. Op het titelblad van de symfonie staat de volgende opmerking geschreven: Dit werk behandelt niet een gebeurtenis uit Rembrandts leven, noch is het ontstaan door het aanschouwen van zijn werken, maar de componist heeft in de naam Rembrandt de grootse kunstgeest en kunstzin willen eren, die deze kunstenaar bezat en die onze hedendaagse Hollandse schilders voor een deel ook nog bezitten en bezielen. Waarom zouden onze componisten niet doen als onze schilders en in hun kunst de gewaarwordingen weergeven die hen bezielen bij het zien van onze zee, onze heide, onze bossen, weiden en luchten? Doppers opmerking viel in goede aarde. De pers reageerde enthousiast: Onze schilders en dichters doen het Waarom niet onze componisten? Dopper heeft de natuur in klank geschilderd. In zijn muziek hoort men het Hollandse landschap, zijn weidse verten, zijn prachtige luchten, zijn idyllische stilten. Het jaar 1906 stond in het teken Rembrandt. Op grote schaal werd gevierd dat de grote schilder driehonderd jaar eerder geboren was. Hoewel niet speciaal voor die gelegenheid geschreven, was het dus logisch dat Mengelberg Doppers Rembrandt symfonie in dat jaar uitvoerde. Dopper droeg zijn symfonie op aan een jonge schilder, een zekere F.L., die nog als een tweede Odyssee op onbekende zeeën rondzwalkt, maar die eenmaal vast en zeker Ithaka zal bereiken. Tot op de dag van vandaag weten we niet zeker wie deze geheimzinnige F.L. was. Het succes van de symfonie was zo groot dat ze een jaar later nogmaals werd uigevoerd, weer onder leiding van Willem Mengelberg. En toen, op zondagmiddag 17 mei 1908, mocht Dopper zelf

7 zijn Rembrandt symfonie komen dirigeren. Dit eerste optreden met het Concertgebouworkest heeft het verdere verloop van zijn leven bepaald. Onsterfelijke liefde In het voorgaande is meermalen sprake geweest van Doppers onsterfelijke geliefde, de Groningse Sophie Zimmermann. De oprechte liefdesrelatie heeft door intriges niet lang standgehouden. Desondanks is Sophie in Doppers leven en werk een rol van grote betekenis blijven spelen. Zij was bij wijze van spreken altijd op de achtergrond aanwezig en een voortdurende bron van inspiratie. Om Doppers muziek beter te kunnen begrijpen, is weerzien. Vele avonden brachten ze samen door, bezochten concerten en opera- en toneelvoorstellingen. Maar Doppers nooit aflatende verantwoordelijkheidsgevoel, het besef dat hij over een redelijke maatschappelijke positie en voldoende middelen diende te beschikken om haar aan zich te kunnen binden, weerhield hem ervan zijn gevoelens te openbaren. Hij moest wachten. Maar wachten was niet Doppers sterkste kant. Impulsief, ongeduldig en naïef schreef hij haar een half jaar later een hartstochtelijke brief, die hij bij nader inzien echter niet durfde sturen. Voorlopig volstond hij met gedichten die hij voor haar schreef en die hij op muziek wilde zetten. Intussen had hij kennis gemaakt met Wouter Hutschenruyter te Utrecht, waar hij de zomermaanden doorbracht. Vanuit Utrecht schreef hij haar lange brieven, in de vorm van een dagboek, die gelukkig bewaard zijn gebleven. Uit die brieven blijkt hoe eenzaam Dopper was, hoeveel behoefte hij had aan iemand die hem begreep, iemand waaraan hij zich aan kon vastklampen, waarvoor hij door het vuur zou willen gaan, aan wie hij zijn leven zou willen wijden. Dit is mijn levensgeschiedenis, schreef hij haar, bijna mijn hele leven lang: wat ik graag doe en zeggen wil, mag ik niet zeggen en wat mij veroorloofd is, dat doe en wil ik meestal niet. Het zal een dramatische ontboezeming blijken te zijn. Dopper en Sophie Zimmerman Sophie Zimmerman het van belang iets meer over haar te vertellen. Sophie was een zuster van Doppers jeugdvriend Louis Zimmermann. Louis zou later een beroemd violist worden; hij was 34 jaar lang eerste concertmeester van het Concertgebouworkest. De vader van Sophie speelde trompet in het Groninger Harmonie Orkest. Haar moeder had een handwerkwinkeltje in de Zwanestraat in Groningen. Dopper had Sophie voor het eerst ontmoet op het zilveren bruiloftsfeest van haar ouders in 1892 toen ze nog korte rokken droeg en een witte boezelaar. Heel toevallig ontmoette hij haar vijf jaar later weer bij het Paleis op de Dam in Amsterdam. Hij werd tot in het diepst van zijn ziel getroffen door deze mooie, intelligente jonge vrouw (ze was toen zeventien jaar) en raakte op slag verliefd. Hij associeerde haar met een beschermengel, Pamorah, die hij in z n fantasie had gecreëerd. Zelf noemde hij zich Pamor. Ook Sophie reageerde blij verrast op het Cornelis Dopper en Sophie Zimmermann hadden elkaar innig lief, zeer tegen de zin van de familie. U, meneer Dopper, u krijgt mijn dochter nooit!, had Sophie s moeder gezegd. In haar ogen was een muzikant niets minder dan een losbol en een armoedzaaier, volkomen ongeschikt als echtgenoot voor haar dochter. Daarom werd Sophie door Ma naar vrienden in Darmstadt gestuurd om haar zo ver mogelijk van Dopper weg te houden. Maar dat had juist het omgekeerde effect tot gevolg, want er ontstond in het geheim een intensieve briefwisseling, waardoor de band tussen de twee alleen maar sterker werd. Tót het moment dat Dopper onder druk van de familie besloot een eind aan de relatie te maken: Ik ben op het ogenblik iemand, schreef hij haar, die in de maatschappij niets betekent. Ik mag jou hieraan niet opofferen, lieve Pamorah. Ook al weet ik dat het eenmaal anders zal zijn. Maar het is mijn eer en mijn plicht nu mijn hart het zwijgen op te leggen en volgens rede te handelen. Het is weliswaar geen misdaad geweest dat ik je mijn liefde verklaard heb, maar het kan een misdaad worden. De fout ligt geheel aan mij en nu wordt jij er ook in meegesleept. We moeten afstand

8 lende keren heeft hij op het punt gestaan haar te schrijven, maar, schreef hij later, mijn trots verbood het. Soms had hij een duivelse lust, om zich in het volle Amsterdamse leven te storten. Misschien heeft hij dat ook wel gedaan. In elk geval maakte hij naar eigen zeggen een woeste tijd door. Acht maanden hoorde hij niets van haar. Gelukkige tijden In 'Kras' openbaarde Dopper zijn liefde voor Sophie In de zomer van 1899 ging Sophie Zimmermann naar Nykjøbing in Denemarken om het huwelijk bij te wonen van haar broer Louis en de Deense pianiste Ragnhild (Hille) Andersen. Ze sprak met Hille over haar liefde voor Cornelis Dopper. Die hield er een totaal andere mening op na: Waarom zou ze haar leven door haar moeder laten bepalen? Het was toch haar eigen vrije keuze? Als twee mensen van elkaar houden, moeten ze lief en leed delen. Hoe kon ze zo n prachtkerel, een begaafd musicus, laten lopen en hem dit verdriet aandoen? Ze spoorde Sophie aan Dopper te schrijven buiten medeweten van haar ouders. Tegen dergelijke argumenten was Sophie niet opgewassen. Ze schreef Dopper een brief, waarin ze hem liet weten dat ze hem niet vergeten was en nog steeds liefhad, maar hem tegelijkertijd verweet Retour afzender! De briefkaart werd door Ma Zimmerman teruggestuurd van elkaar doen. Het is duidelijk dat Dopper een innerlijke strijd voerde tussen zijn liefde voor Sophie en zijn verantwoordelijkheidsgevoel. Maar Sophie liet het er niet bij zitten. Ze antwoordde hem dat hun liefde toch veel belangrijker is dan zijn maatschappelijke positie. Hij moest vertrouwen in de toekomst hebben. En waarom deed hij zo makkelijk afstand van haar? Was zij dan het vijfde wiel aan de wagen, dat haar familie haar toekomst bepaalde? Er werd over haar gesproken, maar naar haar mening werd niet gevraagd. Maar Dopper hield tegen zijn gevoelens in voet bij stuk. Zonder verzet, bijna onderdanig, onderwierp hij zich aan het ouderlijk gezag, accepteerde de argumenten van de tegenpartij. Het zich minderwaardig voelen, het aanvaarden van het zijns inziens onvermijdelijke, het gebrek aan strijdlust, bescheidenheid, onderworpenheid, het zijn karaktertrekken waarmee hij zijn leven lang heeft moeten worstelen, maar die hem ook in zijn verdere loopbaan hebben geholpen en gesierd. Hij stuurde haar nog één briefkaart, die prompt door Ma werd geretourneerd met het verzoek de correspondentie te staken. Verschil- Pamorah hoe gemakkelijk hij van haar afstand had gedaan, dat hij niets had ondernomen om haar te behouden. Hij moest haar ook niet langer beschouwen als zijn Pamorah, zijn fantasiebeeld. Ze was een volwassen vrouw van vlees en bloed, met een eigen verstand, die zelf beslissingen kon nemen en verantwoordelijkheden kon dragen. Haar brief bracht Dopper volledig in verwarring. Zij eerste reactie was

9 Dopper, 1912 een gevoel van wroeging. Hij had dat en dat beloofd en mocht niet ongehoorzaam zijn. Maar zijn geweten was gauw gesust. Hij vergoelijkte zijn zwakke houding: De brief waarin ik schreef dat je me moest vergeten, schreef ik alleen voor je eigen bestwil. De maanden die volgden behoren tot de gelukkigste in Doppers leven. Toch verdween de angst voor haar moeder niet - de angst dat zij hun relatie in de weg zou staan: Er moet een compromis gevonden worden, want met dit jaar van beproeving is het bewijs geleverd dat het onmogelijk is onze liefde uit te roeien. Toch kwam er na Sophie s terugkeer in Nederland voor de tweede keer onder druk van familie, intriges en roddelarij voorgoed een eind aan de relatie. Overmand door verdriet en in conflict met de hele wereld schreef hij in zijn laatste brief: Ik haat de heerschappij van het geld, want als ik geld had dan zou ik door jouw familie niet afgewezen zijn, maar nu ik het niet heb, mocht ik jou ook niet. Geld bepaalt hier dus de waarde. Jouw liefde omringt me als een waas een waas van toverachtige kracht, waarop alle verleidingen van buiten zullen afstuiten, als een pijl op een stalen pantser, maar waarin al mijn kunstenaarskracht zich heerlijk zal ontwikkelen. Met deze kracht verover ik de wereld. Ik beschouw jou als de geestelijke moeder van al het grote, goede en reine wat ik heb voortgebracht en wat ik nog zal scheppen, t zijn alle onze kinderen. Creatieve periode Met zijn benoeming als tweede dirigent van het Concertgebouworkest in 1908 begon de meest creatieve periode in Doppers leven. In een tijdsbestek van twaalf jaar componeerde hij nog vier symfonieën, waarmee hij zijn totaal op zeven bracht: de avondvullende Sinfonia epica (1908) op de eerste zang uit Homerus Ilias; een Sinfoniëtta (1909); de beroemde Amsterdamse symfonie (1912). Inspiratie voor zijn zevende symfonie, de Zuiderzee symfonie (1917) vond hij tijdens een zeiltocht op de toenmalige Zuiderzee (thans IJsselmeer). Overigens moet de Sinfonia epica meer als een oratorium dan als symfonie beschouwd worden. Het werk is geschreven voor groot koor en orkest (met orgel) en elf (!) zangsolisten, een bezetting die tegenwoordig praktisch onbetaalbaar is. Dat is wellicht ook de reden dat het nooit in z n geheel is uitgevoerd. Verder componeerde Dopper een Concert voor cello en orkest (1910); een Concertstuk voor orkest, met als ongebruikelijke solo-instrumenten pauken en trompet (1910); twee symfonische studies voor groot orkest, die hij Paian I en II noemde; en een Oud-Hollandse Suite op danswijsjes uit de 17e eeuw (1915), een van de weinige stukken van Dopper die zijn uitgegeven. In 1920 componeerde hij zijn levenswerk, de Ciaconna gotica, een stuk opgedragen aan het Tijdens een zeiltocht doet Dopper inspiratie op voor zijn 'Zuiderzee'symfonie Concertgebouworkest, waarmee hij dankzij Willem Mengelberg internationaal furore maakte. Op het gebied van de kamermuziek schreef hij veel vocale muziek (liederen en koormuziek); een Strijkkwartet (1914), dat hij onder de schuilnaam Pallas Athene instuurde voor een com-

10 Matthijs Vermeulen ponistenconcours, dat hij prompt won; een Sextet (1909), opgedragen aan het Concertgebouwsextet (fluit, hobo, klarinet, fagot, hoorn en piano), dat in dat jaar werd opgericht, in 1915 gevolgd door een Klankstudie voor dezelfde bezetting. Een van de hoogtepunten van zijn oeuvre is een Requiem, dat hij enkele jaren voor zijn dood schreef, toen hij al ernstig ziek was. stuk destijds door de deftige Amsterdamse elite niet zo erg gewaardeerd werd. Die vond de muziek te platvloers. Maar het gewone publiek niet, dat vond Doppers muziek geweldig. Zoals gezegd zijn er in heel veel composities van Dopper specifiek Nederlandse kenmerken te vinden. Zo zit er in Doppers Zuiderzee symfonie (1917), een ouderwetse boerenbruiloftsdans. Hoewel ook dát stuk indertijd door sommige kenners belachelijk werd gemaakt als zijnde muziek voor twee violen en een basbas-bas, beschouwde Rudolf Mengelberg het als een meesterwerk. Hij stelde de muziek op één lijn met Scherzi (een muziekstuk met een vrolijk, schertsend karakter) van Schubert, Mahler en Bruckner: Je kunt de klompjes horen klotsen en je ziet de rokken zwaaien, de strakblauwe lucht boven het Hollandse landschap. Een meesterstuk van ritme en kleur, bij het aanhoren waarvan je de meester onmiddellijk de hand zou willen drukken. Het is muziek die associaties oproept met Pieter Breughel en Jan Steen, muziek die hoort bij een Oud-Hollands volksfeest, zonder de minste plompheid of ruwheid, een volksdans à la burlesque, een grappig, vrolijk stuk. De meest Nederlandse van de Nederlandse componisten Cornelis Dopper is wel de meest Nederlandse van alle Nederlandse componisten genoemd. Dat komt, doordat hij graag gebruik maakte van typisch Nederlandse elementen in zijn muziek. De titels van zijn symfonieën getuigen daarvan: Rembrandt symfonie, Amsterdamse symfonie, Zuiderzee symfonie. In het laatste deel van zijn Amsterdamse symfonie (1912) schildert hij de viering van Koninginnedag in Amsterdam. Omdat men in het buitenland niet wist waarover het ging, werd de titel Koninginnedag al gauw vervangen door Amsterdamse kermis. Het stuk begint met het carillon van het paleis op de Dam (met metalen platen nagebootst), dat het Wilhelmus speelt. Temidden van het feestgedruis klinkt het Oranje Boven en Piet Hein. We horen een harmonieorkest, terwijl van de andere kant een Chinees orkest nadert. Bij dat alles natuurlijk de typisch Hollandse klanken van een draaiorgel en de klingelende bel van de carrousel. Dopper combineert al die straattaferelen even meesterlijk als Strawinsky in Petroesjka. Het is allemaal zo suggestief, dat het lijkt alsof je tussen het gewoel staat. Even verstomt de feestvreugde als een kerel die kennelijk teveel gedronken heeft geheel laveloos met hese, valse stem het Wilhelmus probeert te zingen (gespeeld op een contrabas), maar dan host en joelt de feestende menigte weer voort. Het spreekt vanzelf dat dit Kritiek en waardering Ook bij het Concertgebouw ging Doppers leven niet altijd over rozen. Sommige tijdgenoten, met name Matthijs Vermeulen, leverden felle kritiek op zijn werk, waarbij laatstgenoemde niet aarzelde op de man te spelen. Zo beweerde Vermeulen ten onrechte dat Dopper te Duits georiënteerd was en als dirigent van het Concertgebouworkest te weinig werken uitvoerde van Franse en Nederlandse componisten. Het tegendeel is waar. Dopper heeft verscheidene werken van Debussy en Ravel in Nederland geïntroduceerd. En hij heeft heel veel voor Nederlandse componisten gedaan. Vermeulens kritiek bereikte een hoogtepunt in december 1918, toen hij na een uitvoering in het Concertgebouw van Doppers Zuiderzee symfonie onder leiding van de componist, keihard en voor eenieder verstaanbaar, de woorden Leve Sousa! door de zaal slingerde. Dat was een verwijzing naar de Amerikaanse marsencomponist John Philip Sousa, wereldberoemd geworden met marsen als Stars and Stripes en The Washington Post, die ook nu nog erg populair zijn. De Zuiderzee symfonie eindigt inderdaad met een militaristisch getinte mars, opgezweept tot een geweldige climax, waarbij Dopper zelfs het grote orgel in het Concertgebouw liet meespelen. Daarmee bedoelde hij echter iets heel anders. De Zuiderzee symfonie is tijdens de Eerste Wereldoorlog gecomponeerd en gebaseerd op een aantal Oud-Nederlandse

11 Doppers kat Miesje stond model voor Tom en Tim volksliederen uit de Tachtigjarige Oorlog, zoals O Heer, die daer des hemels tente spreyt, O Nederland! let op u saeck en Geluckig is het land. Dopper probeerde met zijn symfonie de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog muzikaal uit te beelden. In het laatste gedeelte van zijn symfonie roept hij op een satanische manier een beeld op van een oneindige stoet soldaten, die op het slagveld een zekere dood tegemoet gaan. Vermeulen vond dat maar niets. Uit zijn cynisch commentaar blijkt hoe weinig hij van Doppers muziek begreep. Heel anders waren de reacties in het buitenland. De commentator van de Hamburger Nachrichten noemde Dopper de meest begaafde van de scheppende Nederlandse toonkunstenaars van zijn tijd. Zou het spreekwoord een profeet is in eigen land niet geëerd dan toch waar zijn? Waarom kreeg Doppers muziek onlangs bij het verschijnen van cd s met zijn werk zoveel prachtige kritieken in Duitsland, Engeland en Amerika? En waarom is er in Nederland zo weinig aandacht aan besteed? idee kwam, onder invloed van de middeleeuwse, mystieke sfeer die de cantus firmus uitstraalt. Dopper voltooide de Ciaconna in Het is een autobiografisch werk, waarin de componist alle tragiek verwerkte, die zijn leven tot dan toe had kenmerkt: armoede en zorg, de gedachte aan zijn onbereikbare geliefde Sophie Zimmermann, de vernederingen die hij had ondergaan, het mislukte huwelijk met Henriëtte Siedenburg. Het is muziek, waarin hij zijn onmacht en frustraties uit over de mislukkingen in zijn leven. Maar ook zijn er de vreugdevolle momenten, ogenblikken van intens geluk, zoals hij die beleefde op zijn zwerftochten door zijn geliefde Hollandse landschap, of tijdens zijn zeiltochten op de Zuiderzee. Of het gevoel van gelukzaligheid dat hem beving bij het aanschouwen van een schilderij van Rembrandt of Jan Steen. Tenslotte is er berusting, berusting in het onvermijdelijke, het onontkoombare. Zo is de Ciaconna gotica Doppers eigen levensverhaal, zijn meesterwerk, geworden. Het werd op 24 oktober 1920 voor het eerst uitgevoerd door het Concertgebouworkest onder leiding van de componist zelf. Het heette toen nog Adagio mesto (somber en langzaam), thema met variaties, een eenvoudige titel, rechttoe, rechtaan, zoals van een nuchtere Groninger verwacht mag worden. Grote dirigenten als Willem Mengelberg, Eduard van Beinum, Karl Muck, Karl Schuricht, Pierre Monteux, Fritz Busch, George Szell en vele anderen hebben dit stuk van de Veenkoloniaal uit Stadskanaal met de beste orkesten van de wereld uitgevoerd: van St. Petersburg en Moskou tot Barcelona en Madrid; van Londen, Glasgow en Edinburgh tot Rome en Milaan; van Berlijn, Wenen en Parijs tot New York, Boston en Philadelphia. Dopper beleefde er de grootste triomfen in zijn leven mee. Na een uitvoering in Antwerpen schreef de muziekrecensent van het Algemeen Handelsblad: De uitvoering van dit stuk is voor de Nederlandse muziek een enorm succes geworden. Cornelis Dopper heeft zijn naam op een schitterende manier gevestigd. De componist moest tot driemaal toe op het balkon verschij- De Ciaconna gotica, hoogtepunt in Doppers oeuvre Hoogtepunt in Doppers omvangrijk oeuvre is ongetwijfeld de Ciaconna gotica. Een ciaconna (of chaconne) is een stuk waarbij een melodie steeds maar weer in allerlei variaties herhaald wordt. Doppers Ciaconna bestaat uit een thema met 44 variaties, die allemaal een eigen karakter hebben. Over het adjectief gotica lopen de meningen uiteen. Het thema zou Dopper ingevallen zijn tijdens een bezoek aan een gotisch kerkje. Andere zeggen dat Willem Mengelberg op het Op z'n 60ste verjaardag brengt een groot aantal muziekkorpsen Dopper een serenade

12 beeld van Dopper op het Raadhuisplein in Stadskanaal, vervaardigd door de bekende Haagse kunstenaar Loek Bos. Eindelijk krijgt Dopper de erkenning die hij verdient! Requiem aeternam Partituur van de Ciaconna gotica nen, want er scheen geen eind te komen aan het daverend applaus dat hem te beurt viel. De verslaggever van de West Deutscher Beobachter vatte het als volgt samen: Het werk beschrijft de schoonheid, de vreugde en de dieptepunten van het leven. Hij had het begrepen! Geëerd en erkend In 1930, ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag, werd er een feestweek georganiseerd, geheel gewijd aan de muziek van Cornelis Dopper. In twee concerten door het Concertgebouworkest werden zijn belangrijkste werken onder leiding van Willem Mengelberg en Pierre Monteux ten gehore gebracht. Ook in andere steden in Nederland, zoals Den Haag en Rotterdam werd Dopper geëerd. Uit handen van koningin Wilhelmina persoonlijk ontving hij de Zilveren medaille der Huisorde van Oranje voor Kunsten en Wetenschappen. De Stad Amsterdam onderscheidde hem met de Zilveren eremedaille. De gezamenlijke muziekkorpsen van Amsterdam brachten hem een serenade. Dat alles speelde zich af in februari/maart Nog geen twee jaar later ging Dopper onverwacht met pensioen. Zijn gezondheid en vooral zijn gezichtsvermogen waren zo snel achteruit gegaan, dat het bijna onmogelijk was met het orkest te repeteren. Bij zijn afscheid werd hij op grootse wijze gehuldigd. Men bood hem een door Louis Goudman geschilderd portret aan. Het hangt nog steeds op een opvallende plaats in de dirigentenfoyer van het Concertgebouw. Een ander portret van Dopper, geschilderd door Félicien Bobeldijk, bevindt zich in het Amsterdams Historisch Museum. En.. sedert kort staat er een bronzen stand- De laatste jaren van Doppers leven waren vol lijding. Zijn ziekte, angina pectoris, werd steeds erger. Zitten kon hij bijna niet meer, dus componeerde hij staande aan een lessenaar. Behalve zijn bril gebruikte hij nu ook een vergrootglas. Bezoek wilde hij nauwelijks ontvangen. Zijn huishoudster, Christina de Roos, waarmee hij kort voor zijn dood trouwde, stond hem dag en nacht bij. Hij had zware aanvallen van benauwdheid, die hem sloopten en hij leed hevige pijn. Onder die omstandigheden componeerde hij een Requiem, een dodenmis. Het was niet z n laatste compositie. Met sardonisch genoegen, de goden tartend, componeerde hij een jaar voor z n dood Feestmuziek. Door te componeren probeerde hij met ijzeren wilskracht de pijn te verdrijven. Boven de partituur staat geschreven: Deze feestelijke muziek is geschreven in October Meestal des nachts onder hevige adembeklemming. De geest is sterker dan het lichaam! In de nacht van zondag op maandag, 18 september 1939 om twintig over twee, maakte een hartverlamming een eind aan het veelbewogen leven van Cornelis Dopper. De Nederlandse muziekwereld reageerde geschokt, maar voor Dopper zelf kwam de dood als een verlossing. Hij werd als een held begraven, vanuit zijn geliefde Concertgebouw, waaraan hij zoveel jaren van zijn leven had gewijd. Honderden Amsterdammers hadden zich langs de route opgesteld om een laatste groet te brengen aan hun geliefde Kees Dopper. Hij werd bijgezet op de begraafplaats Zorgvlied. Dopper is dood, maar vergeten zullen we hem niet, want in zijn muziek leeft hij voort. Zijn naam is - zoals we nog steeds kunnen zien - vereeuwigd op de balkonrand in de grote zaal van het Concertgebouw tussen de groten van zijn tijd, Richard Strauss en Claude Debussy. Joop Stam

13 Schitteren op de tweede rang Cornelis Dopper ( ) componist, dirigent en pedagoog Bedum: Profiel uitgeverij, ,50 verkrijgbaar bij de boekhandel of via of tel Een dubbel-cd met de hoogtepunten van het festival zal voorjaar 2011 verschijnen