Initiatiefvoorstel Agrarisch natuurbeheer door Provinciale Staten inhoudelijke vragen

Transcriptie

1 Initiatiefvoorstel Agrarisch natuurbeheer door Provinciale Staten inhoudelijke vragen Inleiding In het initiatiefvoorstel van Provinciale Staten zijn een viertal vragen opgenomen - welke bestaande pakketten zijn toepasbaar en welke oppervlakte heb je daarvan nodig om aan de opgave te voldoen? - zijn deze pakketten inpasbaar in de Flevolandse Bedrijfsvoering? - zijn er alternatieven te ontwikkelen die beter voldoen? - hoeveel hectare is er binnen de vliegafstand van de kiekendieven te realiseren? In deze notitie wordt op deze vragen antwoord gegeven, daarbij is gekozen voor een opzet waarbij eerst wordt ingegaan op de vereisten van de verschillende kiekendiefsoorten. Daarna wordt beschreven welke subsidiepakketten binnen de huidige regeling beschikbaar zijn en in hoeverre deze voldoen. In de derde paragraaf wordt ingegaan op mate waarin er sprake is van geschikte locaties binnen vliegafstand van de Oostvaardersplassen en de notitie wordt afgerond met een conclusie over de inhoudelijke vragen. 1. Vereisten kiekendief Habitateisen Het broedgebied van de Bruine Kiekendief bevindt zich in de moeraszone van de Oostvaardersplassen: merendeels in rietvelden. De Blauwe Kiekendief broedt in de meer drogere overgangszone naar het buitenkaadse deel. De voedselkeuze verschilt deels tussen de soorten en de geslachten en is afhankelijk van de grootte van de vogels. Het vrouwtje van de Bruine Kiekendief jaagt vooral op (water)vogels, het mannetje van de Bruine en het vrouwtje van de Blauwe jagen op kleinere vogels en muizen en het mannetje Blauwe jaagt vrijwel exclusief op veldmuizen. Beide soorten zijn hierdoor afhankelijk van open ruigte gebieden voor het vangen van muizen en zangvogels. De Bruine Kiekendief, meer dan de Blauwe kan echter ook foerageren in meer structuurrijke gebieden zoals moerassen. Dit is terug te zien in de foerageerlocaties: vrouwtjes van de Bruine Kiekendief blijven dicht bij het nest en foerageren vrijwel alleen in (het natte deel van) de Oostvaardersplassen. Mannetjes bruine Kiekendief foerageren voor 70% buiten de Oostvaardersplassen. De Blauwe Kiekendief, bijna compleet afhankelijk van open en muizenrijke ruigtes, foerageert vrijwel voor 100% buiten de Oostvaardersplassen en Lepelaarplassen. Hoewel ze door hun broedlocatie en foerageergebied binnen de natuurgebieden van elkaar verschillen, zijn beide soorten buiten de natuurgebied aangewezen op vergelijkbaar voedselzoekgebied. Het ideale foerageergebied ziet er ruig en zeer open uit; het moet een structuurrijk maar open landschap zijn. Bomen en hoge vegetatie zijn nadelig. Ruigtevelden zijn zeer geschikt omdat hier veel muizen in zitten en er ook verschillende akker- en ruigtevogels als veldleeuwerik, kneu en putter in tot broeden komen. De openheid maakt het voor de kiekendief mogelijk om de prooi te zien, de ruigte zorgt er voor dat de muis en de vogel de kiekendief niet zo snel opmerken. Water met brede, lange oevers vormen een goede habitat voor watervogels en andere kleine vogels die tot het prooienspectrum van de kiekendieven behoren. Omdat een breed spectrum van type foerageergebieden de voorkeur heeft, is het het meest voordelig wanneer in een gebied open ruigte en water met brede oevers gecombineerd zijn. Ook over agrarisch productieland wordt gefoerageerd, vooral langs ruigteranden en slootkanten. De Bruine Kiekendief is hierin (met name in de zomer) minder kritisch dan de Blauwe Kiekendief en haalt zo een groter deel van zijn voedsel van bouwland*. *In het onderzoek naar het habitatgebruik door kiekendieven zijn geen Blauwe Kiekendieven gezien op de agrarische percelen. Er is daarom aangenomen dat agrarisch gebied niet geschikt is voor deze soort. Lage aantallen van de soort en onopvallend foerageergedrag kan er echter voor hebben gezorgd dat deze soort gemist is. In ieder geval in de winter zijn blauwe kiekendieven wel aanwezig boven (ruigteranden) in agrarisch gebied. Of dit ook broedvogels van de Oostvaardersplassen zijn is onbekend.

2 Foerageergebieden van beide soorten liggen bij in de clusters. Binnen zo n cluster dient zoveel mogelijk samenhang te zijn tussen de randen en kavels (sup)optimaal foerageergebied, zodat prooipopulaties een minimale dichtheid kunnen bereiken. Voor akkervogels wordt een dichtheid van minimaal 5-8% optimaal gebied binnen het agrarisch gebied aangehouden. Een dergelijke dichtheid aan randen en vlakken heeft een bewezen positief effect op roofvogels als de Grauwe Kiekendief. Het ligt daarom voor de hand deze maat ook voor Bruine en Blauwe Kiekendieven te hanteren. Kiekendieven foerageren bij voorkeur zo dicht mogelijk bij het nest en kunnen een geschatte afstand van 5 tot maximaal 8 kilometer overbruggen. Obstakels en verstoring Het staat niet vast dat obstakels, zoals een snelweg, spoorlijn of hoogspanningsmast een groot negatief effect hebben op het bereiken van het foerageergebied. Kiekendieven die vastbesloten op weg zijn naar een bestemming, vliegen hoog genoeg om geen last te hebben van de elementen. Kiekendieven die bezig zijn met foerageren vliegen minder hoog: bruine 6 tot 10 meter boven de grond, blauwe enkele meters boven de grond. Om aanrijdingen te voorkomen wegen is het daarom aan te raden de eerste meter rond de rijstrook ongeschikt te maken of houden als foerageergebied. Om dezelfde reden zijn bermen langs rustige wegen daarom ook te prefereren boven drukke wegen. De gemeentelijke bermen van Zuidelijk Flevoland zijn hiermee het beste geschikt als foerageergebied, ook omdat de meeste zeer breed zijn. Foerageergebied bevindt zich bij voorkeur op enige afstand van menselijke verstoringsbronnen. De verstoringsafstand van een fietser, wandelaar of hond voor een jagende kiekendief is niet onderzocht. Voor roofvogels in het algemeen varieert de verstoringsafstand van 20 tot 160 meter, met een gemiddelde van 110 meter (Altenburg & Wymenga 2006) Onderscheid optimaal/suboptimaal Bij de bepaling van de kwaliteit van kiekendievenfoerageergebied worden twee niveaus aangehouden: suboptimaal en optimaal. Bij optimaal foerageergebied worden de hoogste prooidichtheid gecombineerd met een optimale bereikbaarheid voor de kiekendieven. Deze kunnen bereikt worden bij een combinatie van het juiste beheer dat kavelbreed over de gehele oppervlakte wordt uitgevoerd en waar verstorend medegebruik afwezig is. Verschillende oorzaken kunnen ervoor zorgen dat de dichtheden lager zijn dan gewenst, waardoor minder kiekendieven kunnen foerageren op dezelfde oppervlakte. Denk dan bijvoorbeeld aan begrazing door paarden en runderen, verstoring door mensen en honden of een gebrek aan ruimtelijke samenhang (alleen akkerranden) waardoor kiekendieven langer moeten vliegen. Ook kan een te intensief (klepelen, kaalslag) of een te extensief (verbossing) beheer bijdragen aan een vermindering van de kwaliteit. Als vuistregel wordt gehanteerd dat twee maal zoveel kiekendieven voedsel kunnen vinden in optimaal dan in suboptimaal foerageergebied. Ofwel: de oppervlakte suboptimaal gebied dient bij een gelijke compensatieopgave twee maal zo groot te zijn. Benodigde oppervlakte In verschillende onderzoeken (o.a. door ecologische adviesbureau Altenburg&Wymenga) is uitgezocht hoeveel foerageergebied de Bruine en Blauwe Kiekendieven buiten de Oostvaardersplassen en de Lepelaarplassen nodig hebben om te overleven en jongen groot te brengen. Hieruit volgen normgetallen, uitgedrukt in hectares per paar: Vereisten bruine kiekendief Vereisten blauwe kiekendief Optimaal Suboptimaal Nat grasland Agrarisch gebied 35 (23-47) 75 (56-93) Ca. 700 Ca (75-150) 1050 ( ) Ongeschikt Ongeschikt?*

3 Doordat Blauwe Kiekendieven meer aan open, muizenrijke ruigtezones zijn gebonden dan de Bruine en bovendien man en vrouw buiten de natuurgebieden foerageren, is de benodigde oppervlakte foerageergebied van de Blauwe Kiekendief groter dan die van de Bruine. Uitgaande van de concept-instandhoudingsdoelstellingen voor de Oostvaardersplassen (40 paar bruine kiekendieven en 4 paar blauwe kiekendieven) is berekend dat voor de bestaande uitbreidingsplannen van de gemeente Almere en Lelystad tot en met 2015 een totale compensatie van 600 hectare optimaal foerageergebied nodig is. Hierbij is als uitgangspunt gehanteerd dat de foerageergebieden van de Blauwe en Bruine Kiekendief elkaar kunnen overlappen. 2. Geschikte subsidiepakketten agrarisch natuurbeheer Per wordt het Subsidiestelsel Natuur en Landschap, van kracht voor het onderdeel agrarisch natuurbeheer. Het vervangt hiermee het oude Programma Beheer. De provinciale kaders voor dit subsidiestelsel zijn vastgelegd in het Natuurbeheerplan Binnen het nieuwe subsidiestelsel zijn twee subsidiepakketten ontwikkeld specifiek om akkervogels en andere -fauna te stimuleren. De pakketeisen zijn opgesteld aan de hand van onderzoek en pilotprojecten in onder meer Groningen en Flevoland (Middengebied, Rivierduingebied) en zijn bewezen gunstig voor verschillende akkervogels, waaronder de Grauwe Kiekendief. Daarnaast zijn ook Blauwe en Bruine Kiekendief foeragerend gezien langs en over deze randen. Ook zijn twee landschapspakketten opengesteld voor agrariërs voor kavelsloten en oevers (zie tabel hieronder). De pakketten zijn door de smalle vorm van slootranden en oevers alleen toepasbaar voor suboptimaal leefgebied, maar kunnen een belangrijke aanvulling vormen op de maatregelen op de agrarische kavel of de wegberm. De samengevatte pakketeisen en vergoeding zijn te vinden in onderstaande tabellen. Agrarisch Pakket Vereisten Vergoeding A beheereenheid bestaat uit bouwland 2138,73/ha Bouwland voor - minimaal 9 meter breed en 0,3 ha groot broedende akkervogels - begroeiing bestaat uit een ingezaaid mengsel van grassen, kruiden en granen (niet zijnde mais of graanstoppel) - door bewerkingen in voor- en najaar zijn structuurverschillen aanwezig, waardoor zowel schuilals foerageerruimte ontstaat - klepelen is niet toegestaan - onkruidbestrijding is slechts pleksgewijs toegestaan - Beheereenheid mag niet worden beweid, bemest of als wendakker worden gebruikt - Na 3 of 4 jaar mag eenheid verplaatst worden - Zaaimengsels zijn voorgeschreven A Bouwland voor doortrekkende en overwinterende akkervogels - beheereenheid bestaat uit bouwland - minimaal 9 meter breed; minimaal 0,3 ha en maximaal 2 ha groot - de begroeiing bestaat uit minimaal 50% zomertarwe, aangevuld met rogge, haver of een zaaddragend gewas. De beheereenheid mag niet worden geoogst - de beheereenheid mag jaarlijks worden verplaatst - wordt eens in de 2-4 jaar gemaaid. Maaisel wordt 2028,24/ha Landschapspakket Vereisten Vergoeding * L01.14 Rietzoom en klein rietperceel Rietzoom 2-5 m 42,50/100 m - bevindt zich langs waterloop en wordt gedomineerd door riet - minimaal 2 meter breed, rietperceel maximaal 0,5ha groot Klein rietperceel

4 L01.15 Natuurvriendelijke oever afgevoerd. Maximaal 20% bestaat uit struweel. - chemische bestrijdingsmiddelen en mest niet toegestaan - geen betreding door vee - er wordt geen slootmaaisel of -bagger opgebracht - maaien gebeurt tussen 1 oktober en 1 maart - aaneengesloten oever langs bestaande waterloop, in de vorm van een plas- of drasberm of flauw talud - minimaal 3 meter breed - begroeid met inheemse plantensoorten van natte graslanden of ruigten - minimaal eenmaal per 2 jaar en maximaal eenmaal per jaar gemaaid. Maaisel wordt afgevoerd. - chemische bestrijdingsmiddelen en mest niet toegestaan - geen betreding door vee - er wordt geen slootmaaisel of -bagger opgebracht - maaien gebeurd tussen 1 oktober en 1 maart 640,67/ha 52,31/100 m * De tarieven zijn, naast kosten voor inzaaien en bewerken, gebaseerd op de gemiddelde gewasopbrengst op klei over de voorgaande 2 jaar. Wanneer de pakketten in randvorm worden aangelegd zijn ze geschikt als suboptimaal leefgebied, waarbij de randen dan wel in een samenhangende structuur moeten worden aangelegd. In het Natuurbeheerplan 2010 zijn eisen gesteld aan het ruimtelijke mozaïek van de akkervogelpakketten: de pakketten dien opgenomen te worden in collectieve beheerplannen, waarbij minimaal 5% van het beheerde gebied ingericht moet zijn als akkerrand. Ook dient het aandeel wintervogelpakket maximaal ca. 20% van de kiekendievenopgave te bedragen om te garanderen dat er voldoende jaarrond geschikt gebied blijft. Beide pakketten kunnen gecombineerd worden op dezelfde kavel, maar kunnen niet gestapeld worden. Toepassing kan gedeeltelijk meegaan met de agrarische gewasroulatie. Voor een goede opbouw van prooipopulaties, is het nodig om maatregelen minimaal 3 jaar op dezelfde locatie toe te passen. Wanneer de pakketten vollevelds (over hele kavels) worden toegepast vormen ze naar verwachting optimaal foerageergebied. Welke breedte en oppervlakte een rand minimaal dient te zijn zodat deze kan worden beschouwd als volleveldsmaatregel en dus als optimaal is niet duidelijk. Voor natuurgebieden is het beheerpakket N12.05 Kruiden- en faunarijke akker geschikt als volleveldsmaatregel (optimaal leefgebied). Voor dit pakket wordt een concept-normbedrag aangehouden van circa 950,- per hectare (concept voorjaar 2009). Omdat met het pakket een breed palet aan doelen wordt nagestreefd, dient men bij toepassing van dit pakket nadere afspraken te maken met de natuurbeheerder ten behoeve van specifiek kiekendiefbeheer. De pakketten uit de nieuwe subsidieregeling zullen hun effectiviteit voor Flevoland nog moeten bewijzen. Ze zijn gebaseerd op bestaande maatregelen in andere zeekleigebieden en daar voor agrariërs inpasbaar in de bedrijfsvoering. Bermen Landschapsbeheer Flevoland heeft in 2008 in het kader van het pmpjp-project Bermen voor akkervogels gekeken naar mogelijkheden voor beheerpakketten voor bermen. Ook de Stichting Werkgroep Grauwe Kiekendief heeft hier handvatten voor ontwikkeld. Deze pakketten zijn niet opgenomen in het Subsidiestelsel natuur en Landschap De voorgestelde maatregelen zijn gericht op de ontwikkeling van een bloem- en structuurrijke vegetatie. Ze zijn daarmee vergelijkbaar met het pakket Bouwland voor broedende akkervogels, maar er zijn verschillen met betrekking tot grondbewerking (niet ploegen, wel afvoeren maaisel) en vergoeding. Nadere afspraken hierover dienen gemaakt te worden met eigenaren (gemeenten Zeewolde en Lelystad, Waterschap Zuiderzeeland en Provincie Flevoland) en pachters (agrariërs, Flevo-Landschap). Dit kan leiden tot een provinciaal pakket, dat past binnen de groen-blauwe diensten. Deze dienst moet waarschijnlijk ter goedkeuring aan de Europese Commissie te worden voorgelegd.

5 3. Geschikte locaties Met de aanleg van het Oostvaarderswold wordt in totaal 470 ha optimaal foerageergebied voor kiekendieven gerealiseerd. Hierdoor resteert een opgave van 130 ha optimaal foerageergebied (volleveldsmaatregelen) of 260 ha suboptimaal foerageergebied (randen) die gevonden moet worden op maximaal ongeveer 5 kilometer (de maximale foerageerafstand van de kiekendieven) van de Oostvaardersplassen. Foerageergebied zou gerealiseerd kunnen worden in bermen, agrarische kavels en een tweetal terreinen van Flevo-Landschap en Waterschap Zuiderzeeland. Het is essentieel om hiervoor in gesprek te gaan met de eigenaren en beheerders om te onderzoeken wat de mogelijkheden van een beheerverandering zijn. Bestaande ruigtezones en moerassige oeverzones zijn al geschikt als foerageergebied en vallen daarmee af als compensatiegebied. Bermen Het agrarisch gebied rond de Oostvaardersplassen kent veel brede (> 10 meter) bermen, die indien goed beheerd, kunnen worden gezien als suboptimaal gebied. Potentieel goede bermen liggen langs rustige wegen, zodat verkeersslachtoffers worden voorkomen, en zijn vrij van bomenrijen die het foerageren belemmeren. In bijgaande kaart 1zijn deze aangegeven. Het gaat om wegbermen van de gemeente Lelystad en Zeewolde, die in vrijwel alle gevallen verpacht zijn aan agrariërs (en voor een klein deel aan het Flevo-Landschap). Deze stroken worden momenteel beheerd als intensief grasland, waarbij bij een deel mest geïnjecteerd wordt. De bermen worden om verschillende redenen verpacht: grasopbrengst en oppervlaktevergroting van het bedrijf ten behoeve van de mestboekhouding zijn regelmatig genoemde argumenten. Optimalisering van het bermbeheer is niet alleen gunstig voor kiekendieven, maar ook voor de waterkwaliteit (verminderde uitspoeling van mest en bestrijdingsmiddelen), de recreatieve uitstraling van het gebied en functionele agrobiodiversiteit (in kruiden aanwezige natuurlijke predatoren houden concentraties plaaginsecten laag). In totaal kan op deze bermen maximaal 62 ha suboptimaal foerageergebied worden gerealiseerd. Het heeft de voorkeur om deze maatregelen in samenhang met maatregelen op agrarische en andere percelen toe te passen, omdat anders de gewenste clustering/concentratie niet wordt bereikt. Paddenpoelen/Knardijk In het gebied liggen twee gebieden die relatief makkelijk kunnen worden omgevormd tot foerageergebied voor kiekendieven. Het gebied de Paddenpoelen van het Flevo-Landschap (1 op de kaart 1; oppervlakte 9 ha) is een gebied omgeven door een forse boom- en struiksingel. Er zijn twee rietrijke poelen aanwezig, in het overige deel worden landbouwgewassen geteeld. Het grotendeels verwijderen van de bomensingel en het omvormen naar een grote kruidenrijke braak maakt het gebied voor beide kiekendieven uitermate geschikt. De beide poelen kunnen hierbij behouden blijven. De Knardijk is als verbindingszone onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (2 op de kaart 1; 46 ha tot aan de Vogelweg). Op dit moment is het beheer door middel van schapenbegrazing niet optimaal ingericht voor natuurdoelen. Inrichting naar een kruidenrijke zone met pleksgewijs struikgewas biedt goede kansen voor kiekendieven, maar ook veel andere doelsoorten voor de verbindingszone (onder andere amfibieën, Das en Ree). Door kwaliteitsverbetering kan circa 15ha van de 23 ha dijkoppervlak opgeschaald worden van suboptimaal naar optimaal foerageergebied. Omdat het hier gaat om potentieel vlakdekkende foerageergebieden, kan hier in totaal voor maximaal 32 ha optimaal foerageergebied worden gerealiseerd. Agrarische percelen Op kaart 2 staan de kavels aangegeven die binnen 5 kilometer van de Oostvaardersplassen liggen en ten noorden van het Oostvaarderswold (het gebied ten zuiden hiervan wordt met de Schaalsprong Almere naar verwachting ongeschikt). Dit is het gebied dat grofweg wordt begrensd door de A6, de Knarweg, de Vogelweg en het Oostvaarderswold. In principe zijn alle in het gebied aanwezige agrarische kavels geschikt om te ontwikkelen als (sub)optimaal foerageergebied. De kavels hebben gezamenlijk een oppervlakte van 3200 hectare.

6 Bij een opgave van 130 ha optimaal foerageergebied moeten in dit gebied ongeveer 3 volledige kavels optimaal ontwikkeld worden. Het maakt hierbij niet uit waar deze kavels binnen de 5 kilometer-zone liggen. Bij een keuze voor suboptimaal foerageergebied (taakstelling 260 ha) betekent dit dat randen op minimaal 8% van het bouwland moeten worden aangelegd. Bij een geschatte gemiddelde kavelgrootte van 50 ha betekent dit dat van alle kavels in het zoekgebied op alle vier de randen een 13 meter brede akkerrand moet liggen. Indien de potentieel geschikte bermen plus de Paddenpoelen en de Knardijk duurzaam en optimaal ingericht en beheerd kunnen worden als foerageergebied voor kiekendieven, dan resteert een opgave van minimaal 67 hectare optimaal (vlakdekkend) of 134 ha suboptimaal (akkerranden) foerageergebied dat gezocht moet worden op de agrarische kavel. Dit betekent min of meer dat 1,5 kavel optimaal moet worden ingericht, of randen op circa 4,2% van het bouwland moeten worden aangelegd. 4. Conclusies Zowel de Blauwe als de Bruine Kiekendief heeft kruidenrijke en ruige gebieden nodig, eventueel aangevuld met natte, moerassige elementen. In het Subsidiestelsel Natuur en Landschap zijn verschillende subsidiepakketten opgenomen waarmee kwalitatief goed optimaal en/of suboptimaal foerageergebied gerealiseerd kan worden. Dit zijn pakketten op de agrarische kavel, maar ook in en langs (kavel)sloten. Bermen kunnen ingericht worden als suboptimaal foerageergebied. Hiertoe dienen beheer- en financiële afspraken gemaakt te worden met gemeente, waterschap en agrariërs. Voor het realiseren van de taakstelling van 130 ha optimaal of 260 ha suboptimaal foerageergebied zijn verschillende scenario s mogelijk: - De gehele taakstelling realiseren in akkerranden: 8% (260 ha) van het agrarisch gebied wordt ingericht als akkerrand. Dit betekent dat op elke kavel binnen het zoekgebied over de totale lengte een rand van 13 meter komt te liggen. - Potentieel geschikte bermen, de Knardijk en de Paddenpoelen worden ingericht als (sub)optimale foerageergebieden. Daarnaast wordt ongeveer 1,5 agrarische kavel (67 ha, 4,2%) uit productie te worden genomen en ontwikkeld als optimaal foerageergebied.