Aanleg van parkeerplaats en regularisatie van tennisvelden. T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen. Archeologienota. E.N.A.

Transcriptie

1 Aanleg van parkeerplaats en regularisatie van tennisvelden. T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen. Archeologienota E.N.A. Heirbaut

2 Colofon Titel: Aanleg van parkeerplaats en regularisatie van tennisvelden. T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen. Archeologienota. Auteur: E.N.A. Heirbaut Grafische illustraties/gis: T. Beukelaar van Rapportnummer: LAReS-rapport 2 Opdrachtgever: T.C. Wingfield LAReS, Lowlands Archaeological Research Service Vestiging: Halle-Zoersel Publicatiedatum: 20 december 2016 Halle-Zoersel Illustratieverantwoording voorblad: Uitsnede uit de Fricxkaart. LAReS. Niets uit deze uitgave mag zonder bronvermelding worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door print-outs, kopieën, of op welke andere manier dan ook.

3 Inhoudsopgave Deel I. Archeologienota: T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen 1 INLEIDING TECHNISCHE FICHE/ADMINISTRATIEVE GEGEVENS 6 2 VRAAGSTELLINGEN VRAAGSTELLINGEN RANDVOORWAARDEN 7 3 METHODIEK VAN HET ONDERZOEK ONDERZOEKSMETHODIEK RAPPORTAGE EN AFBEELDINGEN 9 4 BESCHRIJVING VAN DE GEPLANDE WERKZAAMHEDEN BESTAANDE TOESTAND NIEUWE TOESTAND 11 5 ARCHEOLOGISCH BUREAUONDERZOEK ARCHEOLOGISCHE VOORKENNIS HISTORISCHE CARTOGRAFISCHE BRONNEN LUCHTFOTOGRAFIE GEO(MORFO)LOGIE EN BODEM ARCHEOLOGISCHE BRONNEN 27 6 SYNTHESE SYNTHESE VOOR GESPECIALISEERD PUBLIEK SAMENVATTING VAN DE ONDERZOEKSRESULTATEN EN BEANTWOORDING VAN DE ONDERZOEKSVRAGEN IMPACT VAN DE GEPLANDE WERKEN AANBEVELING EN KENNISVERMEERDERINGSPOTENTIEEL SYNTHESE VOOR NIET-GESPECIALISEERD PUBLIEK 30 LITERATUUR 32 GERAADPLEEGDE WEBSITES 32 GERAADPLEEGDE LITERATUUR 32 LIJST VAN FIGUREN 33

4 Deel I. Archeologienota: T.C. Wingfield, Vrouwvlietstraat 65, Mechelen 1 Inleiding Het plangebied is gelegen aan de Vrouwvlietstraat, ten noorden van de stadskern van Mechelen en wordt omgeven door de bebouwing langs de Vesderstraat en Maasstraat in het noorden, en de Liersesteenweg in het westen. Ten noordoosten sluit het plangebied aan bij beboste percelen, ten oosten is bebouwing aanwezig en ten zuiden zijn terreinen aanwezig die vooralsnog niet bebouwd zijn maar die, zoals blijkt uit recente luchtfoto s, al bouwrijp zijn gemaakt (zie figuur 15). Het gebied is volledig gelegen in een recreatiegebied, bestaande uit tennisclub T.C. Wingfield en de jeugdterreinen van K.V. Mechelen. 1 Figuur 1. Kadasterkaart (GRB) met aanduiding onderzoeksgebied. GEOPUNT/TBG Het doel van het onderzoek is het verkrijgen van een bekrachtigde archeologienota naar aanleiding van de aanvraag van een stedenbouwkundige vergunning. Het onderzoek (projectcode 2016K443) werd uitgevoerd door een erkend archeoloog, conform de Code van Goede Praktijk. Onderhavige archeologienota bestaat uit twee delen: een verslag van de resultaten van het vooronderzoek (deel I) en het daaruit voortvloeiende programma van maatregelen (deel II). Het onderzoek omvat in de eerste plaats een bureauonderzoek. Hierbij wordt nagegaan welke mogelijke archeologische en cultuurhistorische waarden zich binnen het projectgebied bevinden. Op basis van de resultaten van dit bureauonderzoek wordt geëvalueerd in hoeverre er voldoende informatie voorhanden is om tot bovengenoemde doelstelling te komen, of dat bijkomend vooronderzoek in een andere 1 CDRO bvba, Beschrijvende nota TC Wingfield Vrouwvlietstraat 65.

5 vorm (al dan niet met bodemingreep) noodzakelijk is. Het verslag van de resultaten van het vooronderzoek omvat naast deze inleiding nog vijf hoofdstukken. In hoofdstuk 2 worden de vraagstellingen die voor dit onderzoek relevant zijn, opgesomd. Deze vraagstellingen zullen in hoofdstuk 6 beantwoord worden, in zoverre als mogelijk op basis van de resultaten van het vooronderzoek. De gehanteerde werkwijze en onderzoeksstrategie worden in hoofdstuk 3 beschreven. Hier wordt ook de gemaakte selectie inzake bronnen verantwoord (cf. de Code van Goede Praktijk, par ). De geplande werkzaamheden worden in hoofdstuk 4 beschreven. Hierbij is van groot belang dat duidelijk wordt in hoeverre de werken impact zullen hebben op het (eventueel aanwezige) bodemarchief. Hoofdstuk 5 vormt de weerslag van de resultaten van het bureauonderzoek (assessment), gebaseerd op een exhaustieve studie van het beschikbare kaartmateriaal, de historische en archeologische bronnen. In dit hoofdstuk wordt geëvalueerd wat de archeologische potentie van het plangebied is. In hoofdstuk 6 wordt een synthese gevormd op basis van het assessment, waarin de onderzoeksvragen beantwoord worden, en wordt ook geïnformeerd over de eventuele kennisvermeerdering die het plangebied kan opleveren. Verder wordt nagegaan in hoeverre de eventuele archeologische en cultuurhistorische waarden aangetast kunnen of zullen worden door de geplande werkzaamheden. Het eerste deel wordt afgesloten met de bibliografie en bijlagen. Het tweede deel omvat een gemotiveerd advies omtrent het vervolgtraject (programma van maatregelen).

6 1.1 Technische fiche/administratieve gegevens Naam site T.C. Wingfield Ligging Vrouwvlietstraat 65, 2800 Mechelen Kadastrale gegevens MECHELEN 2 AFD, B, 013/00R002 Bounding Box X Y Onderzoek Archeologisch en geschiedkundig bureauonderzoek Projectcode 2016K443 Opdrachtgever T.C. Wingfield Contactpersoon opdrachtgever M. Bossaerts/K. Daniëls Uitvoerder Elly N.A. Heirbaut, LAReS Erkend archeoloog Elly N.A. Heirbaut: OE/ERK/Archeoloog/2016/00162 Nummer wettelijk depot Niet van toepassing Termijn 27 november 16 december 2016 Geplande ingreep - regularisatie aangelegde tennisvelden - heraanleg parkeerplaats Oppervlakte perceel m 2 Oppervlakte tennisvelden m 2 Oppervlakte parking m 2 Geldende wetgeving en voorwaarden Het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 en het Onroerenderfgoedbesluit van 16 mei De nota werd opgesteld overeenkomstig de Code van Goede Praktijk. De totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de aanvraag betrekking heeft, bedraagt 3000m² of meer, zoals bepaald in artikel van het Onroerenderfgoeddecreet van 12 juli 2013 en is gelegen buiten een zone waarop lagere oppervlaktecriteria van toepassing zijn. Randvoorwaarden De tennisvelden zijn reeds aangelegd, het gaat hier om een regularisatie van de bestaande toestand. De parkeerplaats wordt heraangelegd. Doelstelling Het doel van deze archeologienota is om via de tot op heden beschikbare bronnen (bureauonderzoek) na te gaan wat het archeologische potentieel van het projectgebied is, wat de mogelijke bedreigingen zijn voor het eventueel aanwezige bodemarchief, en hoe hiermee dient omgegaan te worden. Thesaurus Archeologienota, bureauonderzoek

7 2 Vraagstellingen 2.1 Vraagstellingen In het kader van dit bureauonderzoek zijn van tevoren enkele vragen geformuleerd waarop het onderzoek antwoord tracht te vinden. 1. Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologische en cultuurhistorische potentieel van het terrein? 2. Welke archeologische sites zijn bekend in of nabij het projectgebied? 3. Wat is de landschapshistoriek/evolutie in gebruik van het terrein? 4. Wat is de impact van de geplande werken? 5. Levert het huidige bronnenmateriaal voldoende informatie op of is er aanvullend vooronderzoek (al dan niet met ingreep in de bodem) nodig? In het laatste geval: welke methode levert het meeste informatie op? 2.2 Randvoorwaarden Voor dit onderzoek zijn geen randvoorwaarden van toepassing.

8 3 Methodiek van het onderzoek 3.1 Onderzoeksmethodiek Om na te gaan of er archeologische en cultuurhistorische waarden in het plangebied aanwezig zijn en om een antwoord te kunnen geven op de in hoofdstuk 2 geformuleerde vraagstellingen, is een bureauonderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn verschillende soorten bronnen geraadpleegd, die in hoofdstuk 5 besproken zullen worden (assessment). De meeste bronnen zijn online beschikbaar gesteld door de Vlaamse Overheid. De landschapshistoriek van het projectgebied is in de eerste plaats onderzocht aan de hand van de gegeorefereerde historische en topografische kaarten van Fricx (1712), van Ferraris ( ), van de Atlas der Buurtwegen (1841), van Vandermaelen ( ) en van Popp ( ), die geraadpleegd kunnen worden op het online Geoportaal Onroerend Erfgoed ( Op dezelfde website zijn ook verschillende 20 e - en 21 e -eeuwse luchtfoto s te raadplegen. De combinatie van historische kaarten, topografische kaarten en luchtfoto s leidt tot een goed inzicht van de ontwikkeling van het projectgebied en de ruimere omgeving vanaf de 18 e eeuw tot het heden. Vervolgens zijn ook de bodemkaart, de bodemgebruikskaart, de erosiegevoeligheidskaart, de tertiair geologische kaart en de quartair geologische kaart bestudeerd. Ook deze kaarten zijn online te raadplegen, namelijk op en Om ook zicht te krijgen op de perioden vóór de 18 e eeuw is onderzocht of er zich in en/of nabij het plangebied archeologische resten in de ondergrond bevinden of reeds zijn onderzocht. Om dit te kunnen bepalen, is voornamelijk de database van de Centrale Archeologische Inventaris (CAI; bevraagd. De ingevoerde locaties zijn enerzijds op basis van cartografische, literaire en toponomische bronnen geselecteerd en anderzijds op basis van waarnemingen op het terrein (vondstmeldingen, veldprospecties, prospecties met ingreep in de bodem, archeologisch onderzoek). Hierbij moet opgemerkt worden dat de CAI niet volledig is en geen garantie biedt op de aan- of afwezigheid van een eventuele archeologische site. Ook is geraadpleegd voor het plangebied en de ruimere omgeving. Naast het onderzoek naar de historische ontwikkeling van het gebied en de reeds gekarteerde archeologische vindplaatsen, dienen ook de geplande werkzaamheden en de eventueel hierbij horende verstoringen in kaart gebracht te worden. Dit is gebeurd op basis van de plannen en schetsen die de opdrachtgever ter beschikking heeft gesteld (hoofdstuk 4). Hiertoe behoren de plannen van de bestaande bebouwing ( bestaande toestand ) en de bouwtekeningen van het te realiseren project ( nieuwe toestand ). Op basis van alle beschikbare gegevens is tenslotte een conclusie getrokken omtrent de kans op de aanwezigheid van archeologisch erfgoed met een groot potentieel tot kennisvermeerdering, en de eventuele intactheid van een al dan niet aanwezige

9 archeologische site (hoofdstuk 6). 3.2 Rapportage en afbeeldingen De indeling in hoofdstukken is reeds eerder beschreven. Wat betreft de afbeeldingen die in deze archeologienota zijn opgenomen, geldt dat zij allen zijn afgebeeld op klein formaat omwille van de opmaak van de tekst. Hierdoor is het mogelijk dat bepaalde details minder goed leesbaar zijn. Deze plannen en kaarten zijn als bijlagen (pdf) opgenomen: deze bestanden zijn goed raadpleegbaar en kunnen tot op groot formaat uitgezoomd worden, waardoor de details die op de afbeeldingen in de tekst minder zichtbaar zijn, hier wel goed zichtbaar zijn. De kaarten die gemaakt zijn op basis van de beschikbare bodemkaarten, luchtfoto s en CAI zijn zoveel mogelijk op eenzelfde schaal vervaardigd (zie ook figurenlijst). Omwille van de duidelijkheid (vb. situeren van het plangebied ten opzichte van de omringende omgeving) kan hiervan afgeweken zijn. Historische kaarten zijn op een andere schaal gemaakt om zo ook zicht te geven op een groter gebied. De in deze archeologienota opgenomen plannen alsook de situatiefoto s van de tennisvelden en parking zijn afgebeeld met toezegging van de opdrachtgever.

10 4 Beschrijving van de geplande werkzaamheden 4.1 Bestaande toestand Zoals gezegd ligt het plangebied volledig in een recreatief gebied. Enerzijds bevinden zich in het gebied de terreinen van K.V. Mechelen, anderzijds gaat het om de terreinen die tot T.C. Wingfield behoren. Deze laatste omvatten negen tennisvelden, waarvan drie indoorvelden en twee velden die in de wintermaanden overdekt worden door een luchthal. Verder is er een parking aanwezig, die in een grindverharding is aangelegd. Voor het eigendom zijn al verschillende stedenbouwkundige vergunningen verleend. De onderhavige archeologienota heeft betrekking op de terreinen die ten zuiden van de tennishal gelegen zijn, en de bestaande parkeerplaats (fig. 4, in oranje de tennisvelden, in geel de parking). Ten zuiden van de tennishal liggen drie bestaande tennisvelden en een oefenveldje. Voor de heroriëntatie en structurering van deze bestaande en vergunde velden tot een cluster van vier openlucht tennisvelden, is in november 2013 een aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning in gediend. Op 21 maart 2014 heeft het college van burgemeester en schepen van de stad Mechelen de vergunning verleend onder voorwaarden. Op 2 mei 2014 werd door een aantal buurtbewoners bij de Deputatie van de provincie Antwerpen beroep tegen deze stedenbouwkundige vergunning aangetekend. Dit beroep werd op 7 augustus 2014 ingewilligd, en de Deputatie leverde de weigering af. Op 5 mei 2014 werd een regularisatieaanvraag ingediend voor het regulariseren van de klinkerverharding in driehoekige vorm met technische installatie voor het besproeien van de velden, voor de heraanleg van de huidige parking met waterdoorlatende en geluidsarme verharding en voor de noodzakelijke verlichtingspalen. Deze aanvraag werd echter op 29 augustus 2014 weer ingetrokken. De aanwezige verharding van de brandweerweg werd verwijderd op 31 maart Figuur 2. Situatiefoto s van de huidige tennisvelden. T.C. WINGFIELD

11 Figuur 3. Situatiefoto s van de huidige parkeerplaats. T.C. WINGFIELD 4.2 Nieuwe toestand In vergelijking met bovenstaande beschrijving verandert er weinig in de toestand van het terrein. Wat betreft de tennisvelden ten zuiden van de tennishal zal er niets veranderen aangezien het hier een regularisatie van de bestaande toestand betreft. Ook de genoemde klinkerverharding met driehoekige vorm en technische installatie voor de besproeiing van de velden is al gerealiseerd in het kader van de afgeleverde vergunning d.d. 21 maart Hetzelfde geldt voor de zes verlichtingspalen die geplaatst dienden te worden. De enige werken die uitgevoerd zullen worden om tot de nieuwe toestand te komen, situeren zich op de locatie van de parking in verhard grind (fig. 5, weergegeven in het geel). De bedoeling is dat het grind verwijderd wordt en dat de parking wordt heraangelegd in een geluidsarme, waterdoorlatende verharding. Hierbij werd gekozen voor geluidsreducerende betonstraatstenen. Op deze parkeerplaats worden 33 parkeerplaatsen voorzien. Zoals uit figuur 6 blijkt, zal de totale dikte van de aan te leggen lagen voor deze parkeerplaats maximaal 26 cm zijn. Het pakket bestaat uit de waterdoorlatende straatstenen (dikte 8 cm), een straatlaag (dikte 3 cm), en een steenslagfundering met drainerend schraal beton en een onderfundering in steenslag (dikte 15 cm).

12 Figuur 4. Bestaande toestand T.C. Wingfield, met aanduiding van de terreinen waarop deze archeologienota betrekking heeft (in rood). IBENS LANDMETERS

13 Figuur 5. Nieuwe toestand T.C. Wingfield, met aanduiding van de terreinen waarop deze archeologienota betrekking heeft (in rood). IBENS LANDMETERS

14 Figuur 6. Doorsnede van de nieuw te realiseren parkeerplaats (afmetingen in cm). IBENS LANDMETERS

15 5 Archeologisch bureauonderzoek In dit hoofdstuk wordt verslag uitgebracht van het bureauonderzoek naar de archeologische en historische kennis over het plangebied (assessment-rapport). De hierbij gehanteerde methoden, technieken en criteria zijn beschreven in hoofdstuk Archeologische voorkennis Er is nog geen archeologisch onderzoek in welke vorm dan ook uitgevoerd binnen de grenzen van het plangebied. Ook in de directe omgeving is nog geen archeologisch onderzoek uitgevoerd. Deze bureaustudie is met andere woorden het eerste onderzoek dat hier wordt uitgevoerd. 5.2 Historische cartografische bronnen Voor dit gedeelte van het onderzoek zijn de kaarten van Fricx, van de graaf De Ferraris, de Atlas der Buurtwegen, de Poppkaart en van Vandermaelenkaart gebruikt. De topografische kaarten van het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw waren niet beschikbaar voor dit gebied. Wel is de topografische kaart bekeken. 2 Uit de oudste kaart die beschikbaar is, de Fricxkaart uit 1744 (fig. 7), blijkt dat het zuidelijkste deel van het plangebied grenst aan het domein van een groot gebouw, waarvan de functie niet duidelijk is. Het is goed mogelijk dat het hier om het pesthuis gaat dat ook op de kaart van Ferraris (zie hieronder) is aangegeven. Het is bekend dat de Fricxkaart niet heel accuraat is, waardoor het goed mogelijk is dat de locatie van dit huis enigszins verkeerd is weergegeven en in werkelijkheid meer naar het oosten ligt, zoals uit de Ferrariskaart blijkt. Figuur 7. Uitsnede uit de Frixckaart (1744) met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG 2 Alle gebruikte kaarten en luchtfoto s kunnen online geraadpleegd worden op Dit zal niet elke keer herhaald worden bij de desbetreffende kaartbeschrijving.

16 Op de Ferrariskaart ( ) wordt dit gebied aangeduid als agrarisch gebied (fig. 8). Langs de oostelijke begrenzing van het plangebied staat op deze kaart een pad aangegeven. Dit pad kruist het plangebied op geen enkel moment, maar wel het (huidig beboste) perceel dat er aan grenst. Verder is een bomenrij zichtbaar die doorheen het plangebied loopt, grofweg van noordoost naar zuidwest. Deze bomenrij zou geïnterpreteerd kunnen worden als perceelscheiding tussen verschillende landbouwgronden. De kaart geeft ten zuidoosten van het plangebied nog aan dat hier een Pest Huys gestaan heeft. Dit slaat op een klein cluster gebouwen op 200 à 300 m ten zuidoosten van het plangebied, ter hoogte van de Kalkovenstraat (CAI ID ). Figuur 8. Uitsnede uit de Ferrariskaart ( ) met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG Ongeveer driekwart eeuw later worden de kaarten van de Atlas der Buurtwegen (1841) gemaakt (fig. 9). Nog steeds blijkt het plangebied leeg te zijn: het gaat hier nog altijd om agrarisch gebied. Het pad dat ook op de Ferrariskaart is opgetekend, is ook nog steeds in gebruik: het wordt op de kaart van de Atlas der Buurtwegen aangeduid als Sentier no. 74. Dit pad loopt parallel aan de oostelijke grens van het plangebied, maar wel op korte afstand ervan (op het huidige beboste perceel). Ook op de Poppkaart ( ) is voor de locatie van het plangebied niets aangegeven (fig. 10). De huidige oostelijke en zuidelijke perceelsgrenzen van het plangebied komen overeen met grenzen van percelen die op de Poppkaart zijn aangeduid. Ten noordoosten staat op de kaart aangegeven Vrouwe Vliet Beemden, wat alles te maken heeft met de Vrouwvliet die op ca. 150 m ten oosten van het plangebied loopt.

17 Figuur 9. Uitsnede uit de Atlas der Buurtwegen (1841) met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG Figuur 10. Uitsnede uit de Poppkaart ( ) met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG

18 De Vandermaelenkaart ( ) geeft nagenoeg precies dezelfde situatie weer (fig. 11) als op de Poppkaart. Alleen het pad ten oosten van het plangebied is verschoven, meer bepaald in oostelijke richting. Figuur 11. Uitsnede uit de Vandermaelenkaart ( ) met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG Tenslotte is de topografische kaart nog bekeken (fig. 12). Hierop zijn de perceelsgrenzen, zoals ze ook vandaag de dag zijn, al aangegeven. Ter hoogte van de tennishal en de tennisvelden is iets ovaalvormig aangeduid. Het lijkt er sterk op dat het hier om een weg gaat, die aansluit op een weg ten westen van het plangebied (de huidige Liersesteenweg). De weg die de aansluiting vormt, is hedendaags nog herkenbaar, aangezien dit nog steeds een weg is die de terreinen van de K.V. Mechelen ontsluit. De ovaalvormige weg is niet meer aanwezig en zal verwijderd zijn bij het aanleggen van de gebouwen en velden van de T.C. Wingfield.

19 Figuur 12. Uitsnede uit de topografische kaart NGI 1:10.000, met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG 5.3 Luchtfotografie Ter aanvulling van de 18 e - en 19 e -eeuwse historische kaarten en de recente topografische kaart, zijn ook luchtfoto s uit verschillende jaren bekeken. Op de luchtfoto uit 1971 (fig. 13) is wel al te zien dat er langs de Vrouwvlietstraat bebouwing staat, maar is er nog geen sprake van de aanleg van de tennisvelden en bijhorende gebouwen en parking. Die zijn pas zichtbaar op de foto uit (fig. 14), wanneer grote delen van de rond de Vrouwvlietstraat gelegen terreinen zijn ontwikkeld. In 2009 (fig. 15) zijn de buitentennisvelden duidelijk zichtbaar. De parkeerplaats op de luchtfoto gaat gedeeltelijk schuil onder de bomen. De groenzone ten zuiden van de tennisvelden waarop deze archeologienota betrekking heeft, betreft een tamelijk grote driehoek met gras en struiken/bomen. In 2012 (fig. 16) is de situatie niet veranderd. Op de luchtfoto uit 2015 (fig. 17) is de bestaande situatie zichtbaar: de tennisvelden ten zuiden van de tennishal en de parkeerplaats met grindverharding. De groenzone ten zuiden van de genoemde tennisvelden is minimaal in vergelijking met de situatie in 2012.

20 Figuur 13. Uitsnede van de luchtfoto uit 1971 met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG Figuur 14. Uitsnede van de luchtfoto uit met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG

21 Figuur 15. Uitsnede van de luchtfoto uit 2009 met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG Figuur 16. Uitsnede van de luchtfoto uit 2012 met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG

22 Figuur 17. Uitsnede van de luchtfoto uit 2015 met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG 5.4 Geo(morfo)logie en bodem Het plangebied is tamelijk vlak, wat te verwachten was gezien de functie van de terreinen als tennisveld. Van oost naar west gaat het van 5,5 m + TAW in het oosten naar 5,9 m + TAW in het westen. Van noord naar zuid loopt het terrein iets op, van 5,3 m + TAW in het noorden naar 5,5 m + TAW in het zuiden (fig ). Figuur 18. Hoogteligging van het plangebied op het digitaal hoogtemodel Vlaanderen II. GEOPUNT/TBG

23 Figuur 19. Doorsnede door het terrein. GEOPUNT/TBG Om de geomorfologie en de bodemopbouw van het plangebied te bestuderen, zijn de bodemkaart van Vlaanderen, de bodemerosiekaart, de bodemgebruikskaart en de tertiair en quartair geologische kaarten gebruikt. 3 De bodemkaart van Vlaanderen (fig. 20) wijst uit dat het hele plangebied in een zone ligt die op de bodemkaart gekenmerkt wordt als OB, bebouwde zone. Dit geldt bij uitbreiding voor het hele gebied ten noorden, zuiden en westen van de terreinen van de tennisclub. Alleen ten oosten is informatie over de bodem aanwezig. Hier liggen zowel zandige tot lemig zandige bodems (direct ten oosten van het plangebied) als lemige bodems (ten noordoosten). De (lemig) zandige bodems zijn nog matig droog tot matig nat, terwijl de lemige bodems al zeer nat tot uiterst nat zijn. Dit kan verklaard worden door de nabijheid van de Vrouwvliet, die op slechts 150 m ten noorden/noordoosten van het plangebied loopt. Deze natte gronden hebben ook geen profielontwikkeling (alluviale of colluviale bodems), terwijl de drogere (lemige) zandgronden eerder een diepe antropogene humus A horizont hebben (plaggengronden, antropogene gronden). Hoewel er geen informatie over het plangebied op de bodemkaart aanwezig is, zou het kunnen dat deze terreinen nog aansluiten bij de wat drogere, lemig zandige bodems met dikke A horizont. 4 De potentiële bodemerosiekaart per perceel uit 2016 (fig. 21) geeft geen informatie over de potentiële bodemerosie op dit terrein. Ook voor de omliggende terreinen en zelfs tot in een grote cirkel rond het projectgebied is geen informatie voorhanden. 3 Alle bodemkaarten uitgezonderd de bodemgebruikskaart kunnen gevonden worden op De bodemgebruikskaart is te raadplegen op 4 Van Ranst & Sys 2000.

24 Figuur 20. Uitsnede van de bodemkaart met aanduiding van het plangebied. DOV/TBG Figuur 21. Uitsnede van de potentiële bodemerosiekaart met aanduiding van het plangebied. GEOPUNT/TBG Uit de bodembedekkingskaart uit 2012 (1 m resolutie) (fig. 22) blijkt dat het hele plangebied eigenlijk is ingenomen door afgedekt terrein. Het gaat dan om de tennisvelden, de parkeerplaats, maar ook de tennishal is duidelijk zichtbaar. Hier en daar is nog een beetje groen zichtbaar, dit slaat op gras en struiken (dit is o.a. de groenzone ten zuiden van de tennisvelden).

25 Figuur 22. Uitsnede van de bodembedekkingskaart met aanduiding van het plangebied. DOV/TBG Op de tertiair geologische kaart (fig. 23) ligt het plangebied in een gebied waarin de Formatie van Boom, Lid van Belsele-Waas is vastgesteld. 5 Deze formatie bestaat uit grijsgroen zeer fijn zand waarin klei kan zitten tot grijze klei die silthoudend is. De horizonten zijn kalk-, glauconiet- en glimmerhoudend. Op de quartair geologische kaart (fig. 24) ten slotte wordt aangegeven dat er geen holocene en/of tardiglaciale afzettingen bovenop de pleistocene sequentie zijn aangetroffen. 6 5 Buffel et. al Bogemans 1996.

26 Figuur 23. Uitsnede van de tertiair geologische kaart met aanduiding van het plangebied. DOV/TBG Figuur 24. Uitsnede van de quartair geologische kaart met aanduiding van het plangebied. DOV/TBG

27 5.5 Archeologische bronnen De CAI is weliswaar niet compleet, maar in een straal van ca. 300 meter zijn slechts enkele archeologische waarden bekend. 7 In onderstaande opsomming zijn ook de vastgestelde inventarissen (landschapsatlas, historische tuinen en parken, houtige beplantingen, bouwkundig erfgoed) en wetenschappelijke inventarissen opgenomen, mits zij resultaten hebben opgeleverd. Archeologisch onderzoek is in de omgeving niet uitgevoerd. Centraal Archeologische Inventaris: - CAI ID : het gaat om nieuwetijds openbare gebouwen die op de Ferrariskaart zijn aangegeven grofweg ten oosten van het plangebied. Hoewel de aard van deze gebouwen niet gespecifieerd is in de CAI, zou het goed mogelijk kunnen zijn dat het hier om een pesthuis gaat. - CAI ID : ten noordwesten van het plangebied is op de Ferrariskaart een molen (nieuwetijds) aangeduid ( rode molen ). - CAI ID : deze molen ligt nabij de hierboven genoemde molen, en is ook aangeduid op de Ferrariskaart ( bruine molen ). - CAI ID : een derde molen ligt ook dicht bij de twee genoemde molens, en kan ook op de Ferrariskaart gevonden worden. Figuur 25. Overzicht van de waarden uit de CAI. AGENTSCHAP ONROEREND ERFGOED/TBG Overige inventarissen: Het gebied ligt niet in een gebied waar geen archeologie te verwachten is. 7 Voor alle waarden die in deze tekst zijn opgenomen, geldt dat de CAI is geraadpleegd op 28 november 2016 ( Per genoemde waarde zal dit niet meer herhaald worden. Hetzelfde geldt voor de inventaris van het onroerend erfgoed.

28 Er is voor het plangebied maar ook voor een ruimere omgeving errond (straal tot ca. 300 m) nagegaan of er sprake is van andere waarden dan archeologische sites of archeologische zones. Hieruit is gebleken dat de enige waarden die zijn gevonden op korte afstand van het plangebied zich grofweg ten zuiden ervan bevinden, langs de Kerkhoflei. Het gaat om een vastgesteld bouwkundig relict, namelijk de Parochiekerk Sint-Gummarus, de school en het zusterhuis (erfgoedobjecten ID 1462), uit het interbellum. 8 Er is vanuit de luchtfoto s geen aanwijzing gevonden dat er een relatie bestaat tussen deze gebouwen en de terreinen waar zich nu de tennisclub T.C. Wingfield bevindt. Verder zijn er geen waarden gevonden in: - Beschermd Onroerend Erfgoed (monumenten en overgangszones) - de landschapsatlas - inventaris van historische tuinen en parken - inventaris houtige beplantingen - inventaris orgels - inventaris wereldoorlog relicten - Unesco Werelderfgoed - erfgoedlandschappen 8 Agentschap Onroerend Erfgoed 2016 (geraadpleegd op 28 november 2016).

29 6 Synthese In dit hoofdstuk wordt vooreerst een synthese gepresenteerd van de resultaten van het assessment. Hierbij wordt telkens aangegeven op welke van de onderzoeksvragen, die voorafgaand aan het bureauonderzoek zijn geformuleerd, een antwoord gegeven kan worden. Ook wordt hier aangegeven wat de impact is van de geplande werken en in hoeverre zij kunnen leiden tot verstoring van het potentieel aanwezige archeologische bodemarchief. Vervolgens wordt een korte synthese gegeven voor een niet-gespecialiseerd publiek. De volgende onderzoeksvragen zijn voorafgaand aan de bureaustudie geformuleerd: 1. Welke aanwijzingen bevatten de bestaande bronnen over het archeologische en cultuurhistorische potentieel van het terrein? 2. Welke archeologische sites zijn bekend in of nabij het projectgebied? 3. Wat is de landschapshistoriek/evolutie in gebruik van het terrein? 4. Wat is de impact van de geplande werken? 5. Levert het huidige bronnenmateriaal voldoende informatie op of is er aanvullend vooronderzoek (al dan niet met ingreep in de bodem) nodig? In het laatste geval: welke methode levert het meeste informatie op? 6.1 Synthese voor gespecialiseerd publiek Samenvatting van de onderzoeksresultaten en beantwoording van de onderzoeksvragen Het bureauonderzoek heeft weinig informatie over het plangebied opgeleverd. Om in te kunnen schatten wat het archeologisch en cultuurhistorisch potentieel van het terrein is, zijn de historische kaarten, de bodem- en geo(morfo)logische kaarten, luchtfoto s bekeken en zijn verschillende inventarissen (waaronder de CAI) geraadpleegd. Hieruit is gebleken dat in en direct rond het plangebied niets bekend is over archeologische en cultuurhistorische waarden: de historische kaarten en de luchtfoto s wijzen uit dat het terrein vanaf de 18 e eeuw in gebruik is geweest als agrarisch gebied en dat het pas sinds enkele decennia in gebruik is genomen als recreatiegebied, waarbij de tennisvelden zijn aangelegd. Voor alle perioden vóór de 18 e eeuw zijn er geen aanwijzingen gevonden, noch voor bewoning, noch voor begraving. Dit wil niet zeggen dat deze er niet geweest (kunnen) zijn (onderzoeksvragen 1 en 2). De analyse van de historische kaarten heeft uitgewezen dat het terrein dat onderwerp is van deze archeologienota in de periode vanaf de 18 e eeuw eigenlijk weinig wijzigingen heeft ondergaan maar altijd als agrarisch gebied/grasland in gebruik is geweest. Op het terrein, maar ook in de onmiddellijke buurt zijn geen aanwijzingen op de kaarten gevonden die duiden op de aanwezigheid van bebouwing of enig ander relict. Hetzelfde beeld blijkt ook uit de analyse van de luchtfoto s vanaf de jaren 70 van de vorige eeuw: telkens weer is duidelijk dat het om grasland gaat. Hoe het terrein vóór de 18 e eeuw is gebruikt, is niet af te leiden uit historische kaarten (onderzoeksvraag 3).

30 6.1.2 Impact van de geplande werken Uit hoofdstuk 4 is al gebleken dat de impact van de geplande werken tot een minimum beperkt is (onderzoeksvraag 4). Deze archeologienota heeft betrekking op de tennisvelden die ten zuiden van de tennishal liggen en de parkeerplaats ten oosten van de tennishal. De betreffende tennisvelden zijn al aangelegd, het gaat hier om een regularisatie van de bestaande toestand. Dit betekent dat er, hoewel het om een groot oppervlak gaat, geen werken gepland zijn. Immers, de bestaande toestand zal behouden worden. Enigszins anders is het voor de parkeerplaats. Deze bestaat vooralsnog uit verhard grind, maar de bedoeling is dat dit zal veranderen in een verharding die bestaat uit een waterdoorlatende verharding met betonstraatstenen. Het grind dat nu op de parking ligt, zal verwijderd worden (tot maximaal 40 cm diep afgeschraapt, hiervoor worden geen diepgaande graafwerkzaamheden verricht). De nieuwe bestrating zal in totaal maximaal 26 cm dik zijn (zie hoofdstuk 4 en figuur 4). Gezien de minimale diepte waarover het terrein afgegraven wordt, is de impact van de werkzaamheden hier minimaal Aanbeveling en kennisvermeerderingspotentieel Er is weinig bekend over het terrein waar de tennisclub T.C. Wingfield gevestigd is (zie paragraaf 6.1.1), zowel wat betreft de archeologische en cultuurhistorische potentie als wat betreft de bodemopbouw. Daartegenover staat dat uit de beschrijving van de werken gebleken is dat de bodemverstorende ingrepen beperkt zijn tot een minimum: de tennisvelden zijn al aangelegd in het kader van een eerdere vergunning die vervolgens is ingetrokken, maar hier zijn geen werken meer gepland. De enige werken die uitgevoerd zullen worden, zijn die die nodig zijn voor de heraanleg van de parkeerplaats. Deze is wat betreft oppervlak wel groot (1108 m 2 ) maar de diepte waarover de grond afgegraven zal worden is beperkt. Hierdoor kan gesteld worden dat hoewel er niets bekend is over de mogelijkheid of er zich een archeologische site in de ondergrond bevindt, de verstoringsgraad beperkt is. Het totale pakket dat aangebracht zal worden is maximaal 26 cm dik. De bodem zal voor het aanleggen van dit pakket slechts minimaal worden afgegraven. Dit betekent dat de bodem niet dieper dan de A-horizont verstoord zal gaan worden, hooguit zal de bovenkant van de onderliggende B-horizont geraakt worden. Echter, aangezien op de bodemkaart is aangegeven dat het terrein direct ten oosten van het plangebied een dikke humus A- horizont heeft (plaggenbodem of dikke antropogene horizont), bestaat de kans dat tijdens deze graafwerken de onderkant van de A-horizont niet bereikt zal worden. Bovendien is vervolgonderzoek in de vorm van een vooronderzoek met ingreep in de bodem niet te rechtvaardigen vanuit een kosten-batenanalyse: de kosten die hiermee gepaard gaan zijn niet in verhouding tot wat dit onderzoek zou kunnen opleveren. Daarom wordt hier dan ook geadviseerd geen bijkomend onderzoek meer uit te voeren (onderzoeksvraag 5). 6.2 Synthese voor niet-gespecialiseerd publiek Het bureauonderzoek naar de terreinen van T.C. Wingfield heeft weinig informatie opgeleverd. De terreinen die voor deze archeologienota in beschouwing zijn genomen, zijn de terreinen waar in de bestaande situatie al tennisvelden zijn aangelegd (ten zuiden van de tennishal). Deze tennisvelden en de bijhorende brandweerweg en

31 verlichting zijn reeds aangelegd nadat de vergunning hiervoor in eerste instantie was afgegeven. Toen buurtbewoners hiertegen bezwaar hebben ingediend, is dit bezwaar ook aanvaard en is de vergunning ingetrokken. De tennisvelden zijn dus al aangelegd. Grondwerken zijn hiervoor niet meer nodig; dit deel van de stedenbouwkundige vergunning heeft betrekking op de regularisatie van deze tennisvelden. Het tweede terrein waarop deze archeologienota betrekking heeft, is de parkeerplaats. Op dit moment is deze parking nog een terrein met grindverharding, maar de intentie is er om dit grind te verwijderen en te vervangen door een bestrating bestaande uit betonstraatstenen. Het totale pakket dat aangebracht zal worden is maximaal 26 cm dik. De bodem zal voor het aanleggen van dit pakket slechts minimaal worden vergraven. Dit betekent dat de bodem niet dieper dan de A-horizont verstoord zal gaan worden, hooguit zal de bovenkant van de onderliggende B-horizont geraakt worden. Echter, aangezien op de bodemkaart is aangegeven dat het terrein direct ten oosten van het plangebied een dikke humus A-horizont heeft (plaggenbodem of dikke antropogene horizont), bestaat de kans dat tijdens deze graafwerken de onderkant van de A-horizont niet bereikt zal worden. Met andere woorden: de verstoring door deze graafwerken is minimaal. Bovendien is ook de totale oppervlakte van het te verstoren terrein beperkt. Hierdoor kan gesteld worden dat: - zelfs als er een archeologische vindplaats in de bodem zit, deze slechts minimaal verstoord zal worden; - vanuit een kostenoogpunt, in vergelijking met wat verder onderzoek aan wetenschappelijke meerwaarde eventueel zou kunnen opbrengen, het niet zinvol is om hier verder onderzoek uit te voeren. Om deze reden wordt dan ook geadviseerd om in dit specifieke geval geen verder onderzoek uit te laten voeren.

32 Literatuur Geraadpleegde websites Geraadpleegde literatuur Agentschap Onroerend Erfgoed, 2016: Parochiekerk Sint-Gummarus, school en zusterhuis, Inventaris Onroerend Erfgoed [online], (geraadpleegd op 28 november 2016). Bogemans, F., 1996: Toelichting bij de Quartairgeologische kaart. Kaartblad 23, Mechelen, Brussel. Buffel, P., N. Vandenberghe & M. Vackier, 2009: Toelichtingen bij de geologische kaart van België, Vlaams Gewest. Kaartblad 23, Mechelen, Leuven. Van Ranst, E. & C. Sys 2000, Eenvoudige legende voor de digitale bodemkaart van Vlaanderen (Schaal 1:20.000), Gent.

33 Lijst van figuren projectcode fig.nr. type onderwerp 2016K443 1 kadasterkaart schaal origineel schaal afbeeldingen uitsnede kadasterkaart met aanduiding plangebied onbekend 1:50.00 onbekend digitaal aanmaakdatum origineel aanmaakwijze bewerking bronbestand geopunt 2016K443 2 situatiefoto overzicht op de huidige tennisvelden nvt nvt dec digitaal nvt T.C. wingfield 2016K443 3 overzicht op de huidige parkeerplaats nvt nvt dec digitaal nvt T.C. wingfield 2016K443 4 bouwplan bestaande toestand met aanduiding van plangebied 1:250 nvt 23/08/2016 digitaal nvt Ibens Landmeters 2016K443 5 bouwplan nieuwe toestand met aanduiding van plangebied 1:250 nvt 23/08/2016 digitaal nvt Ibens Landmeters 2016K443 6 bouwplan doorsnede van nieuwe parkeerplaats nvt nvt 2016 digitaal nvt Ibens Landmeters 2016K443 7 historische kaart uitsnede Fricxkaart (1744) met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal geopunt 2016K443 8 historische kaart uitsnede Ferrariskaart ( ) met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal geopunt 2016K443 9 historische kaart uitsnede uit de Atlas der Buurtwegen (1841) met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal geopunt 2016K historische kaart uitsnede uit de Poppkaart ( ) met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal geopunt 2016K historische kaart uitsnede uit Vandermaelenkaart ( ) met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal geopunt 2016K topografische kaart uitsnede uit de topografische kaart NGI met aanduiding plangebied 1: :5.000 onbekend digitaal geopunt 2016K orthofoto uitsnede uit de luchtfoto 1971 nvt 1: digitaal geopunt 2016K orthofoto uitsnede uit de luchtfoto nvt 1: digitaal geopunt 2016K orthofoto uitsnede uit de luchtfoto 2009 nvt 1: digitaal geopunt 2016K orthofoto uitsnede uit de luchtfoto 2012 nvt 1: digitaal geopunt 2016K orthofoto uitsnede uit de luchtfoto 2015 nvt 1: digitaal geopunt 2016K hoogtekaart hoogteligging van plangebied op digitaal hoogtemodel II onbekend 1:5.000 onbekend digitaal geopunt 2016K hoogtekaart doorsnede door het terrein onbekend nvt digitaal geopunt 2016K bodemkaart uitsnede uit de bodemkaart met aanduiding plangebied onbekend 1:5.000 nvt digitaal dov.vlaanderen 2016K bodemkaart uitsnede uit de bodemerosiekaart met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal dov.vlaanderen

34 2016K bodemkaart 2016K bodemkaart 2016K bodemkaart archeologische 2016K kaart uitsnede uit de bodembedekkingskaart met aanduiding plangebied onbekend 1: digitaal uitsnede uit de tertiair geologische kaart met aanduiding plangebied onbekend 1:5.000 onbekend digitaal uitsnede uit de quartair geologische kaart met aanduiding plangebied onbekend 1: onbekend digitaal CAI-locaties in de omgeving van het plangebied onbekend 1: digitaal geopunt dov.vlaanderen dov.vlaanderen cai.onroerenderfgoed.be

35 Lijst van bijlagen projectcode bijlagenr. type onderwerp schaal origineel aanmaakdatum origineel aanmaakwijze bewerking bronbestand bestaande toestand met aanduiding van 2016K443 1 bouwplan plangebied 1:250 23/08/2016 digitaal nvt Ibens Landmeters 2016K443 2 bouwplan nieuwe toestand met aanduiding van plangebied 1:250 23/08/2016 digitaal nvt Ibens Landmeters