Gemaal. Weijpoortse Molen. Hof van Waarder. Enkele Wiericke Dubbele Wiericke. Lijnen en elementen uit 1611 zijn in het landschap van 2006 zichtbaar

Transcriptie

1 18 Kaart 1611

2 4. Ruimtelijk kader 4.1 Historie van het gebied Het gebied tussen Bodegraven en Woerden kent een lange geschiedenis. Aan de hand van een tijdlijn wordt de ruimtelijke weerslag van deze geschiedenis van het gebied nader verklaard. De Romeinse tijd De grens van het voormalige Romeinse Rijk ligt in het gebied. Deze grens bestond uit een militaire zone van een doorgaande weg, forten en wachttorens. Restanten van deze torens zijn in de kern van Bodegraven gevonden. Bij de Put van Broekhoven is een Romeinse helm opgegraven, deze is te bekijken in het museum van Oudheden te Leiden. Het tracé van de weg is ongeveer bekend, ondergronds aanwezig, maar nu niet meer herkenbaar in het landschap. Middeleeuwen In de Middeleeuwen begon de ontginning van dit veengebied, eerst individuele ontginningen, later de copeontginningen. De occupatie van het veengebied begon altijd vanaf de hogere drogere gronden, op de oeverwallen van de Oude Rijn. Vanaf de linten werd het gebied omgezet in landbouwgrond door middel van een ingenieus wijze van waterbeheersing. Kenmerkend voor de cope-ontginning is de percelering in lange rechte blokken, begrensd door zij- en achterkades, afwateringsweteringen en sloten volgens een vaste lengte en breedte. De kavels waren ongeveer 94 tot 113 meter breed. De lengte van het perceel varieert van ongeveer 1250 meter en, bij succesvolle ontginningen, 2250 tot 2700 meter lang. De drogere delen van kavels worden als bouwland (vooral graan ) en als boomgaarden gebruikt, de drassere delen als weide, de echt natte plekken als hooiland. Houtwallen en knotwilgen waren noodzakelijk als geriefhout. Omdat het veengebied tot ongeveer hoger lag dan het omringende land, werd het water door het natuurlijk verval via sloten en veenriviertjes afgevoerd. In het landschap is het verloop van enkele veenstroompjes te herkennen in de verkavelingsstructuur. Op de hoek van de Korte Waarder en de Molendijk bij Nieuwerbrug stond de Hof van Waarder, een commanderij van de Johannieter Orde. De Johannieters waren ridders, die in de 12e en 13e eeuw vochten in het Heilig Land tegen de mohammedanen. Zij waren betrokken bij de Kruistochten, waar ze zich, behalve met vechten, ook bezighielden met de verzorging en verpleging van zieken en gewonden. Veel landsheren bedachten de Johannieters met schenkingen van land. Die in Waarder dankt zijn ontstaan aan schenkingen door Herman van Woerden aan het eind van de 13e eeuw. De Johannieters kregen verspreide stukken grond, die zij in 1321 ruilden met de graaf van Holland voor één stuk land tussen Waarder en Nieuwerbrug. Hier werd een commanderij gesticht, die later bekend stond als de Hof van Waarder. De commandeur had ook een geestelijke taak Hij was tevens de pastoor van Waarder: over de Molendijk, die vroeger Papendijk werd genoemd, wandelde hij dagelijks naar het dorp om daar zijn kerkelijke taak te vervullen. Daarnaast was er ook op de Hof van Waarder zelf nog een kapel. Ten oosten van Nieuwerbrug zijn nog de oude cope-ontginningen van de vroege middeleeuwen in het landschap waarneembaar. 19

3 Bebouwingslint langs Oude Rijn Gemaal Weijpoortse Molen Hof van Waarder Enkele Wiericke Dubbele Wiericke 20 Lijnen en elementen uit 1611 zijn in het landschap van 2006 zichtbaar

4 4. Ruimtelijk kader 1600 Door inklinking van het veen werd het nodig het water omhoog te brengen, hetgeen vanaf de vijftiende eeuw werd gerealiseerd door middel van windmolens en molengangen. Eeuwenlang hebben deze molens het waterpeil in de polders en waterschappen op de gewenste hoogte gehouden. De wateroverlast door de inklinking van het veen leidde ook tot het verhogen van de kades en de aanleg van dijken. Op de kaart van 1611 zijn de linten, de dijken en de hoofdweteringen, boezems en de molens duidelijk waarneembaar, deze zijn in het huidige landschap ook duidelijk zichtbaar. De structuur van de lintbebouwing wordt bepaald door de agrarische verkaveling. Deze relatie is nu nog goed te zien aan de Zuidzijde en Weiweg. De windmolens zijn meestal vervangen door gemalen, of de locatie van een vroeger molen is terug te vinden in de structuur van de sloten. De Weijpoortsche molen sloeg het overtollige water van de Weijpoortsche polder vanaf 1480 uit op de Oude Rijn. De toenmalige boezems en weteringen ter ontwatering van de polders hebben nu vaak dezelfde functie. Het landschap was weids en uitgestrekt was een rampjaar voor het dorp Bodegraven en zijn omgeving. In de strijd tegen het Franse leger van Lodewijk XIV zette stadhouder Prins Willem III van Oranje de Hollandse waterlinie onder water, ondanks de vele protesten van boeren uit de omgeving. De sluizen van de beide Wierickes werden geopend, de binnenkades doorgestoken zodat een heel strook land tussen de Wierickes als onderdeel van de waterlinie onder water kwam. In dit onder water gezette gebied is de Hoge Rijndijk de enige doorgaande oostwestverbinding. Hier worden grondfortificaties opgericht, bij Nieuwerbrug aan de Dubbele Wiericke en aan de Prinsendijk bij de Enkele Wiericke. De beplantte Prinsendijk wordt gebruikt voor de aanvoer van troepen. Veel heeft dit niet geholpen, zodra het vroor trok het Franse leger de Lage Landen binnen, met enorme verwoestingen in en rond Bodegraven, onder andere het hof van Waarder. De fundamenten van het hof van Waarder zijn nog altijd aanwezig. Een jaar later, na het tekenen van de vrede werd de fortificatie van de Enkele Wiericke uitgebouwd tot de huidige Wierickerschans. In 1598 werd de Hollandse waterlinie gerealiseerd. In mei 1664 wordt voor het eerst een jaagschuit langs het nieuw aangelegde trekpad aan de noordoever van de Oude Rijn door een paard van Leiden naar Utrecht getrokken. Later is ook het zuidelijke jaagpad aangelegd. Beide tracés zijn in dit deel van de Oude Rijn grotendeels intact. 21

5 22

6 4. Ruimtelijk kader 1850 De kaart van 1850 toont ons de voortgaande verstedelijking en occupatie van het landschap langs de ontginningslinten, langs de Oude Rijn en de Waarderstroomrug. De Oude Rijn heeft enkele keren zijn loop verlegd, het boerderijlint van Woerden en de Korte Waarder te Nieuwerbrug liggen van de rivier af. Tussen de rivier en de linten liggen mooie open ruimtes, waardoor er een bijzonder variatie en afwisseling ontstaat langs de Hoge Rijndijk. In 1869 wordt het spoor tussen Utrecht en Gouda aangelegd als nieuwe oostwest verbinding. De lange kavels worden dicht bij de erven doorsneden. Het vee kruist het spoor, boven over of onderdoor. Het spoor had nog niet direct gevolgen voor de bedrijfsvoering. 23

7 24

8 4. Ruimtelijk kader In 1938 wordt de Rijksweg no.12 aangelegd tussen Den Haag en Utrecht, volgens de allernieuwste inzichten met rijbanen van 6,25 meter brede rijbanen met vluchtstroken, gescheiden door een middenberm en vrij van gelijkvloerse kruispunten en uitritten. De A 12 is eerste echte autosnelweg in Nederland. De bouw vorderde in deze periode van economische recessie niet erg vlot. Dit werd nog eens verergerd door de grondgesteldheid op het gedeelte tussen Bodegraven en Woerden. Een dikke veenlaag pal onder de bovenste kleilaag zorgde ervoor dat elk opgeworpen pakket zand binnen de kortste keren verdwenen was. De put van Broekhoven leverde het zand voor het grondlichaam van de weg. Deze diepe put is geïsoleerd van het omringende watersysteem en wordt door grondwater gevoed. De waterkwaliteit van de put is zeer goed. De waterplas ligt precies in de hoekverdraaiing van de verkaveling vanaf de Oude Rijn. De bouw van deze snelweg op het zandlichaam had grote invloed op de agrarische bedrijfsvering van de boerderijen aan de linten. De boerderijen werden afgesneden van hun drasse en natte wei- en hooilanden. Ten zuiden van de A12 ontstond een nieuw boerderijlint van uitgeplaatste boerderijen. De ruilverkaveling naar aanleiding van de aanleg van de snelweg leverde een nieuw boerderijlint op in de polder, de Boerderijweg. In het landschap ontstonden zeer duidelijke oost-west lijnen, die het van oorsprong weidse landschap visueel verkleinden. 25

9 26

10 4. Ruimtelijk kader 4.2 Kwaliteiten van het gebied Doelstellingen voor het gebied zijn het behouden en verduurzamen van de bestaande (agrarische) kwaliteiten (open landschap, landschappelijke verbinding noord-zuid, borgen van de landschappelijke, cultuurhistorische en ecologische samenhang), en daarbinnen bezien in welke mate het gebied een functie kan bieden in de opvang voor verstedelijkingsopgave van Bodegraven en opgaven vanuit natuur. Het landelijk gebied kenmerkt zicht door het veenweidegebied en de oeverwallen van de Oude Rijn en bijzondere cultuurhistorische kwaliteiten, zoals het bebouwingslint van de Oude Rijn, fort Wierickerschans en de Oude Hollandse Waterlinie. Om de groene identiteit en cultuurhistorische kwaliteit van het landschap te versterken en tegelijkertijd als recreant het gebied te kunnen beleven zijn diverse maatregelen nodig. Deze maatregelen worden gebaseerd op de zichtbare of vroeger aanwezige cultuurhistorische en landschappelijke elementen (zoals de Limes) uit het gebied, die tezamen het Ruimtelijk kader vormen. De opzet van het ruimtelijk kader is gebaseerd op de specifieke landschappelijke kwaliteiten van twee landschapseenheden: de oeverwal van de Oude Rijn en de polders in het veenweide gebied. 27

11 28

12 4. Ruimtelijk kader Oeverwal Het karakter van de oeverwal bestaat uit langgerekte, in hoogte aflopende kavels vanaf de Oude Rijn. Deze kavels zijn relatief smal en op een zelfde wijze opgebouwd, een siertuin, de boerderij, daarachter het erf en de opstallen en naast het huis op de hogere gronden de boomgaard en op de lagere gronden, omzoomd aan weerszijden door afwateringsgreppels en hakhout of wilgen, een weide. Vanaf de dijk van de Oude Rijn heeft men onder de fruitbomen zicht op het veenweidegebied. Deze kleinschalige afwisseling van zichten, van open en dicht is een belangrijke karakteristiek. Op een hoger schaalniveau komt deze afwisseling ook voor. De oude Rijn heeft zich herhaaldelijk verlegd, waardoor de droge gronden ook uitwaaierden ten zuiden van de rivier. Doordat men toch op de drogere gronden ging wonen, zijn de linten niet altijd direct gekoppeld aan de rivier, er ontstaan interessante tussen ruimtes, bijv. de open ruimte van weides voor het boerderijlint van Woerden en de open ruimte met de middeleeuwse verkaveling ten westen van Nieuwerbrug. De Wierickerschans vereiste door zijn militaire functie een open schootsveld. 29

13 30

14 4. Ruimtelijk kader Polders De structuur van de polders is al eeuwenlang aanwezig. Op kaarten van 1611 is de hoofdstructuur van het landschap van de polder al aanwezig: de dijken, de hoofdwatergangen en de verkavelingstructuur. De polders vormden toen een grote openheid. Door een opeenvolging van ingrepen in het landschap als de spoorlijn en de A12 zijn de polders minder weids. De randen van de kernen Woerden en Bodegraven en de zich verdichtende oeverwal zijn nu veel nadrukkelijker aanwezig. De verandering in kavelrichtingen en de waterstructuur zijn hierdoor minder opvallend geworden, terwijl hierin de geschiedenis van het ontginnen beschreven is. Hoofdstructuur van de polders Opvallende randen en veranderingen in kavelrichting 31

15 32

16 4. Ruimtelijk kader 4.3 Bouwstenen van het ruimtelijk kader Met het ontwikkelen van het ruimtelijke kader worden de karakteristieken van de onderscheidende gebieden behouden en versterkt. De verschillen geven identiteit en oriëntatie aan het landschap en halen de geschiedenis weer naar boven. Bouwstenen op de oeverwal: Eenduidige opbouw kavels Erven Boomgaarden Weides Hakhout / Elzenbroekbosjes Doorzichten vanaf routes Bouwstenen in de polders: Waterstructuren, weteringen, boezems en veenriviertjes Randen door middel van richtingverandering van kavels Weides en natte en bloemrijke graslanden Rietranden en velden Dijken Erfbeplanting Openheid en Zichten Rust en ruimte De randen van het gebied, de randen van de polders onderling en de randen van de polder met de oeverwal zijn duurzame dragers voor het ruimtelijk kader. Veenriviertjes en weteringen zullen worden omzoomd door lintvormige nattedrasse natuurontwikkeling en recreatieve routes. Enkele dijken worden beplant met knotwilgen. Het ruimtelijk kader wordt versterkt door het selectief toepassen van erfbeplanting rond de boerderijen in het poldergebied. 33

17 34

18 4. Ruimtelijk kader erfbeplanting dijk met wilgenstruweel agrarisch natuurbeheer boomgaard natte en drasse natuur vriendelijke natuurranden randbeplanting Weteringen dijk met knotwilgen route langs het spoor 35

19 Bebouwingslinten 36 Routes noord-zuid

20 4. Ruimtelijk kader nog te realiseren paden 4.4 Beleving van het landschap Voor de beleving van het landschap zijn routes van, naar en door het gebied van groot belang. Met name routes in noord- zuid richting, zowel over land als over het water, zijn essentieel voor het beleven van het landschap. Echter, het landschap tussen Bodegraven en Woerden krijgt pas een echte duurzame betekenis als een belangrijk uitloopgebied als de toegang tot dit landschap op allerlei manieren mogelijk is, als het zichtbare en het onzichtbare landschap leesbaar en beleefbaar is. Bijzondere positie in deze heeft de Oude Hollandse Waterlinie met de Wierickerschans. De enkele en dubbele Wiericke met hun kades zijn historische noord-zuid verbindingen in het landschap die prominent aanwezig zijn. De Wierickerschans krijgt in de komende jaren een functie als recreatief knooppunt voor het Groene Hart. Voor het gebied ligt hier een kans de bestaande kwaliteit aan recreatieve routes uit te breiden. Voetpadennetwerk Netwerk van paden De aanleg van continue oost-west routes, het jaagpad van de Oude Rijn, het uitgezette tracé van de Romeinse weg (limes), de recreatieve route ten zuiden van de spoorlijn, de route langs de weteringen en de route onder aan het talud van de A12, kan samen met de routes in noord- zuid richting een dicht recreatief netwerk gaan vormen. Aandachtpunt hierbij zijn wel de kruisingen met het spoor. Voor voetgangers en fietsers is er de mogelijkheid om de Oude Rijn ter hoogte van de Wierickerschans te kruisen met behulp van een trekpontje. bestaande fietsroute in de spits nieuwe fietsroute bestemmingsverkeer + plusstrook + uitbreiding zuidelijke rijbaan Fietspadennetwerk autoroutes 37

21 38

22 4. Ruimtelijk kader Netwerk van knooppunten Dit netwerk wordt bijzonder als de koppeling wordt gemaakt met bijzondere plekken in het landschap: Wierickerschans, de Oude Hollandse Waterlinie, de Put van Broeckhoven, t Hof van Waarder, de vele molens (die in dit gebied aanwezig waren en zijn), de gemalen, uitzichtbruggen over de beide Wierickes, plekken waar de draaiing van verkavelrichting direct te ondergaan zijn, monumentale boerderijen in het Oude Rijn lint en het dorp Nieuwerbrug. Er kunnen nieuwe knooppunten ontstaan met geschiedenissen van de plek, bijvoorbeeld de dijkdoorbraak van de Enkele Wiericke. De bijzondere positie van de Wierickerschans als knooppunt op het niveau van het gehele Groene Hart moet uitgenut worden. Het netwerk van knooppunten kan goed gaan aansluiten op (te ontwikkelen) knooppunten zui-delijk van Bodegraven (Reeuwijk) en noordelijk van Bodegraven (Nieuwkoopse plassen). De Wierickerschans kan hierin een cruciale rol vervullen. Dit betekent een grote bijdrage aan de verbetering het Groene Hart en de toeristisch-recreatieve toegankelijkheid ervan. Netwerk van knooppunten Netwerk van kanoroutes Water is een belangrijke drager van het ruimtelijk kader. Door op enkele strategische plaatsen overstap- en uitstapplekken te maken voor de kano, ontstaat een kanonetwerk vanuit de woonwijken naar het buiten gebied toe. Via de beide Wierickes is het water van het zuidelijke Groene Hart te verkennen, overlaten aan bij de Oude Rijn geven toegang tot het water van het noordelijke Groene Hart. kano-overstapplaats Kanoroutes 39

23 Zichtlijnen vanaf het spoor 40 Zichtlijnen vanaf het spoor

24 4. Ruimtelijk kader Het spoor in het landschapskader Zichten vanaf het spoor zijn geënsceneerd op de snelheid van de trein, niet te veel variatie dichtbij het spoor, maar een rustige afwisseling in beeld. Ten zuiden kijkt de reiziger over water en moerasvegetaties ontwikkeld langs de randen van de verkavelingen naar het weidse landschap van het veenweidegebied. Het zicht noordwaarts is een ritmiek van zichten tot de Oude Rijn en zichten op de achterzijde van de erven van lintbebouwing langs deze rivier. In de buurt van de kernen Woerden, Nieuwerbrug en Bodegraven ontstaat een geleidelijke verdichting. Venster Door het selectief toepassen van erfbeplanting rond de boerderijen in het poldergebied, knotwilgen langs routes en lage wilgenstruwelen bij de natuurontwikkeling ontstaat een diepte werking in het panorama vanaf de A12 op het landschap tussen Woerden en Bodegraven. Zichtlijnen vanaf de snelweg 41