Gerhardt en Achterberg* Fabian R.W. Stolk

Transcriptie

1 Gerhardt en Achterberg* Fabian R.W. Stolk Van de literaire verhouding tussen Gerrit Achterberg ( ) en Ida Gerhardt ( ) heb ik altijd slechts een vaag beeld gehad, en dat was er een van onvriendelijkheid. Dat komt wellicht doordat ik me maar weinig met de laatste en veel met de eerste dezer dichters bezig heb gehouden. En als Gerhardt al mijn aandacht trok, was het in het kader van mijn belangstelling voor Achterberg. Vanuit die invalshoek heb ik me in het tiende nummer van de Achterbergkroniek zijdelings gebogen over de Van der Hoogt-prijs-affaire. 1 Dat was echter minder een conflict tussen Achterberg en Gerhardt dan tussen vrienden van de één en de partner van de ander. Niets in Wim Hazeu s biografie Gerrit Achterberg wijst op enige directe omgang, vriendelijk of anderszins, tussen beide dichters. 2 Uit de brieven van Gerhardt blijkt echter dat er wel degelijk persoonlijk contact is geweest, wat ook verklaart dat Gerhardt, immers bepaald niet dol op literair-sociale onderonsjes, aanwezig was bij de begrafenis van Achterberg. 3 In literair-historisch opzicht komen Gerhardt en Achterberg overeen doordat beiden nergens bij horen, niet goed in een stroming of groepering in te delen zijn. Maar dat betekent nog niet dat ze wel bij elkáár zouden horen. Terecht schrijft Anbeek in zijn Geschiedenis van de literatuur in Nederland over zo verscheiden figuren als [...] Achterberg en Gerhardt, helaas zonder uit te leggen waar die verscheidenheid in schuilt. 4 Mij dunkt dat Achterberg moeilijk in te delen is, doordat hij in veel verschillende stromingen te plaatsen is, uiteenlopend van (post)symbolisme, surrealisme en modernisme, tot Jong Protestanten en (misschien: vooral) Criterium, terwijl Gerhardt zich echt nergens bij laat indelen. 5 Ook in biografisch opzicht tonen Gerrit en Ida louter oppervlakkige overeenkomsten. Ze zijn in hetzelfde jaar geboren; maar dat kan iedereen overkomen. Ze zijn allebei werkloos geweest; maar dat kon, zeker in de jaren dertig van de twintigste eeuw, iedereen overkomen. Achterberg was daadwerkelijk afkomstig uit een boerenfamilie, Gerhardt noemde zichzelf een boerenkind uit Gorkum. 6 En beiden zijn werkzaam geweest in het onderwijs. Maar daarin schuilt ook een groot onderscheid: Achterberg is bepaald mislukt als onderwijzer in het lager onderwijs, Gerhardt geslaagd als lerares in het voortgezet onderwijs. Op het gebied van opleiding en kennis is een ander onderscheid te zien: Gerhardt is een academisch geschoolde, intelligente en geleerde, om niet te zeggen erudiete vrouw, terwijl Achterberg, die het tot de normaalschool heeft geschopt, bij mij altijd de indruk heeft weten te wekken van een psychisch weliswaar gecompliceerde, maar intellectueel eenvoudige geest. Om dit laatste te illustreren, enkele vragen die Achterberg in 1943 en 1944 stelde aan Jan Vermeulen: Is de titel Danaïde eigenlijk wel goed, voor dat beeld van Rodin, ja ik meen zeker dat t zoo heet, maar Danaïde komt toch vooral voor in t meervoud? ( t vat der Danaïden). En Fox Trot staat hier op dansplaten. Is dat de juiste schrijfwijze? En t woord Miasme betekent ziektekiem? Of nog meer? Hoe is de film-term voor een teruggaande beweging? Wat is een allumeuse [...]? Weet je iets te vinden over: Medusa? (Beteekenis enz.) [...] Hoe schrijf ik hiëroglyphen? en Code civile? Gaf Napoleon ook niet de code pinale? Hoe schrijf je het en wat is het onderscheid? Is code = wet? 7 Nu was Achterberg geïnterneerd toen hij deze vragen en onzekerheden formuleerde; hij had als officiële psychopaath geen onbelemmerde toegang tot kennisbronnen en weinig mogelijkheden tot intellectuele conversatie. Kennis die boven het niveau van de normaalschool uitging, heeft hij zich zelfstandig, vooral via naslagwerken en populariserende boeken, eigen moeten maken. Maar ook later, buiten de gestichtsmuren, blaakt hij niet van 1

2 zelfvertrouwen op kennisgebied: Is Kenau Simons Hasselaar goed geschreven? vraagt hij in 1954 bijvoorbeeld aan Ed. Hoornik. 8 Toch bevatten Achterbergs gedichten een ontzagwekkende hoeveelheid feiten, gegevens uit de sterrenkunde, wiskunde, natuurkunde, theologie, biologie, literatuur en literatuurgeschiedenis, mythologie en zo voort, en zo verder. Hij liet geen aspect van de werkelijkheid en geen aspect van de uiteenlopende theorieën omtrent die werkelijkheid onaangeroerd in zijn jacht op de vonk der verzen, zijn zoektocht naar woorden om het ultieme gedicht mee te schrijven. Maar hij was geen geleerde, en hij speelde niet de geleerde. Er zijn veel gedichten waarvan ik me voorstel dat Achterberg een hem onbekend woord heeft verkend wat betreft de betekenis(sen), en waarmee hij dan aan het werk, of aan de haal, is gegaan zodra hij dacht het woord begrepen te hebben, ongeacht of dat een eigen, subjectief gekleurd, dan wel een correct, intersubjectief begrip ervan was. Op latere leeftijd durfde Achterberg er rond voor uit te komen dat hij een leek was op vrijwel ieder kennisgebied waaraan hij woorden ontleende. In zijn bundel Spel van de wilde jacht (1957), die de nodige gegevens uit onder andere de Germaanse en klassieke mythologie bevat, schrijft hij zonder spoor van schaamte: Ik zag u staan in d' encyclopedie, / heilige Hecate, gij alle drie (AG: 896). Deze bronvermelding - die het tegendeel lijkt te willen suggereren van geleerddoenerij - en de overvloed aan geleerde feiten in zijn oeuvre, alsmede het eigenzinnige gebruik dat hij ervan maakt, zonder zich er ooit voor op de borst te kloppen, hebben bij mij de mening post doen vatten dat Achterberg een eenvoudig man was en is gebleven. Een eenvoudig man met een buitengewone belangstelling voor woorden en wat er met woorden te verrichten is. Niet de beschreven werkelijkheid interesseerde hem, maar louter de woorden uit de beschrijving ervan zetten hem aan tot nieuw woordgebruik. Wellicht school daarachter de volgende gedachtengang: wie de werkelijkheid beschrijft, gebruikt woorden; dus wie woorden gebruikt, beschrijft een werkelijkheid. Of: wat bestaat, kan worden beschreven; dus wat beschreven kan worden, kan ook bestaan. Taalmagie lijkt me dan ook een goede typering van veel van zijn gedichten. Een geheel andere impressie geeft de meeste poëzie van Ida Gerhardt: de indruk dat ze met haar geleerdheid de lezer wil imponeren. De titel van haar bundel Sonnetten van een leraar zou een metafoor voor haar oeuvre kunnen zijn: welgevormde en zeer belerende gedichten. Die docerende indruk wekt zij niet doordat ze veel termen uit de klassieke letteren en mythologie gebruikt; daarin verschilt haar werk niet veel van dat van bijvoorbeeld Achterberg. Wat er wel toe bijdraagt, is dat ze Griekse woorden in Grieks schrift noteert (terwijl termen als poiesis of psyche ook in Romeins schrift bekend zijn) en dat ze het nodig acht veel van deze woorden van verklarende aantekeningen te voorzien. Zo noteert ze bij Het levend monogram: [Poiesis]: schepping, en: Het Griekse woord [psyche] betekent: ziel en vlinder (VG: 734 en 735). Wie het Griekse schrift kan lezen, kent ook de betekenis van deze woorden wel; maar wie daartoe niet in staat is, die wordt eerst een dubbele hindernis opgeworpen bij pogingen tot deze gedichten door te dringen en vervolgens wordt zij/hij door de dichteres aan het handje geleid. Behalve van dit soort lexicale aantekeningen voorziet Gerhardt haar gedichten van vormtechnische en cultuurhistorische notities. Zo staat bij het gedicht Sappho uit De hovenier: Dit vers heeft, evenals het volgende, de Sapphische strofevorm. De Griekse dichteres Sappho leefde ± 600 v. Chr. (VG: 735). De lezer die baat heeft bij deze aantekening, lijkt mij er niet een, die geïnteresseerd is in een dergelijke overeenkomst van vorm en inhoud; wie wel oog heeft voor dit soort verschijnselen, merkt ze ook wel op zonder Gerhardts vingerwijzing. Het aantrekkelijke van Achterbergs lekenpoëzie vind ik dat dergelijke aantekeningen ontbreken, en dat de lezer dus zelf op zoek kan gaan naar betekenissen en achtergronden van woorden, begrippen en vormverschijnselen, met geen andere leidraad dan de wil om een 2

3 gedicht te begrijpen en te waarderen. Je kan als lezer daardoor de indruk krijgen dat het er nog iets toe doet dat je het gedicht leest: je krijgt de ruimte om een gedicht te exploreren. Het is toch veel aardiger om zelf te ontdekken wat er met het sonnet en het woord Stenografie aan de hand is, dan dit via een aantekening als op een dienblaadje door de dichter aangereikt te krijgen. Gerhardts doceerdrift ontneemt mij als zelfstandige en mondige lezer bijna de lust tot verder lezen. Een voorbeeld uit Twee uur: de klokken antwoordden elkaar: De tekst bedoelt niet - ik zeg dit om misverstand te voorkomen - een pleidooi te zijn voor de klassieke opleiding. Evenmin - ook dit om misverstand te voorkomen - betuigt de tekst adhaesie aan het z.g.n. rode boekje : dat treurig specimen van slimme en platte consumenten-mentaliteit. (VG: 737). Als een tekst in staat is zo veel misverstanden op te roepen, dan had de auteur er beter aan gedaan de tekst anders te schrijven, met minder interpretatiemogelijkheden. Zeker in het tijdperk van het deconstructivisme en postmodernisme is een dergelijke aantekening inmiddels bijna lachwekkend wanhopig: de eenzijdig auteurgestuurde, mono-interpretatieve tekst bestaat niet meer en bestond ook al niet toen Twee uur verscheen (1971). De poëzie van Gerhardt is door deze didactische strekking enigszins ouderwets. Vriendelijker geformuleerd: de poëzie van Gerhardt wordt al klassiek genoemd op grond van de gehanteerde versvormen en het (her)gebruik van klassieke en modern-klassieke teksten; daarnaast is ze klassiek te noemen vanwege de autoritaire of auctoriale, unilaterale benadering van het literaire communicatieproces. Dolen en dromen bevat ook zo n interpretatiesturende aantekening: Dolen en dromen is geen [...] en evenmin [...]. - Het gedicht gaat over [...]. (VG: 739). Vergelijkbaar is de aantekening: Mijn vader, zegt hij, is een architect. - Dat deze regel de sleutel is tot het hele gedicht heb ik zelf pas ontdekt toen het was voltooid (VG: 739). Hoewel deze laatste opmerking de interpretatie evenzeer stuurt, is ze me sympathieker dan de eerste, omdat er iets in schemert van de onzekerheid van de dichteres ten opzichte van haar eigen gedicht. Dit betekent niet dat Gerhardt twijfelt aan haar dichterlijke vermogens. Deze aantekening is namelijk goed in verband te brengen met haar hoge, priesterlijke opvatting van het dichterschap: wat zij schrijft, is van een dermate hoge hand afkomstig dat zij, als intermediaire, de betekenis ervan niet onmiddellijk en volledig hoeft te kunnen doorgronden. De twijfel van de dichteres omtrent haar gedicht verzwakt niet de autoriteit van de tekst, maar vergroot deze, doordat een en ander wijst op een inspiratie van hoger afkomst. Een reden te meer om Gerhardts poëtica relatief gedateerd en of zelfs ouderwets te noemen. Van een heel andere aard zijn de poëtica van Achterberg en de twijfel die uit zijn gedichten spreekt. Waar Gerhardt in Dichterspreuken I (VG: 540) zegt: Dat wat een vers tot een vers maakt / ìs niet van sterfelijke oorsprong, hoor je de dichtende ik-figuur van Achterbergs Ballade van de winkelbediende (AG: 779) met zijn vrouw discussiëren over hoe het gedicht af zou moeten lopen; op een voorstel van zijn vrouw reageert de dichter met: Zij eiste iets onmooglijks. Aan een beeld kun je niet willekeurig doorborduren. Het heeft al meer dan goed is te verduren van alle associaties die het teelt. Hiermee is echter de woordenwisseling nog niet afgelopen: na het slot kent dit gedicht nog een slot, en daarna nog een derde. De principieel niet-gestuurde Achterberg-lezer kan zich hierdoor enigszins getroost weten: zoals de lezer steeds moet wikken en wegen om tot een (niet: de) interpretatie te komen, zo moet de dichter piekeren om zijn gedicht tot een afronding te brengen. De afronding of de uiteindelijke interpretatie doen er minder toe, dan de oprechte pogingen om daartoe te geraken. Op een interpretatief voorstel kon Achterberg dan ook reageren in de trant van: daar had ik niet aan gedacht, maar ik vind de gedachte wel 3

4 frappant. 9 Zijn houding ten opzichte van (de interpretatie van) zijn gedichten lijkt op die schijnbaar nonchalante pose van Nijhoff, zoals ondermeer verwoord in diens brief van 15 januari 1952 naar aanleiding van een (pre-definitieve) versie van Achterbergs Ballade van de gasfitter: Zo is het goed, Gerrit. Je hoeft er niets meer aan te doen. Het kan nu verder zijn eigen weg vinden, het zal nu wel vanzelf hoe langer hoe helderder worden. 10 Natuurlijk kent ook Gerhardt de dichterlijke worsteling met de taalmaterie; zij schreef immers: Bedenk dat ik elk vers met pijn moest kopen. Maar bovenal is haar dichterschap een priesterschap: Een dichter is in dienst: hij is niet vrij, luidt het in Sonnetten van een leraar. 11 Ook Achterberg heeft ervaring met het noodgedwongen schrijven, zoals blijkt uit het Gebed aan de schrijfmachine (AG: 211). Maar bovenal is hij de bezeten en soms wanhopige, menselijke zoeker in de taal; zie bijvoorbeeld Woord (AG: 115): En nochtans moet het woord bestaan, / dat met u samenvalt. Er was weinig directe interactie tussen Achterberg en Gerhardt. In de brieven van Gerhardt is evenwel een toenaderingsbeweging te zien, van afstand en angstige afgunst, via kortstondige vriendschappelijke omgang, tot ruimhartige bewondering. De eerste vermelding van haar Langbroeker collega in Gerhardts brievenboek staat in een context van concurrentie, mede ten gevolge van de ondermaatse commerciële inspanningen van haar uitgever C.A. Mees. Op 16 november 1946 schrijft Gerhardt aan Mea (Mees-) Verwey: De menschen gaan de winkels in en zoeken bij poëzie. Het Veerhuis is er niet. Dan koopen ze de zooveelste Vasalis of Achterberg. Maar mij is dat een bitter verdriet want het Veerhuis is de rijpste oost van mijn leven. 12 Twee jaar later refereert Gerhardt, in een brief d.d. 3 november 1948 aan W.L.M.E. van Leeuwen, opnieuw aan deze twee collegae, nu meer bewonderend. Vasalis zegt zij te bewonderen om de volstrekte echtheid en [poiesis] van haar vers, en Achterberg Achterberg neen, hierover niet. De goden hebben hem wèl geslagen: met talent en waanzin gelijkelijk beide maken mij schuw. (Courage: 85) Dertien jaar later, zo blijkt uit een brief aan Jeanne van Schaik-Willing d.d 1 september 1961, is het contact verinnigd: Eigenlijk spreek ik nooit mensen uit de litteraire wereld. Nijhoff was op mijn promotie; Achterberg was hier. (Courage: 120) Met hier bedoelt Gerhardt: haar en Marie van der Zeydes woning, Bilderdijklaan 14 te Bilthoven. In dezelfde brief laat ze weten dat tot de enkele mensen die [ze], nu het eindelijk kan, in het komende trimester wilde bezoeken ook de Achterbergen behoren. (Courage: ). Dat bezoek heeft niet plaatsgevonden. 13 Maar ruim drie maanden later, 16 december 1961, schrijft ze de eerste en enige brief aan Achterberg, in reactie op diens geschenk: een exemplaar van zijn jongste en laatste bundel, Vergeetboek, die medio november was verschenen. Gerhardt voelt zich bijzonder verwant met Achterbergs werk: Eben Haëzer en Komaf zijn mij, zelf uit een boeren familie, uit het hart gegrepen. En wat staan die verzen op hun poten! En hoe begrijp ik er ieder woord van. (Courage: 122) Maar Wandeling met tante vindt ze ronduit niet goed en niet af en daardoor is het voor mijn gevoel kinderachtig geworden. [ ] Zou je het eens op de korrel willen nemen? Kun je wel hebben dat ik het zeg? (Courage: 123) Een antwoord van Achterberg is onbekend. Via intertekstualiteit vindt er meer verkeer plaats, zij het in één richting. Ik betreed deze omweg met opnieuw aantekeningen van Gerhardt als leidraad. Om te beginnen één uit Het sterreschip: Het menen te weten (subs. het menen te moeten weten) which is which e.d. kan ik de lezer niet genoeg ontraden. Met een dergelijke instelling verspert men zich, van het begin af, de toegang tot het vers. (VG: 738) Deze opmerking valt wat moeilijk te rijmen met al de verklarende aantekeningen bij gedichten, waarin Gerhardt juist wel aangeeft which is which en who is who. 14 Een opmerkelijk geval van who is who -verklaring is de aantekening bij nummer XXIV van de Kwatrijnen in opdracht. Zonder die aantekening is het kwatrijn (inmiddels) goeddeels onbegrijpelijk, omdat het een gelegenheidsgedicht is. Volgens de Aanteekeningen handelt 4

5 het Over het rondreizen van Donkersloot e.a. met de dichter Achterberg. 15 Deze aantekening sloot voor de toenmalige lezer aan bij de actualiteit. De tegenwoordige lezer moet er wellicht Hazeu s Achterberg-biografie op naslaan, of aantekeningen in Courage. Daaruit valt op te maken dat in de jaren na de oorlog vrienden van Achterberg geprobeerd hebben om hem aan geld en bekendheid te helpen, beide middelen om hem een positie in de maatschappij te (her)geven. Hiertoe organiseerden zij voorleesmiddagen: na een inleiding door onder anderen Donkersloot las Achterberg, gesloopt door de zenuwen, zijn gedichten aan liefhebbers voor. Gerhardt verwijst voor informatie hierover in haar aantekening achterin de bundel naar pg. 236 van Commentaar op Achterberg. Dat betreft het stuk van Jan Vermeulen, Orpheus in niemandsland. Vermeulen verzet zich daarin niet tegen deze rondreizen, maar hij wijst op het grote contrast tussen Donkers lyrische inleiding en de wijze waarop Achterberg voorlas; hij vond dat Donkers inleiding getuigde van onbegrip tegenover Achterbergs poëzie. 16 Overigens zal het kwatrijn Gerhardt zijn ingegeven door een afkeer van al te indringende biografische belangstelling; haar gerichtheid op de tekst, meer dan op de dichter, blijkt ook wanneer zij, zoals in een brief van 13 maart 1982 aan Paula de Bey-de Priester (Courage: ), haar bezorgdheid uit over de activiteiten van Achterbergs biograaf, die in 1982 een eerste schets deed verschijnen: Ik zou het wèl wenselijk vinden dat Hazeu eerbied genoeg had voor Achterberg, èn voor zijn vrouw, om de biografische mededelingen tot het uiterste te beperken. Zoiets moest volkomen vanzelf spreken en niet eens te discussie staan. Maar ik weet niet of Hazeu, die ik totaal niet ken, ruggegraat genoeg heeft om de auteur van de verzen (die hij zegt zo te bewonderen) niet te verkopen. Lucratief is dat zeker, helaas. Gerhardts vierentwintigste kwatrijn luidt: Die ligt verkrompen onder Gods geweld, Wiens vers zijn folterpijnen naakt vertelt, Wordt door zijn vrienden aan beluste drom Gelijk een zeldzaam beest ten toon gesteld. 17 Achterberg krijgt in de eerste twee regels in zekere zin een Gerhardtiaanse poëtica aangemeten. De poëticale noties zijn immers sterk verwant met die in het motto-gedicht van de bundel (VG: 155): Van scheppens pijn de onverhoedse stoot; liefde en haat, tot op de wortels bloot. - Hoe hèbt gij, God, mij met dit volk verbonden, Dat gij mij tot zó bitter werk ontboodt. Achterberg zelf profileert zich in zijn gedichten niet zozeer als een door God begeesterde, veeleer is hij de met God strijdende dichter, bezield en bevlogen door een immanente creatieve impuls, gestuurd door de taal en op schepping van leven uit dode materie gericht. Daarbij komt nog dat Achterberg heel goed is te karakteriseren als de dichter van het echec; hij probeert het onmogelijke te verrichten en is zich ook bewust van zijn beperkte mogelijkheden in het licht van dat doel, zoals blijkt uit Woord (AG: 404): 5

6 Ik kan alleen woorden ontmoeten, u niet meer. Maar hiermee houdt het groeten aan, zozeer, dat ik wel moet geloven, dat gij luistert; zoals ik omgekeerd uw stilte in mij hoor. Achterbergs dichten is een - steeds hernomen - pógen: Met dit gedicht vervalt het vorige. / Ik blijf mijn eigen [!] onderhorige. (AG: 79) Maar: Eens trekt de letter in het eindgedicht / zijn laatste vrije ophaal om u dicht. (AG: 931) Ik pretendeer natuurlijk niet hiermee een volledig beeld van Achterbergs poëtica geschetst te hebben; die is te gecompliceerd om in enkele regels te vangen. Ik wil slechts aangeven dat het beeld dat Gerhardt oproept eveneens niet volledig is, maar gevormd naar haar eigen beeld en gelijkenis. Hoezeer ook de poëzie van Achterberg verschilt van haar eigen, Gerhardt heeft meermalen gebruik gemaakt van gedichten van Achterberg of verwezen naar zijn werk: het gedicht Achterberg in De hovenier (VG: 286); het motto boven de laatste vier gedichten in De slechtvalk (VG: [399]), alsmede het daarin opgenomen gedicht Begrafenis van Gerrit Achterberg (VG:401); verder Constellatie in De ravenveer (VG: 419), waarin ze aanhaakt bij Achterbergs woord sterregrint ; 18 en tot slot De grote stilte in Het sterreschip (VG: 538). Alleen al het einde van dit nagedachtenisgedicht maakt duidelijk dat Gerhardt veel bewondering heeft voor Achterberg: Geen woord bleef waar hij bezig was ontheemd. Er is geen sterveling die het overneemt. In haar brieven spreekt Gerhardt verder waardering uit voor Achterbergs gedicht Kerstmis uit Ode aan den Haag, - ondanks (of mede door?) de kleine onvolkomenheden die hij er argeloos in liet zitten. Soms denk ik dat hij zich juist aan de onvolkomenheden in zijn werk hechtte (Courage: 531) - en voor de Ballade van de gasfitter: De ballade van de gasfitter van Achterberg behoort tot het mooiste wat ik ken, en het tiende sonnet daarin, met de vervaarlijke tweede strofe, acht ik een hoogtepunt. 19 Haar waardering blijkt ten slotte ook uit de functie die enkele regels van Achterberg hebben in Dolen en dromen. Gerhardt omschrijft ze in de toelichting bij het gedicht als een tegenstem. 20 Gezien de in het gedicht beschreven gebeurtenis, waardoor de ik-figuur enerzijds volkomen uit de tijd getild wordt (VG: 578), en anderzijds de inhoud van Achterbergs regels uit Wachtende (AG: 50) - de tijden kunnen gerust terug / hun uren gaan en zon en maan / hun banen terug door dag en nacht - lijkt Achterberg hier geheel in samenzang gebracht met Gerhardt. Maar afgezien van Dolen en dromen en enkele andere oppervlakkige overeenkomsten, lijkt het me dat de gedichten van Achterberg in wezen en in grote lijnen toch niet harmoniëren met die van Gerhardt. * Aantekeningen Dit is een in augustus 2007 aangevulde en verbeterde versie van het artikel Ida Gerhardt en Gerrit Achterberg, verschenen in: Achterbergkroniek nr. 24 (jrg. 13, 1994, nr. 1), p De volgende afkortingen zijn gebruikt: AG: Gerrit Achterberg, Alle gedichten, deel 1: Verzamelde gedichten. Bezorgd door Peter de Bruijn, Edwin Lucas en Fabian R.W. Stolk. Amsterdam 2005 Courage: Ida Gerhardt, Courage! Brieven. Bezorgd door Ben Hosman en Mieke Koenen. Amsterdam 2005 VG: Ida Gerhardt, Verzamelde gedichten. Deel 1 en 2. 8 e dr. Amsterdam

7 Noten 1 Fabian R.W. Stolk, Dichter en werkster. In: Achterbergkroniek nr. 10 (jrg. 6, 1987, nr. 2): Wim Hazeu, Gerrit Achterberg; een biografie. Amsterdam 1988; de vierde druk (Amsterdam 2000) is herzien en aangevuld, maar niet wat betreft Achterberg en Gerhardt. 3 Zie: Courage: 120. En: Wim Hazeu, Gerrit Achterberg: Ton Anbeek, Geschiedenis van de literatuur in Nederland, e, herziene dr. Amsterdam 1999: Tom van Deel heeft het over oudere dichters, die zich afzijdig van enige beweging opstelden, zoals Ida Gerhardt. Zie: T. van Deel, De poëzie van zeventig en tachtig. In: G.J. Bork en N. Laan (red.), Twee eeuwen literatuurgeschiedenis; poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur. Groningen 1986: ; citaat: Courage: 123, noot 2. Zie voor Achterbergs vader: Hazeu, Gerrit Achterberg, hoofdstuk 1, paragraaf 2: Honkvaste boeren. Gerhardts vader was timmerman en leraar bouwkunde, later directeur van diverse ambachtsscholen (Courage: 11). Gerhardts boerenafkomst ligt een generatie verder; zie: Marie Koenen, Stralend in gestrenge samenhang; Ida Gerhardt en de klassieke oudheid. Groningen 2002: Citaten uit: Hazeu, Gerrit Achterberg: Hazeu, Gerrit Achterberg: Zie: A. Middeldorp, De tegenwoordige tijd van toen; over de poëzie van Gerrit Achterberg en zijn komaf. In: De gids 123 (1960), dl. 11: Zie: D. Wolters (red.), Gerrit Achterberg. Den Haag-Amsterdam Schrijversprentenboek 21: 44, afb Nijhoff werd hierbij waarschijnlijk geïnspireerd door de gasfitter zelf: Bij de nummerborden / zal het me dan vanzelf duidelijk worden. (AG: 841). 11 Voor kleine kring, in: Ida G.M. Gerhardt, Sonnetten van een leraar. Assen 1951: 33 (het gedicht is niet in VG opgenomen). Zie ook Geboorte (VG: 61): de maker zelf, die om het lied / zijn pijn en moeite heeft gedragen. 12 Courage: 69. Van Vasalis debuut Parken en woestijnen was dat jaar de 11 e druk verschenen, van Achterberg diens 15 e tot en met 21 e boekpublicatie. Productiviteit om jaloers op te zijn. 13 Courage: 123. In een brief aan Bert Bakker van 26 maart 1964, dus meer dan twee jaar na de dood van Gerrit Achterberg, refereert Gerhardt wel aan een bezoek aan zijn weduwe, Cathrien Achterberg-van Baak (Courage: 133). 14 Bijvoorbeeld bij Dolen en dromen: het museum: bedoeld is het Museum Henriette Polak (VG: 739), respectievelijk: de aantekeningen aangaande Sisley, de geefster en De Jonge (VG: ) en bij Kwatrijnen in opdracht die aangaande Thijsse en Verster (VG: 734). 15 Ida G.M. Gerhardt, Kwatrijnen in opdracht. Amsterdam 1949: 66 (het kwatrijn en de aantekening zijn niet opgenomen in VG). 16 Jan Vermeulen, Orpheus in niemandsland. In: Fokke Sierksma (red.), Commentaar op Achterberg; opstellen van jonge schrijvers over de poëzie van Gerrit Achterberg. Ongew. herdr. Utrecht 1979 [Den Haag 1948]: ; citaten: Gerhardt, Kwatrijnen in opdracht: Zie Achterbergs gedicht Inclinatie (AG: 739). Het woord sterregrint komt in deze, door Gerhardt gebruikte spelling, zonder n, alleen voor in de versie van het gedicht die werd afgedrukt in Criterium (november/december 1948: 710); zie: Gerrit Achterberg, Gedichten. Historisch-kritische uitgave, verzorgd door P.G. de Bruijn. Deel 3a: Courage: 617. Ze voegt nog een wel zeer eigenzinnige interpretatie van de Ballade toe: Achterberg heeft dan de spanningen niet meer verdragen. Hij schoot alles wat hem naar het leven stond, saamgetrokken in één persoon, welberekend neer. Lees als je kunt de hele ballade met al je zintuigen. Een genadelozer kritiek op wat society is, en een trotser besef van eigenwaarde zul je nergens vinden. (Courage: 618). 20 VG: 739. Koenen noemt de regels van Achterberg de kern waaruit Dromen en dolen is ontstaan (Koenen, Stralend in gestrenge samenhang: 231). 7