Dopper Journaal. In dit nummer: Cornelis Dopper, de operacomponist. Stichting Cornelis Dopper 25 jaar. Fotobewerking Roland Beyer

Transcriptie

1 Dopper Journaal Stichting Cornelis Dopper 25 jaar Fotobewerking Roland Beyer In dit nummer: Cornelis Dopper, de operacomponist

2 Interview met Joop Stam, voorzitter van de Stichting Cornelis Dopper door Boelo Lutgert Hoe is het allemaal begonnen? In 1989 was het vijftig jaar geleden dat Dopper overleed. De toenmalige directrice van het Streekhistorisch Centrum in Stadskanaal, Ida Datema, wilde dat niet ongemerkt voorbij laten gaan. Ze organiseerde een had ik ze nog nooit. Het enige wat er was, waren een paar 78-toerenplaten met de Ciaconna van 1940 met Willem Mengelberg en het Concertgebouworkest (afb. 1). Maar krijg die maar eens te pakken. Rond de tentoonstelling werden ook andere activiteiten 1 1. Ciaconna gotica, Telefunken opname april 1940 (78-toeren) o.l.v. Willem Mengelberg met het Concertgebouworkest. tentoonstelling over Dopper. Om een en ander op de rails te krijgen werd er een comité samengesteld waarin o.m. de oud-directeur van het Theater Geert Teis, Bé Lamberts en wijlen Piet Hogen Esch zitting hadden. Op een gegeven moment kwamen ze tot de conclusie dat er behoefte was aan iemand die kennis had van muziek. Daarop werd ik, als directeur van de muziekschool, benaderd. Ik stond er aanvankelijk een beetje sceptisch tegenover. Cornelis Dopper! Wie sprak daar nog over en wie had daar nou belangstelling voor. Op het conservatorium paste hij in het rijtje De Lange, Landré, Zweers, Röntgen, Wagenaar, Dresden en dergelijke en het enige dat je van hem wist waren de namen van twee van zijn werken: De Zuiderzeesymfonie en de Ciaconna gotica. Gehoord Bij het voorblad: Het Dopper Journaal 2016 staat in het teken van het 25-jarig bestaan van de Stichting Cornelis Dopper. Detail van het standbeeld van Cornelis Dopper in Stadskanaal. 2. Affiche bij de tentoonstelling van geregeld, zoals lezingen en een kamermuziekconcert (afb. 2). Het grootste probleem was dat de musici de muziek van het handschrift moesten spelen. Gespeeld werd o.a. het Strijkkwartet Pallas Athene uit Zo bleek tijdens de repetities dat de partijen niet klopten. De cello bijvoorbeeld had meer maten dan de eerste viool enz., dus er moest volop geïmproviseerd worden. Hoed af voor de musici die merendeels in het Noord Nederlands Orkest speelden. Overigens was het niet de eerste keer dat er muziek van Dopper in Stadskanaal is uitgevoerd. Dat gebeurde o.m. ook in 1951 bij de onthulling van de gedenksteen in het geboortehuis van Dopper, voormalig Hotel Dopper, waarvan Lucas Dopper, de vader van Cornelis, eige-

3 waardigheidsbekleders zoals Sem Dresden, Walther Boer, André Jurres en de directeur van de N.V. Concertgebouw, Rudolf Mengelberg. De Groninger Orkest Vereniging voerde de Zuiderzeesymfonie uit onder Van Epenhuysen. In 1970 werd aandacht gegeven aan Doppers 100 ste geboortedag. Blazers van het Concertgebouworkest speelden toen met Wim Dalmaijer aan de piano Doppers Sextet. Maar ik dwaal af. Ik werd er dus bijgehaald en ging op zoek naar materiaal voor de lezingen die ik moest houden. Nu lag er in het archief van het Nederlands Muziek 3. Gedenksteen, in 1951 onthuld door Doppers weduwe Christina de Roos in zijn geboortehuis, Hotel Dopper. Na afbraak van het hotel thans in de muziekschool te Stadskanaal. 4. Laatste bladzijde van Doppers Ciaconna gotica (1920). naar was (afb. 3). Daarover bestaat een leuke anekdote. De gemeente Stadskanaal (toen nog Onstwedde) wilde in eerste instantie het Concertgebouworkest laten komen. Ik zou niet weten waar die hadden moeten spelen, maar toch... Na veel getouwtrek besloot de gemeenteraad daarvoor f 200 (!) beschikbaar te stellen. Je kunt wel begrijpen dat er van dat plan niets terecht is gekomen. De onthulling gebeurde destijds door Doppers weduwe, Christina de Roos, in aanwezigheid van mr. Cals, Staatssecretaris van Kunsten en Wetenschappen en andere hoog- 2

4 3 5. De bibliografie van 1993, samengesteld door Ida Datema en Joop Stam. Instituut in Den Haag (toen nog gevestigd in het Haags Gemeentemuseum) een schat aan informatie. Onder het stof stond een rij dozen met een lengte van drie meter, alles over Dopper: brieven, partituren, orkestmateriaal, programmaboekjes, artikelen uit kranten en tijdschriften, foto s enz. enz. Die heb ik allemaal doorgespit. En tot mijn grote verbazing bleek dat Dopper in zijn tijd een geweldig belangrijk dirigent en vooral componist is geweest. Ik zal je de details besparen, maar er waren in binnen- en buitenland opera s van hem uitgevoerd. Zijn Ciaconna gotica is onder grote dirigenten als Pierre Monteux, Willem Mengelberg tot zelfs de beroemde Richard Strauss uitgevoerd in concertzalen over heel Europa en Amerika. Daarbij was hij een geliefd muziekleraar, die ook veel voor de jeugd heeft gedaan. Zo heeft hij de Jeugdconcerten in Nederland ingevoerd. Hij heeft stapels partituren geschreven, waaronder vier opera s, zeven symfonieën, koormuziek, liederen, muziek voor harmonie en fanfare. Toen ik dat alles zag en las was ik verkocht en vanaf die tijd (1989) werd mijn belangstelling voor Dopper steeds groter en groter. En heb ik samen met Ida, mijn vrouw, een groot deel van mijn leven aan dit miskend genie gewijd. 6. De biografie Schitteren op de tweede rang 2e uitgave 2009, door Joop Stam, m.m.v. Ida van Duinen. Wat waren jullie doelstellingen en waarom moest er een stichting komen? Toen bleek dat Dopper zo n belangrijke rol had gespeeld in het Nederlandse muziekleven konden we niet stil blijven staan bij de tentoonstelling. We wilden verder met het promoten van Dopper, zijn leven en zijn werk. We wilden alles verzamelen wat er maar over Dopper te vinden was. Daarna dat alles bundelen en uitgeven in een biografie en tenslotte zorgen dat zijn manuscripten gedrukt werden, zijn muziek uitgeven en proberen die uitgevoerd te krijgen. Om dat plan te verwezenlijken werd de Stichting Cornelis Dopper opgericht. Op 24 september 1991 gingen Ida Datema, Piet Hogen Esch, Duurt Dijkman, Wim Dalmaijer en ik naar notaris Dijkstra, die erg sympathiek tegenover onze plannen stond en onze statuten opstelde. Daarin werden onze doelstellingen vastgelegd en de manier waarop we zouden proberen die te bereiken. Natuurlijk staan er ook algemene bepalingen in, zoals ze gewoonlijk te vinden zijn in de statuten van een stichting. Nu we een stichting waren konden we ook aanvragen indienen bij sponsors, subsidiënten en fondsen om geld beschikbaar te krijgen voor de uitgaven van Doppers werk, want ik kan je verzekeren dat dat laatste heel veel geld kost.

5 7. Een keur uit de werken van Cornelis Dopper die door de Stichting Cornelis Dopper zijn uitgegeven. Daaronder alle kamermuziek: de Vioolsonate, het Strijkkwartet Pallas Athene, het Sextet en de Klankstudie voor blazers en piano, (werken die hij schreef voor het Concertgebouwsextet), alle liederen, koorwerken, muziek voor harmonie- en fanfareorkest en grote werken als het Requiem, de Eerste en Zesde symfonie. Alle uitgaven zijn overgedragen aan Donemus, het Documentatiecentrum voor Nederlandse Muziek, waar ze ook verkrijgbaar zijn. 4

6 Hoe werd de stichting in eerste instantie ontvangen? Er waren natuurlijk mensen die er niet veel in zagen. Trekken aan een dood paard, werd er wel gezegd. Meestal zijn dat mensen die wel een mening hebben, maar geen idee hebben waarover het eigenlijk gaat. Dat vind je niet alleen onder de gewone burgers, maar ook onder de mensen die de Nederlandse muziekcultuur zouden moeten verdedigen. Ze zijn zonder kennis van zaken vooringenomen. Hebben zijdelings gehoord van bijv. de affaire Dopper Matthijs Vermeulen, maar weten er het fijne niet van. Ik ga er hier verder niet op in. Dan zijn het juist die onverkwikkelijke verhalen die ze interessant vinden, omdat het allemaal nogal sensationeel over komt. De Boerendans, het Intermezzo uit de Zuiderzeesymfo- 8. Brief van Richard Strauss aan Dopper na een uitvoering van de Amsterdamse symfonie in Berlijn in Archief: NMI 9. De schouwburg aan Unter den Linden, waar de uitvoering van de Amsterdamse plaatsvond. 5

7 10. De wereldpremière van Doppers Eerste symfonie, de balletsymfonie Diana (1894) o.l.v. Jürgen Kussmaul in nie, wordt afgedaan als twee violen en een bas bas bas, of de muziek van Dopper ruikt naar spruitjes (persoonlijk ben ik dol op spruitjes), of de muziek van Dopper doet denken aan voor de zondag aangeharkte plattelandstuintjes. Je kunt je voorstellen dat ik het daar helemaal niet mee eens ben. Dopper is geen Beethoven of Mozart, maar zijn naam is wel te vinden op het balkon in de grote zaal van het Concertgebouw. En niet voor niets!!! Zijn tijdgenoten wisten hem naar waarde te schatten. Als je zijn werk bestudeert (wat ik grondig heb gedaan) dan kom je zijn meesterschap en vakmanschap vanzelf tegen. De manier waarop hij voor de orkestinstrumenten schrijft, de manier waarop hij zijn stukken vormgeeft, zijn instrumentatie voor het orkest, het is 6

8 11. De wereldpremière van Doppers Requiem (1935) in 2009 onder leiding van Anthony Hermus met het Noord Nederlands Orkest en het Noord Nederlands Concertkoor. 7 allemaal zo vakkundig gedaan met schitterende vondsten. Denk bijvoorbeeld aan het slot van de Ciaconna gotica met acht celli, pianissimo, die langzaam wegsterven (afb. 4). Wat een tragiek! Meesterlijk! En nu wordt ik misschien een beetje technisch, maar Dopper mag dan dikwijls beschouwd worden als laat-romanticus in de tijd van vernieuwers als Strawinsky, Debussy, Ravel en Schönberg, dus erg conventioneel, maar dat neemt niet weg dat er ook moderne elementen in zijn muziek te vinden zijn, zoals bijvoorbeeld de heletoons-toonladder en zog. boventoonreeksen.

9 12. Getuigschrift van het Koninklijk Conservatorium te Leipzig waar Dopper studeerde. 13. Recensie van een uitvoering van de Ciaconna gotica in het Théatre Royal te Antwerpen in Wat hadden jullie als stichting voor ogen? Dat blijkt al uit onze statuten: alles verzamelen wat er over Dopper te vinden is in binnenen buitenland en die gegevens bundelen in een bibliografie (afb. 5). Uiteindelijk is dit uitgegroeid tot een biografie: Schitteren op de tweede rang. In 2002 verscheen de muziekwetenschappelijke uitgave en in 2009 een meer populaire versie met veel foto s (afb. 6). Wat betreft de titel merken sommige mensen soms op: Op de tweede rang? Was Dopper dan een tweederangs componist? Dat is in mijn ogen dus pertinent niet het geval. Dopper was, zoals ik als zei, geen Beethoven, Mozart of Brahms. Maar er is een bekend gezegde van Voltaire: Het is beter om te schitteren op de tweede rang dan niet op te vallen op de eerste. Dopper had bepaalde eigenschappen waardoor hij zich altijd op de achtergrond hield. Hij was te bescheiden en kon niet met z n ellebogen werken, hij miste de allure en de bravoure van een ster. Hij is eigenlijk altijd de veenkoloniaal uit Groningen gebleven en paste niet in het Amsterdams elitaire milieu. Hij viel op door z n Gronings accent, dat hij altijd heeft gehouden. Hij componeerde voor het volk, niet voor de Amsterdamse high society. Hij studeerde nieuwe werken in met het orkest, hij was de inzeper, d.w.z. hij haalde de kastanjes uit het vuur, terwijl gastdirigenten en Willem Mengelberg met de eer gingen strijken. Dopper werkte heel hard maar altijd op de achtergrond. Dat noem ik dan de tweede rang. Andere taken voor onze stichting waren en zijn Doppers muziek uitgeven, zodat die voor iedereen toegankelijk wordt, 8

10 9 14. Na de première van Doppers Eerste symfonie in Stadskanaal overhandigt Joop Stam het eerste exemplaar van zijn boek Schitteren op de tweede rang (2002) aan dirigent Jürgen Kussmaul. en uitvoeringen met zijn muziek promoten. We hebben veertien van zijn composities uitgegeven, d.w.z. de liederen, de koormuziek, de werkjes voor kinderkoor, de muziek voor blazers en piano die hij schreef voor het Concertgebouwsextet, het Requiem, het strijkkwartet, de vioolsonate, de Zesde en Eerste symfonie, de muziek voor harmonie en fanfare (afb. 7). Daarvoor kregen we veel hulp van de Rabobank Zuid en Oost Groningen, maar ook van andere fondsen. Die uitgaven zijn nu overgedragen aan Donemus, het Documentatiecentrum voor Nederlandse Muziek. Die hebben een uitgebreid netwerk over de hele wereld, waardoor Doppers muziek nog veel gemakkelijker toegankelijk is. Veel ondersteuning kregen en krijgen we ook van onze donateurs. Zonder hun soms zeer ruimhartige bijdragen was dat allemaal niet mogelijk geweest. In de loop der jaren hebben we een prachtig archief opgebouwd, waarvan iedereen die dat wil gebruik kan maken. We zijn dat nu aan het digitaliseren. Na 25 jaar kan ik wel zeggen dat we in onze opzet zijn geslaagd. Dat neemt niet weg dat er nog heel veel werk op ons wacht. Terugkijkend op die 25 jaar. Wat zijn dan de belangrijkste wapenfeiten? We hebben een geweldig lange aanloopperiode gehad. We hebben, behalve in Den Haag, in Amsterdam alles over Dopper en het Concertgebouworkest tussen 1908 en 1932 in het Amsterdams Stadsarchief doorzocht. We hebben archieven in Antwerpen, Berlijn, Hamburg, Leipzig (waar Dopper studeerde) en Weimar geraadpleegd. Dat zijn enkele van de steden waar werk van Dopper met veel succes is uitgevoerd. We hebben daar heel wat recensies, krantenartikelen en advertenties gevonden. Zo is er een brief van 15. Brochure bij de tentoonstelling in Veendam: Cornelis Dopper, componist tussen Mahler en Mengelberg (2010). Richard Strauss, die Doppers Amsterdamse symfonie in Berlijn uitvoerde op de avond van de revolutie in Hij meldt daarin dat de uitvoering zeer geslaagd was, maar dat de aandacht van het publiek enigszins verdeeld was, omdat buiten de kogels door de straat vlogen (afb. 8). En als je dan in Berlijn over Unter den Linden loopt en je ziet dat prachtige operahuis, dan denk je: hier is Doppers Zesde symfonie uitgevoerd onder leiding van zo n groot genie (afb. 9). In Hamburg precies hetzelfde. De Zevende symfonie en de Ciaconna gotica onder Karl Muck. Dopper heeft in Leipzig gestudeerd en ondanks alle oorlogsgeweld waren zijn diploma s behouden gebleven (afb. 12). En in Weimar waren de affiches van Doppers derde opera William Ratcliff nog te vinden in de beroemde Hertogin Anna Amalia Bibliotheek (afb. 22). De opera werd in 1909 onder leiding van Peter Raabe gebracht in het beroemde Hoftheater met op het voorplein het standbeeld van Goethe en Schiller (afb. 23). Wat een indrukwekkende ervaringen allemaal. De mooiste recensie die ik over Dopper heb gelezen komt uit Antwerpen na een uitvoering van de Ciaconna gotica (afb. 13). Maar die in Hamburg doet er niet veel voor onder.

11 17. Onthulling van het standbeeld van Cornelis Dopper in Stadskanaal door wethouder Jan-Willem van de Kolk (r) en Joop Stam 2010). 16.Cd s met muziek van Dopper, die in de loop der jaren verschenen zijn. Daartoe behoren de symfonieën II ( Schotse ), III ( Rembrandt ), VI ( Amsterdamse ) en VII ( Zuiderzee ), de Ciaconna gotica en de twee Paeans, lofzangen aan Apollo. Dat was het begin. In 2002 beleefden we een doorbraak. Het Noord Nederlands Orkest gaf onder leiding van Jürgen Kussmaul een concert met de Eerste symfonie van Dopper een symfonie die hij componeerde toen hij nog in de stad Groningen woonde (1896). Een wereldpremière, want zover ik weet was deze symfonie nog nooit gespeeld (afb. 10). Bij die gelegenheid heb ik Jürgen Kussmaul, die buitengewoon enthousiast was geraakt over de muziek van Dopper, het eerste exemplaar van de biografie Schitteren op de tweede rang overhandigd (afb. 14). Die Eerste symfonie is eigenlijk bedoeld als balletmuziek. Tot een uitvoering met ballet is het nooit gekomen. Wel was er vorig jaar in het kader van de festiviteiten rond het 250-jarig bestaan van het Stadskanaal en het 400-jarig bestaan van de Semslinie een uitvoering door het Veenkoloniaal Symfonie Orkest onder leiding van Lubertus Leutscher in Theater Geert Teis, met op de achtergrond tekeningen van Chris Meppelink, die het verhaal illustreren. In 2009/2010 hebben we een Dopper Festival georganiseerd, wegens de herdenking van Doppers 70 ste sterfdag. Toen is alle kamermuziek gespeeld, zijn alle liederen gezongen. Er was een dag voor de jeugd waar verschillende jeugdkoren aan deelnamen, die werkjes voor kinderkoor van Dopper zongen. Hoogtepunt was in november 2009 de wereldpremière van Doppers Requiem voor koor en orkest door het Noord Nederlands Orkest en het Noord Nederlands Concertkoor onder leiding van Anthony Hermus, die plaatsvond in zijn geboorteplaats Stadskanaal (afb. 11). Dat was een indrukwekkende en aangrijpende gebeurtenis. Verder was er de prachtige en omvangrijke Doppertentoonstelling in het 10

12 Oorkonde behorende bij de toekenning van de Visser-Neerlandiaprijs aan de Stichting Cornelis Dopper (2009). Veenkoloniaal Museum in Veendam, Cornelis Dopper, componist tussen Mahler en Mengelberg, samengesteld door Hendrik Hachmer (afb. 15). De tentoonstelling kreeg veel landelijke publiciteit, werd bezocht door bezoekers uit heel Nederland en ging in april 2010 op reis naar Riga, Letland, onder auspiciën van de Nederlandse ambassadeur aldaar. In 2009 ontving onze stichting een hoge onderscheiding. Wij kregen de Visser-Neerlandiaprijs ten bedrage van 7000 (afb. 18). Met dat geld konden we weer een en ander uitgeven. Een ander hoogtepunt was in februari 2010 de onthulling van het Dopperstandbeeld op het Raadhuisplein in Stadskanaal (afb. 17). De gemeente Stadskanaal en de Centrum Winkeliers hebben dat mogelijk gemaakt. Zo kreeg Cornelis Dopper zeventig jaar na zijn overlijden in zijn geboorteplaats eindelijk de erkenning die hij verdient. Heeft de stichting haar doelstellingen bereikt? Ja, terugkijkend op alles wat er in die 25 jaar gebeurd is geloof ik zeker dat we onze doelstellingen hebben bereikt. Nu is het niet zo, dat we klaar zijn en de stichting maar kunnen opheffen. Er is nog zoveel te doen. We moeten doorgaan met het uitgeven van Doppers composities. Een heel groot project dat we nog willen aanpakken, maar dat heel veel geld kost, is de uitgave en de uitvoering van de Vijfde symfonie, de Sinfonia epica, op tekst van de Illias van Homerus, een avondvullend werk voor groot koor en orkest en wel dertien solisten. Daarvan zijn in 1915 voor het laatst enkele fragmenten uitgevoerd. Om dat te bewerkstelligen werken we nauw samen met het Veenkoloniaal Symfonieorkest. Maar ja, het geld... De meeste leden van het bestuur van de Stichting zijn al aardig op leeftijd. Hoe moet dat verder? Nou nou, Boelo! Je doet net alsof we een stelletje kindse bejaarden zijn. In de eerste plaats zou ik willen opmerken dat het op leeftijd zijn nogal meevalt. Er zijn wel een paar pensionado s bij, maar die zijn nog lang geen zeventig. Ikzelf ben natuurlijk wel hoogbejaard zoals dat heet, maar zo voel ik me niet. Ik wil er graag zo lang mogelijk mee doorgaan. Verder hebben we verschillende jonge bestuursleden die nog vol in het leven staan en het druk hebben met hun eigen loopbaan en werkzaamheden. Wanneer ben je tegenwoordig oud, Boelo? Als de pensioengerechtigde leeftijd langzamerhand naar de zeventig gaat? Dus, ik hoop het nog jaren vol te houden. Welke taak zal de stichting in de toekomst moeten krijgen? Zal de ICT-techniek daarbij een rol spelen? Zoals ik al zei, hebben we in de loop van de jaren een prachtig archief opgebouwd. Eenieder die iets over Dopper of z n muziek

13 wil weten kan bij ons terecht. De vraag is waar we die documenten uiteindelijk gaan onderbrengen. Misschien in de Groninger Archieven. Daar worden ze onder goede klimaatbeheersende omstandigheden bewaard en zijn ze ook makkelijk te raadplegen door studenten van het Prins Claus conservatorium en de Rijksuniversiteit Groningen. We hebben onvervangbaar en kwetsbaar materiaal. Tot de kostbaarste stukken die we hebben, behoren de meer dan twintig brieven, die Dopper eind 19de eeuw schreef aan zijn geliefde Sophie Zimmermann. Die lange, in Doppers mooie, fijne handschrift met heel kleine lettertjes geschreven brieven, lezen als een roman. Er is een hele geschiedenis aan verbonden en als we de persoon Dopper willen leren kennen, kunnen we daaruit putten. Ideaal zou zijn als iedere belangstellende daarvan kan kennisnemen via internet en daarom zijn we ook begonnen met het digitaliseren van het archief. Dus ja, we moeten gebruik maken van moderne technieken om een en ander onder de aandacht te brengen van een zo groot mogelijk publiek. Klassieke muziek is niet echt populair momenteel. Heeft de muziek van Dopper nog een toekomst? Dat is een vraag, waarop ik moeilijk antwoord kan geven. Inderdaad is de popmuziek tegenwoordig razend populair, vooral bij de jeugd. Daarom is het ook goed dat orkesten als het Noord Nederlands Orkest zich ook hiermee bezighouden. Rembrandt en Van Gogh trekken nog steeds vele duizenden uit alle werelddelen. Componisten als Mozart, Beethoven en Bach zijn razend populair. Ik denk dat dat over honderd jaar of langer nog zo zal zijn. Maar wie luistert er nu nog naar muziek uit de vroege Middeleeuwen? En wie luistert er nog naar muziek van de Oude Grieken? Een handjevol specialisten. Toch is zij onsterfelijk. Daar ligt het fundament van onze westerse beschaving. Maar ondanks alle pogingen om fragmenten van die muziek en de muziekinstrumenten uit die tijd te reconstrueren vanuit inscripties, papyrus en afbeeldingen op vazen, weten we niet eens precies meer hoe die muziek geklonken moet hebben. Mijn standpunt is, dat als muziek goed genoeg is, ze zal overleven. Dopper maakte geen onderscheid tussen lichte (pop-) en klassieke muziek. Hij maakte alleen onderscheid tussen wat hij goede en slechte muziek vond. Je weet Boelo: Beproeft alle dingen en behoudt het goede. Ik weet niet altijd wat het goede is, maar wat ik wel weet is dat de muziek van Dopper, dankzij onze stichting, meer en meer te horen is: over radio 4, op concerten (ook in het buitenland) en door middel van de cd s die de laatste jaren verschenen zijn (afb. 16). Maar ja, alles vergaat, en hoe lang dat duurt... wie zal het zeggen? Cornelis Dopper, de operacomponist Wat een verrassing om op 29 mei j.l. in het Kröller-Müller Museum, te midden van de heerlijk geurende bossen op de Veluwe, operamuziek van Cornelis Dopper te horen. Het was een concert georganiseerd door 401 Nederlandse Opera s. Er werden aria s en duetten uitgevoerd uit opera s van Nederlandse componisten - allen uit de tijd van Cornelis Dopper - die waarschijnlijk niemand van de aanwezigen ooit had gehoord: 19. Aankondiging van de eerste uitvoering van Doppers opera De blinde van Castel Cuillé (1894). 12

14 werd als het ware herontdekt. Geen wonder dat er na afloop van dit concert plannen werden gesmeed om dit geniale gedeelte van Doppers oeuvre, waaraan tot nu toe nauwelijks aandacht werd gegeven, na meer dan een eeuw opnieuw tot leven te brengen. Dopper wordt voornamelijk geassocieerd met zijn symfonische werk: de zeven symfonieën, de Ciaconna gotica, maar aan zijn opera s, gecomponeerd in de periode 1893 tot 1904, werd nauwelijks aandacht besteed Programma uit 1898 van een concert door de Nederlandsche Opera met fragmenten uit Doppers opera Frithjof (1895). fragmenten uit De Roos van Dekama (1896) van Willem Landré, Agnete (1912) en De lachende cavalier (1919) van Julius Röntgen, Jozai (1912) van Gerard van Brucken-Fock, Lioba (1906) van Daniël de Lange, Frau Helga von Stavern (ofwel Het Vrouwtje van Stavoren, 1913) van Jan van Gilse, De Kleermakers van Marken (1916) van Jan Brandts Buys, Caponsacchi (1916) van Richard Hageman (1932) en van Cornelis Dopper Het blinde meisje van Kasteel Cuillé (1894). Een tweetal zangers en een pianist uit België zorgden voor voortreffelijke vertolkingen. Het was voor het eerst sedert de première in 1895 dat een gedeelte uit een opera van Cornelis Dopper werd uitgevoerd. En hoe! En wat een warme ontvangst door het publiek! In het bijzonder voor de fragmenten van Doppers opera. Veel stof tot nadenken. Eigenlijk werd hier een tipje van de sluier opgelicht van Doppers grote talent voor het theater. Zijn ongebreidelde fantasie en gevoel voor dramatiek Het blinde meisje van Kasteel- Cuillé (1894) Dopper componeerde vier opera s. Zijn eersteling, de eenakter Het blinde meisje van Kasteel Cuillé, die hij voltooide in 1894, was meteen een succes. Het verhaal, geschreven door Longfellow naar een gedicht van Jacques Jasmin, is door C. Meursinge-Offers in het Nederlands vertaald. Op 17 december 1894 vond de première plaats in Den Haag door de toenmalige Nederlandsche Opera onder leiding van Cornelis van der Linden (afb. 19). Het stuk ontving zoveel bijval, dat het gedurende een aantal weken in de Amsterdamse Stadsschouwburg op verzoek geprolongeerd werd. Het libretto komt, heel kort samengevat, op het volgende neer: Baptiste, de rijke boerenzoon van Gervais, is verloofd met Margareta. Als Margareta blind wordt, laat Baptiste haar onder invloed van zijn vader in de steek en trouwt met Ange, een rijke boerendochter. Als de huwelijksceremonie in de op een hoge rots gelegen kapel (een koor zingt op de achtergrond het Veni Creator Spiritus) in volle gang is, raakt Margareta van verdriet volkomen buiten zinnen en pleegt zelfmoord. Of zoals Dopper het beschrijft: Na nog enige passen gedaan te hebben, valt Margareta van de rots te pletter. In plaats van het hierbij te laten (vergelijk Tosca van Puccini) voegt Dopper er in zijn jeugdige overmoed aan toe (hij was pas 24!): Op dit gezicht vliegt alles door elkaar heen. Sommige meisjes vallen flauw, de meeste jongemannen met Baptiste en Paul (de broer van Margareta) voorop snellen

15 21. Aria uit de opera Frithjof: Ingeborgs klacht (1898), opgedragen aan Doppers vriendin Sophie Zimmermann, alias Pamorah. naar de plaats des onheils. Men ziet Baptiste ook nog van de rots springen. Maar Paul, die hetzelfde wil doen, wordt vastgegrepen. Dan valt het gordijn. Wat een dramatiek! Daniël de Lange schreef in een vrij uitvoerige beschouwing in de Amsterdamsche Courant van 22 december 1894: Een Wagner bezit Nederland niet, maar wil men de hoop koesteren, dat eenmaal een man van talent in staat gesteld zal worden om voor ons land een plaats op het gebied der dramatische kunst te veroveren, dan moeten de hoorders met goede gezindheid dezen tak der kunst steunen... In de muziek van den Heer Dopper meen ik zulk een ernstig streven te herkennen, en daarom begroet ik zijn werk met 14

16 15 Ingeborgs klacht (vervolg). sympathie, met welwillendheid. (...) Het zou mij niet verwonderen, dat de Heer Dopper met dit werk een belofte heeft gedaan. Zal hij in staat zijn zijne belofte gestand te doen? Dat zal eerst in de toekomst moeten blijken. Zeker schijnt het mij dat deze componist theaterbloed bezit; hij ontwikkele zich, hij kweeke zijn talent op en vervulle onze hoop. Recensent G.F. Dorper schrijft in het Nieuws van den Dag: De heer Dopper heeft drie zaken die voor hem in de toekomst als dramatisch componist zeer veel belooven: talent, bekwaamheid en jeugd. Tijdens het concert in Kröller-Müller werd na het liefdesduet tussen Margareta (Jolien de Gendt, sopraan) en Baptiste (Denzil Delaere, tenor) de waanzinsaria van Margareta gepassioneerd vertolkt. Met ongekend succes!

17 Ingeborgs klacht (vervolg). Frithjof (1895) Een jaar na de première van Het blinde meisje voltooit Dopper zijn tweede opera Frithjof, een avondvullend werk in twee bedrijven en zes tonelen, naar de gelijknamige IJslandse sage in de bewerking van E. Tégner met een Nederlands libretto van B. Bueninck. De opera vertoont verbazend veel progressie ten opzichte van Het blinde meisje, niet alleen in technisch-compositorisch opzicht, maar ook in muzikale rijpheid en dramatische uitdrukkingskracht. De opera bezit vele momenten van grote schoonheid en ontroering. Was Het blinde meisje nog erg naïef en onsamenhangend van structuur, in Frithjof maakt Dopper natuurlijk in navolging van de zo door hem bewonderde Wagner gebruik van leidmotieven, thema s die hij verbindt aan de 16

18 17 hoofdpersoon Frithjof en diens geliefde Ingeborg. Maar ook andere personages hebben een eigen motief. Die leidmotieven lopen als een rode draad door de opera en worden op meesterlijke wijze gevarieerd, al naar de situatie dat vereist. Er zal een volksvergadering gehouden worden in het rijk van koning Helge. De volksheld Frithjof is naar de bijeenkomst gekomen om koning Helge toestemming te vragen voor zijn huwelijk met diens dochter, de priesteres Ingeborg. Maar Helge beschikt afwijzend. Frithjof reageert woedend en zweert wraak. Frithjof wordt verbannen. Hij bezoekt in het geheim zijn geliefde in de tempel van Balder (god van het licht en de liefde uit de noordse mythologie) en vertelt haar hoe de zitting is verlopen en dat hij het land moet verlaten. Intussen is er tussen het rijk van koning Helge en dat van koning Ring een verwoestende oorlog uitgebroken. De soldaten van Ring hebben ook de tempel van Balder verwoest. Ring heeft Ingeborg ontvoerd en haar tot zijn vrouw gemaakt. Als Frithjof terugkeert naar de tempel vindt hij niets dan een ruïne. 22. Affiche uit 1909 van de opera William Ratcliff (1900) in het Hoftheater te Weimar. Frithjof gaat op zoek naar zijn geliefde en dringt, verkleed als een oude bedelaar, het paleis van zijn vijand koning Ring binnen. Er is een feestmaal aan de gang. Op een verhoging zit koning Ring met Ingeborg aan zijn zijde. Frithjof valt op door zijn wijze woorden, waarop Ring hem vraagt naast hem aan tafel plaats te nemen. Het lijkt alsof hij in de oude bedelaar Frithjof herkent. Tijdens een jachtpartij in het woud is de oude koning Ring van de vermoeienissen

19 23. Het Hoftheater te Weimar met het standbeeld van Goethe en Schiller op de voorgrond. tegen een boom in slaap gevallen. Frithjof heeft nu de gelegenheid om wraak te nemen door hem in zijn slaap te vermoorden. Maar hij aarzelt. Als Ring ontwaakt, legt Frithjof zijn vermomming af en vertelt Ring dat hij hem om het leven had kunnen brengen, maar hem heeft gespaard. Uit dankbaarheid schenkt Ring hem zijn rijk en Ingeborg. Het slot van het verhaal speelt zich af bij een nieuwe door Frithjof gebouwde tempel. Ingeborg en Frithjof worden herenigd en in de toekomst zullen de volkeren in vrede naast elkaar leven met Frithjof en Ingeborg als koning en koningin. In deze prachtige opera kunnen we nu reeds eigenschappen vaststellen, die kenmerkend zijn voor Doppers compositietechniek: 1. het metrisch, ritmisch, melodisch, harmonisch en instrumentaal variëren van motieven en thema s, 2. het toepassen van contrapuntische technieken als augmentatie en diminuatie (d.w.z. dat de noten van een motief of thema in waarde worden vergroot of verkleind), 3. het gebruik van de heletoonstoonladder en 4. referenties aan middeleeuwse modi. Dopper is een meester in de kunst van het variëren. Daarin ligt dan ook de kern van zijn structuren besloten. Hij beschikt over een ongebreidelde fantasie en creativiteit, heeft verrassende invallen, en weet in de loop der jaren een steeds toenemende vaardigheid te ontwikkelen om met gebruikmaking van genoemde middelen alle mogelijkheden uit een motief te halen, die het biedt. De opera is wegens gebrek aan financiële middelen nooit opgevoerd. Wel zijn onder leiding van de componist op 6 februari en 20 maart 1898 fragmenten uitgevoerd in concertvorm met het orkest van de Nederlandsche opera (afb. 20). Enkele aria s uit de opera, waaronder Ingeborgs klacht uit het tweede toneel van het eerste bedrijf, bewerkte hij voor zang met pianobegeleiding. Dat stuk is gedateerd 31 maart 1898 en draagt het onderschrift voor mijn lieve vriendinne Sophie [Zimmermann] (afb. 21). William Ratcliff (1900) Dopper voltooit zijn derde opera, William Ratcliff, op 21 juli Het werk is gebaseerd op het gelijknamige verhaal van Heinrich Heine (1823), dat zich afspeelt in Schotland omstreeks Zonder noemenswaardige wijzigingen heeft Dopper Heines tekst overgenomen, zij het dat hij de 18

20 19 oorspronkelijk zeventien scènes heeft gereduceerd tot veertien scènes, verdeeld over vier tonelen in twee bedrijven. Evenals zijn voorgaande opera s is William Ratcliff een dialoog-opera, waarbij de componist de tekst op de voet volgt. Voortbordurend op Frithjof, gebruikt hij een aantal leidmotieven, die kenmerkend zijn voor de personen (en situaties) in de opera: de Schotse edelman MacGregor, diens hypersensitieve dochter Maria, de mediamieke oude kamenierster Margarethe, de trotse schoonzoon Douglas, de hartstochtelijke minnaar en moordenaar Ratcliff en de pseudo-religieuze herbergier (van laag allooi) Tom. De manier waarop Dopper zijn melodieën en motieven hanteert, combineert, aan elkaar verbindt, voortdurend van nieuwe klankkleuren voorziet, ritmische varianten en tempoveranderingen aanbrengt, ze als het ware steeds weer in een nieuw jasje giet, daarbij gebruikmakend van alle gebruikelijke contrapuntische middelen (verbreding, vernauwing, omkering, fugato, canon enz.), hoe hij met behulp van deze technieken bepaalde sferen weet op te roepen, getuigt van een enorme stap voorwaarts ten opzichte van Frithjof en verraadt in dit stadium van zijn ontwikkeling als toondichter groot meesterschap. Het toneel stelt voor een vertrek in het kasteel van Mac Gregor. Deze heeft zojuist het huwelijk voltrokken tussen zijn dochter Maria en graaf Douglas.In een hoek van de kamer staat Maria s oude kamenierster Margaretha. Zij zingt de onheilspellende en raadselachtige woorden: Hoe is uw zwaard zo rood van bloed, Edward? MacGregor vertelt Douglas het verhaal van William Ratcliff. Op zekere dag bezocht William het kasteel en werd op slag verliefd op zijn dochter Maria. 24. Programma uit 1903 van de opera Het eerekruis (1902), uitgevoerd o.l.v. de componist. Zij wees hem af en vanaf die tijd gebeurde er vreemde dingen rond het kasteel. Twee van Maria s aanbidders werden op gruwelijke wijze vermoord. Hun lijken werden gevonden bij Zwartesteen. Douglas zweert wraak nadat hij dit verhaal gehoord heeft. Op dat moment komt Lesley, een handlanger van Ratcliff, het vertrek binnen. Hij overhandigt Douglas een briefje met de mededeling dat een onbekende (Ratcliff) hem die nacht bij Zwartesteen wil ontmoeten. Douglas belooft er te zullen zijn. Het tweede toneel speelt zich af in een ongure herberg. Dieven en ander gespuis

21 25. Brief van Dopper van 16 juni 1900 aan zijn vriendin Sophie Zimmermann met notenvoorbeelden uit de Eerste symfonie en de opera s De blinde, Frithjof en Ratcliff. slapen op de vloer. In een hoek zit William Ratcliff. Als Lesley de herberg binnenkomt, ontspint zich een lange dialoog waarin Ratcliff bekent dat een leger van machten zijn denken beheerst, en dat, toen hij Maria zag, zijn droombeelden werkelijkheid werden. Hij droomde dat hij een nevelman was, de armen uitgestrekt naar Maria, de nevelvrouw. Zij wenkte hem en knikte hem bemoedigend toe. De vermetelen, die het durfden wagen Maria als bruid te omarmen zouden vallen door zijn zwaard. Dan, als een waanzinnige, rent Ratcliff de herberg uit op weg naar Zwartesteen. Het volgende toneel toont een woest maanlandschap. Het is een stormachtige nacht. Men ziet Zwartesteen. Verborgen achter een kruis wacht Ratcliff op de komst van Douglas. Als Douglas beseft dat de onbekende de moordenaar Ratcliff is, trekt hij zijn zwaard. Er vindt een gevecht plaats waarin Ratcliff het onderspit delft. Maar Douglas spaart zijn leven en keert voldaan huiswaarts. Ratcliff krabbelt overeind en stormt, nu geheel van zijn zinnen beroofd, weg. In het laatste toneel bevinden we ons in de 20

22 21 Maria s kamer in het slot. Margaretha kleedt haar voor het bruiloftsfeest. Maria heeft bange voorgevoelens; er hangt iets dreigends in de lucht. Plotseling stormt Ratcliff, bleek en ontdaan, het vertrek binnen. Maria smeekt hem om weg te gaan: Wil je soms dat Douglas je hier vindt? Met die woorden velt ze haar eigen doodvonnis. Ratcliff brengt haar met zijn zwaard om het leven en slaat daarna de hand aan zichzelf. Er verschijnen twee nevelfiguren die elkaar in de armen vallen en innig omhelzen, om dan langzaam in het niet te verdwijnen. Het heeft bijna tien jaar geduurd voordat de opera werd opgevoerd. Dat gebeurde niet in Nederland, maar in het gerenommeerde Groothertogelijk Hoftheater te Weimar onder leiding van de vaste hofkapelmeester Peter Raabe (afb. 22 en 23). De uitvoering deed veel stof opwaaien. De meningen van de critici waren sterk verdeeld, zodanig dat er in de kranten en muziekbladen een polemiek ontstond waaraan zelfs dirigent Peter Raabe deelnam. Wat een feest zou het zijn als Doppers opera William Ratcliff, desnoods fragmenten ervan, na meer dan honderd jaar voor het eerst in Nederland te horen zou zijn! Het eerekruis (1902) Doppers vierde en laatste opera is de eenakter Het eerekruis van Dopper noemt het een dramatische episode en dat is het ook. Het drama speelt zich af in een militair tentenkamp in de tijd van keizer Napoleon. Het is avond en een kampvuur brandt. Soldaten keren terug van het slagveld. Er ontstaat een discussie over de zin van de oorlog. De dappere strijders van de keizer zijn moordenaars, zeggen sommigen. Soldaat Jean sleept zijn dodelijk gewonde broer George voort, die is getroffen door een kogel in de borst. Hij sterft. Tussen de lijken zoekt Martha haar zoons Jean en Georg. Maar niemand heeft de broers gezien. Misschien zijn ze aan het front gesneuveld. Martha s hart is vervuld van haat jegens de keizer. Dan ziet ze Jean. Die vertelt haar dat haar geliefde zoon George gestorven is. Ze wordt overmand door verdriet. Ze heeft slechts één doel voor ogen, George wreken door de keizer te doden. Als de keizer verschijnt, richt Martha met grote koelbloedigheid een geweer op zijn borst. Een ogenblik is Jean in een geweldige tweestrijd gewikkeld, dan grijpt hij zijn geweer, een schot valt, zijn moeder valt dodelijk getroffen ter aarde. De keizer verleent hem een hoge onderscheiding: het erekruis. Doppers laatste opera wordt door het publiek en de pers zeer gunstig ontvangen. Daniël de Lange noemt Dopper een van Nederlands meest talentvolle scheppende toonkunstenaars. De behandeling van het orkest noemt hij voortreffelijk. Daaruit ziet men dat de componist meester is over de materie. Na afloop van de uitvoering verschijnen zowel componist als regisseur (Henri Engelen) op het podium en ontvangen uit handen van de heer Schmier kransen, hoewel ze een eerekruis verdienen. De première vond plaats op 9 januari 1903 door het Amsterdamsch Lyrisch Tooneel in het Paleis voor Volksvlijt onder leiding van Peter Raabe. Wegens groot succes wordt de opera op 11, 13 en 15 januari herhaald. Ook in Rotterdam en Utrecht vinden respectievelijk op 19 januari en 9 februari uitvoeringen plaats. Nog geen jaar later, op vrijdag 18 december 1903 wordt Het eerekruis, nu onder leiding van Cornelis Dopper zelf, onder auspiciën van De Nederlandsche Opera van Joosten in de Stadsschouwburg nogmaals opgevoerd (afb. 24). Het succes is zo groot dat de opera op 22 december herhaald wordt. Ook nu zijn de kritieken lovend: In den componist Dopper mag men een onzer kunstenaars begroeten, die in staat zullen zijn voor de oorspronkelijke dramatische kunst in ons land iets zeer goeds tot stand te brengen. Het eerekruis is nog één keer opgevoerd, en wel op 24 februari 1910 in de Stadsschouwburg te Amsterdam. Op verzoek van Dopper is de muzikale leiding in handen van Evert Cornelis, zijn collega-dirigent van het Concertgebouworkest. Uit een brief van 18 juni 1900 aan Sophie Zimmermann (afb. 25) blijkt hoezeer Dopper zich met de figuren uit zijn opera s vereenzelvigt. In die brief staan vier motieven, drie daarvan komen uit zijn opera s De blinde, Frithjof en Ratcliff. Het vierde motief komt uit zijn eerste symfonie, de balletsymfonie Diana. Al deze motieven hebben te maken met Doppers onbereikbare geliefde Sophie Zimmermann. Het fragment uit De blinde verwijst naar de misleide bruid Margareta, die van liefdesverdriet zelfmoord pleegt; het leidmotief van Ingeborg uit Frithjof illustreert het verlangen naar haar geliefde Frithjof en in Ratcliff vereenzelvigt Dopper zich met William Ratcliff en diens grenzeloze liefde voor Maria; het fragment uit Diana

23 verzinnebeeld de oprechte liefde van de jachtgodin Diana voor de jonge Ridder. Tenslotte. Het streven van de Stichting Cornelis Dopper is de beste momenten uit deze opera s weer voor het voetlicht te brengen, zodat het publiek kennis kan nemen van een andere, geheel onbekende kant van de componist, die bekend is om zijn symfonische werken, maar die ook dramatische werken heeft gecreëerd, die niet verloren mogen gaan voor het nageslacht. Joop Stam Concert met werken van Cornelis Dopper ( ) Aula Zorgvlied, Amsterdam zondag 20 november 2016, aanvang: uur Nocturne voor altviool en orgel Requiem Vocaal Ensemble Chaverim o.l.v. Klaas Withaar Pieter Pilon, piano en orgel Annemarie Konijnenburg, altviool Kaarten à 12,50 te bestellen via de receptie van Zorgvlied, Amsterdam, tel: of zorgvlied@amstelveen.nl. De kaarten kunnen worden opgehaald tegen contante betaling vanaf twee uur voor aanvang van het concert. 22

24 De volgende composities van Cornelis Dopper zijn door de Stichting Cornelis Dopper uitgegeven Vokaal Solozang Elf liederen: Nachtstille, Die Wahrsagerin, Die Hauptsache, Mädel, geh an die Sonne, Das törichte Prinzlein, Trinklied, Liebeslied, Sehnsucht, Die schwarze Laute, Het geluk, Oudt liedeken Koor Vier Zuid-Afrikaanse liederen en Waghondjies voor kinderkoor (met eenvoudige vioolpartijen) Liedercyclus Van zon en zomer voor meisjeskoor Drie liederen voor kinderkoor De zeven boeven, De wilgen, Tom en Tim Instrumentaal Kamermuziek Klankstudie voor fluit, hobo, klarinet, fagot, hoorn en piano Sextet voor fluit, hobo, klarinet, fagot, hoorn en piano Sonate voor viool en piano Strijkkwartet Pallas Athene Piano Henriëttewals Koor en orkest Requiem vocal score orkestpartituur orkestpartijen Symfonieorkest Symfonie I ( Diana ) orkestpartituur orkestpartijen Symfonie VI ( Amsterdamse) orkestpartituur orkestpartijen Harmonieorkest Ab Jove principium Feestmars Te bestellen via Stichting Donemus Beheer tel: +31 (0) info@donemus.nl Samenstelling bestuur Stichting Cornelis Dopper J. Stam, voorzitter Cederhage 6, 9501 TX Stadskanaal, tel: , duinen.stam@ziggo.nl B. Lutgert, secretaris Wielewaalhof 72, 9502 SC Stadskanaal, tel: , blutgert@gmail.com J. Zuidema, penningmeester Sluiskade 143a, 9581 JR Musselkanaal, tel: , joopzuidema@online.nl Mw. M. Dijkman De Oplang 12, 9472 ZC Zuidlaren, tel: R. Beyer Stationslaan 40, 9503 CB Stadskanaal, tel: A. G. Bartelds Tienelsweg 24, 9471 PB Zuidlaren, tel Website: Colofon Uitgave: Stichting Cornelis Dopper Redactie: Joop Stam Ontwerp: Roland Beyer Druk: Repro Runner Stadskanaal