RAPPORTEN VAN ERFPUNT CEL ONDERZOEK 8

Transcriptie

1 ARCHEOLOGIENOTA VRASENE OUDE DORPSSTRAAT 2016 BUREAUONDERZOEK ERFPUNT CEL ONDERZOEK RAPPORTEN VAN ERFPUNT CEL ONDERZOEK 8

2 RAPPORTEN VAN ERFPUNT CEL ONDERZOEK 8 OPDRACHTGEVER Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn Beveren, Oude Zandstraat 92, 9120 Beveren PROJECT Vrasene Oude Dorpsstraat 2016 PROJECTCODE AGENTSCHAP ONROEREND ERFGOED 2016K84 UITVOERDER PROJECT Erfpunt cel Onderzoek Regentiestraat Sint-Niklaas AUTEURS Thierry Van Neste, Marjolijn De Puydt WETENSCHAPPELIJKE BEGELEIDING Erfpunt cel Beheer Erfpunt cel Onderzoek, 2016 Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of welke wijze dan ook zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van Erfpunt. Erfpunt aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. ISSN Erfpunt - cel Onderzoek Regentiestraat Sint-Niklaas Tel +32 (0) onderzoek@erfpunt.be

3 1. BESCHRIJVING VAN DE UITGEVOERDE WERKEN 1.1. VERANTWOORDING Langs de Oude Dorpsstraat te Vrasene zal het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn Beveren een woonzorgcentrum met assistentiewoningen, een lokaal dienstencentrum en een gemeentebibliotheek bouwen. In het kader van de geplande werkzaamheden is een archeologisch vooronderzoek zonder ingreep in de bodem (bureauonderzoek) verplicht. Dit onderzoek werd uitgevoerd door de cel Onderzoek van Erfpunt en stond onder leiding van Thierry Van Neste en Marjolijn De Puydt ADMINISTRATIEVE GEGEVENS PROJECTCODE 2016K84 WETTELIJK DEPOT ISSN ERKENDE ARCHEOLOOG Erfpunt (Archeologische Dienst Waasland) OE/ERK/Archeoloog/2016/00101 Regentiestraat Sint-Niklaas NAAM OPDRACHTGEVER: Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn Beveren, Oude Zandstraat 92, 9120 Beveren VINDPLAATSNAAM: Vrasene Oude Dorpsstraat 2016 PROVINCIE: Oost-Vlaanderen GEMEENTE: Beveren DEELGEMEENTE: Vrasene PLAATS: Oude Dorpsstraat TOPONIEM: Oude Dorpsstraat COÖRDINATEN (LAMBERT 72): Noord: , m Oost: , m Zuid: , m West: , m KADASTRALE GEGEVENS: Beveren, Afdeling 4, Sectie C, percelen 903H, 903K, 903L, 903M, 903N, 903P, 903R, 903S, 903T, 903V, 903W Kadasterplan: zie

4 TOPOGRAFISCHE LIGGING: Zie BEGINDATUM: 12 september 2016 EINDDATUM: 30 november 2016 RELEVANTE TERMEN UIT DE INVENTARIS ONROEREND ERFGOED Typologie: hekpijlers, kapellen (gebouwen en structuren), waterpompen, ziekenhuizen Datering: Onbepaald, nieuwe tijd (16de-18de eeuw), 19de eeuw, eerste helft 20ste eeuw (vóór WO I) Stijlen: neoromaans Culturen: niet van toepassing Materiaal: niet van toepassing Soort: niet van toepassing Gebeurtenis: bureauonderzoek VERSTOORDE ZONES Binnen het projectgebied is een bestaand woonzorgcentrum aanwezig. Onder het grootste deel van het gebouw zijn kelders aanwezig. Deze gaan telkens 220 cm diep. De rest van het gebouw werd gefundeerd op de volle grond, waardoor ook hier geen archeologische resten meer te verwachten zijn. Fig. 1. Plan van de kelder en fundering van het bestaande woonzorgcentrum (brandweer Beveren). 3

5 Fig. 2. Doorsnede van het bestaande woonzorgcentrum (architect Etienne Puylaert). In 1980 werd een vergunning bekomen voor de sloop van een gebouw op het toenmalige perceel 900G (dossier 1980/382, fig. 3). Deze werd gunstig beoordeeld mits voldaan werd aan de voorwaarde om alle resten van de oude funderingen en kelders uit de ondergrond te verwijderen. Bij deze sloop zal de ondergrond dan ook ernstig verstoord geweest zijn. 4

6 Fig. 3. Situering van het af te breken goed uit 1980 (stedenbouwkundige dienst Beveren). In 1986 werd een vergunning bekomen voor de sloop van een deel van het bestaande rusthuis en de sacristie (vergunning 1986/335). In 1987 werd een vergunning uitgereikt voor een aanbouw aan de sacristie op het toenmalige perceel 903F. Hierbij werd de fundering geplaatst tot op de goede bouwgrond, dus onder de teelaarde. Hoewel van de kapel zelf geen plannen beschikbaar zijn, is op de snede van de nieuwbouw (fig. 4) te zien dat ook hier de fundering geplaatst werd op de volle grond. 5

7 Fig. 4. Snede van de aanbouw aan de sacristie (architect Karel De Wolf). Fig. 5. Situering van de aanbouw van de sacristie op het kadaster (architect Karel De Wolf). 6

8 In 1991 werd een vergunning bekomen voor de uitbreiding van het bestaande rustoord met een cafetaria, polyvalente zaal en wintertuin (dossier 91/287). Deze uitbreiding was aan de zuidzijde van het toen reeds bestaande woonzorgcentrum te situeren en besloeg een oppervlakte van 362,40 m². De fundering van dit deel werd eveneens op de volle grond geplaatst, waardoor ook hier de bodem ernstig verstoord werd. Fig. 6. Overzicht van de verstoorde zones binnen het projectgebied. Hoewel op basis van historische kaarten en luchtfoto s een grotere mate van verstoring vastgesteld kon worden, was het niet mogelijk om deze te staven met plannen. Deze verstoringen werden dan ook niet weergegeven op het plan ARCHEOLOGISCHE VOORKENNIS Binnen het projectgebied werd geen voorgaand archeologisch onderzoek uitgevoerd. Resultaten van archeologisch onderzoek in de omgeving zal besproken worden in OMSCHRIJVING VAN DE ONDERZOEKSOPDRACHT Vraagstelling De totale oppervlakte van het projectgebied bedraagt 7567,28 m², hierbij zal meer dan 1000 m² verstoord worden. Artikel van het decreet van 12 juli 2013 betreffende het onroerend erfgoed, gewijzigd bij het decreet van 4 april 2014 stelt dat het bij aanvragen waarbij de totale oppervlakte van de ingreep in de bodem 1000 m² of meer beslaat en de totale oppervlakte van de kadastrale percelen waarop de vergunning betrekking heeft 3000 m² of meer bedraagt en waarbij de percelen volledig gelegen zijn buiten archeologische zones, opgenomen in de vastgestelde inventaris van archeologische zones verplicht is om een bekrachtigde archeologienota zoals vermeld in artikel van datzelfde decreet toe te voegen aan een stedenbouwkundige vergunning met ingreep in de bodem. In het kader van het bureauonderzoek: - Wordt het plangebied afgebakend en beschreven; - Worden reeds verstoorde en reeds onderzochte zones in kaart gebracht; 7

9 - Worden de gekende aardkundige en ecologische kenmerken geïnventariseerd; - Worden de gekende archeologische en historische waarden en indicatoren geïnventariseerd en ingeschat; - Wordt een beschrijving gemaakt van de geplande werken waarvoor een stedenbouwkundige vergunning of verkavelingvergunning wordt aangevraagd, de uitvoeringswijze van deze werken en de potentiële impact ervan op het bodemarchief. Om de eventuele archeologische waarde van het onderzochte gebied in te schatten, wordt informatie verzameld over minstens volgende aspecten, op basis van alle relevante bronnen: 1. De bewoningsgeschiedenis; 2. De landschapshistoriek; 3. De topografie; 4. De geologie; 5. Het bodemgebruik; 6. De vegetatie; 7. De aanwezige erfgoedwaarden; 8. De historische ingrepen. De resultaten van de analyses worden op plannen weergegeven. De resultaten van deze studies moeten toelaten een gemotiveerd advies te formuleren of er al dan niet verder archeologisch vooronderzoek moet uitgevoerd worden, inclusief de methodiek daarvoor Randvoorwaarden Voor het bureauonderzoek werden geen randvoorwaarden voorzien Geplande werken en bodemingrepen Op de site te Vrasene voorziet het OCMW in de bouw van vier gebouwen en een fietsenstalling (fig. 9). In de gebouwen zullen het woonzorgcentrum met 36 plaatsen, een lokaal dienstencentrum en de gemeentebibliotheek gehuisvest worden. Daarnaast zullen 15 assistentiewoningen ingericht worden. Voorafgaand aan de bouw zal het bestaande hoofdgebouw van het woonzorgcentrum, alsook de woningen op percelen 903H, 903K en 903V gesloopt worden. De vier gebouwen zullen verspreid over het projectgebied ingericht worden (fig. 7). Twee vleugels (A en D) worden aan de straatkant gebouwd, een derde vleugel (B) komt grotendeels op de plaats van het bestaande gebouw te staan, de vierde vleugel (C) zal geplaatst worden in het zuidelijke deel van het projectgebied. De fietsenstalling (E) wordt voorzien aan de westelijke rand. De gebouwen zullen met elkaar verbonden zijn door verharde wegen. 8

10 Fig. 7. Overzicht van de nieuwe gebouwen (OSAR architecten). De vleugels aan de westelijke en zuidelijke zijde zullen onderling verbonden worden door een kelder (fig. 10). Aan de straatkant zullen hier de technische ruimten ondergebracht worden. Daarnaast wordt een inrit voor een ondergrondse parkeergarage voorzien. De parking zal plaats bieden aan 21 voertuigen en verbindt de noordelijke en centrale vleugels. Onder de centrale vleugel zal een magazijn komen, samen met kleedruimtes voor het personeel, een apotheek en nog enkele technische ruimten. Een keldergang vormt de verbinding met de zuidelijke vleugel, waar een luchtgroep ondergebracht wordt in de kelder. De kelders zijn vanuit elke vleugel bereikbaar via een traphal. Voor het aanleggen van de kelders zal de grond steeds verstoord worden tot een diepte van minstens 3 m onder het maaiveld. Onder de noordoostelijke vleugel wordt geen kelder aangelegd. Het gelijkvloers van de noordoostelijke vleugel (D) wordt ingericht als refter en herbergt een vergaderzaal (fig. 11). In de noordwestelijke vleugel wordt ruimte voorzien voor de gemeentebibliotheek, een kapper en de directie en administratie. Op het gelijkvloers van de centrale en zuidelijke vleugels worden kamers en gemeenschappelijke ruimten voorzien. Op het eerste niveau wordt in elke vleugel ruimte voorzien voor kamers en gemeenschappelijke ruimtes (fig. 12). Een tweede niveau wordt enkel voorzien in de noordelijke vleugels en zal eveneens plaats bieden aan kamers en gemeenschappelijke ruimtes (fig. 13). De noordoostelijke vleugel (D) zal een totale oppervlakte hebben van 348 m². Hierin is echter de reeds bestaande kapel vervat. Samen met de verstoring die veroorzaakt werd door de 9

11 aanbouw aan de sacristie, zal de verdere verstoring dan ook slechts ongeveer 261,51 m² beslaan. De fundering onder dit gebouw zal eerder beperkt zijn (fig. 16). Deze bestaat uit XPS isolatie van 10 cm met daar bovenop een funderingsplaat van 30 cm. Dit wordt afgewerkt met een vloer uit gepolierd beton met een dikte van 10 cm. De totale dikte van de bodem zal dan ook beperkt zijn tot 50 cm. Ter hoogte van de liftkoker zal wel dieper gegaan worden. Hier zal de bodem 160 cm diep liggen, waaronder eenzelfde fundering geplaatst zal worden. Het noordwestelijke gebouw (A) heeft een totale oppervlakte (zonder kelder of terras) van 400 m². Het gebouw zal echter vrijwel volledig onderkelderd worden, waardoor de impact hier veel ernstiger is. Hierbij dient wel de kanttekening gemaakt te worden dat reeds 154,31 m² van de oppervlakte verstoord werd door de afbraak die vergund werd in Het centrale gebouw (B) heeft een totale oppervlakte (zonder kelder) van 522 m². Hiervan werd echter reeds 296,60 m² ernstig verstoord door de kelders en funderingen van het bestaande woonzorgcentrum. Het zuidelijke gebouw (C) heeft een totale oppervlakte (zonder kelder) van 523,82 m². Een beperkt deel, 48,36 m² hiervan werd verstoord door het bestaande woonzorgcentrum. Behalve in het onderkelderde deel zal de fundering hier eenzelfde dikte hebben als bij gebouw D, waardoor de impact op de bodem eerder beperkt is. Enkel ter hoogte van de liftkoker zal een grotere diepte bereikt worden. De kelders zullen in totaal ± 1420 m² in beslag nemen. Hiervan werd 563,66 m² verstoord door het bestaande woonzorgcentrum en de afbraakwerken die vergund werden in De fietsenstalling, alsook de nieuwe verharde wegen zullen slechts ondiep gefundeerd zijn, waardoor deze geen impact zullen hebben op de bodem. 10

12 Fig. 8. Rioleringsplan van de toestand voor de uitbreiding in 1991 (architect Etienne Puylaert). 11

13 Fig. 9. Inrichtingsplan (OSAR architecten). 12

14 Fig. 10. Ontwerp van de kelder (OSAR architecten). 13

15 Fig. 11. Ontwerp van het gelijkvloers (OSAR architecten). 14

16 Fig. 12. Ontwerp van verdiep 1 (OSAR architecten). 15

17 Fig. 13. Ontwerp van verdiep 2 (OSAR architecten). 16

18 Fig. 14. Terreinsneden van de bestaande en nieuwe toestand (van zuid naar noord). Op de nieuwe toestand staan gebouwen C, B en A (OSAR architecten). 17

19 Fig. 15. Sneden van gebouw A (OSAR architecten). 18

20 Fig. 16. Sneden van gebouw D (OSAR architecten). 19

21 Bij de geplande werken zal de grootste impact bestaan uit de aanleg van de kelders. De zone die nog niet verstoord werd door de kelders en funderingen van het bestaande woonzorgcentrum of door de vergunde afbraakwerken in 1980 heeft een oppervlakte van 865,93 m². De beperkte diepte van de fundering onder het noordoostelijke en zuidelijke gebouw betekenen een matige impact op de bodem. Voor gebouw D gaat het om een oppervlakte van 261,51 m². Het zuidelijke gebouw zal buiten de onderkelderde zone een oppervlakte van 408,17 m² innemen. De afbraak van de bestaande bebouwing zal slechts een beperkte impact tot geen impact op eventueel archeologisch erfgoed hebben, aangezien deze enkel een verstoring veroorzaken binnen reeds verstoorde zones. Rekening houdende met de verschillende oppervlaktes waar de impact matig tot veel zal zijn en waar nog geen verstoring werd vastgesteld, zal de totale verstoring die eventueel archeologisch erfgoed bedreigt, beperkt zijn tot 1585,36 m². Deze oppervlaktes zijn echter sterk verspreid over het projectgebied. Fig. 17. Impact van de werken en de verstoorde zones WERKWIJZE EN ONDERZOEKSSTRATEGIE Voor het bureauonderzoek werd informatie verzameld aangaande de historische, landschappelijke en archeologische kennis van de ruime omgeving van het projectgebied. Voor de historische data werden verschillende literatuurbronnen geraadpleegd. Daarnaast werden verschillende historische kaarten gebruikt. Deze werden verkregen via de Web Map Service (WMS) voor ArcGIS van het Agentschap voor Geografische Informatie Vlaanderen (AGIV), de Erfgoedbank Waasland 1 en het portaal Cartesius 2, een samenwerking tussen het Nationaal Geografisch Instituut, de Koninklijke Bibliotheek, het Rijksarchief en het Koninklijk Museum van Midden-Afrika. De verkregen kaarten werden indien nodig bewerkt, gegeorefereerd en gebruikt als laag in een GIS-omgeving. Ook de landschappelijke

22 achtergrond van het projectgebied werd in GIS onderzocht. Hierbij werd gebruik gemaakt van gegevens die bekomen werden via de Web Map Service en de downloadcatalogus van het AGIV 3. De archeologische gegevens werden hoofdzakelijk bekomen via de cel Beheer van Erfpunt. Daarnaast werden de Centrale Archeologische Inventaris (CAI) en de desbetreffende onderzoeksrapporten geraadpleegd. Op basis van de verkregen gegevens werd een inschatting gemaakt van het potentieel op kennisvermeerdering en de al dan niet te nemen maatregelen die hier het gevolg van zijn. In de loop van dit onderzoek diende niet afgeweken te worden van de Code Goede Praktijk, werden geen externe specialisten geraadpleegd en werd geen wetenschappelijke advisering verkregen van personen die buiten het project stonden. Dit rapport schets het algemene kader van het onderzoek en bevat de neerslag van de onderzoeksresultaten. Een kopie ervan wordt in digitale vorm aangeleverd aan OCMW Beveren, het agentschap Onroerend Erfgoed en Erfpunt cel Beheer

23 2. ASSESSMENTRAPPORT 2.1. BESCHRIJVING EN MOTIVERING VAN METHODEN Voor het assessment van het projectgebied werden de bepalingen in hoofdstukken 7 en 12 van de Code Goede Praktijk gevolgd. In eerste instantie werd het projectgebied afgebakend en beschreven. Dit gebeurde in ArcGIS door middel van de digitale kadasterplannen, de bodembedekkingkaart en de inventaris van het landschappelijk en bouwkundig erfgoed. Het inventariseren van aardkundige en ecologische kenmerken werden geïnventariseerd aan de hand van geologische en bodemkundige kaarten. Gekende archeologische en historische waarden en indicatoren werden geïnventariseerd aan de hand van gegevens van de Centrale Archeologische Inventaris (CAI), de inventaris van het bouwkundig erfgoed en een literatuurstudie. Aan de hand van historische kaarten en luchtfoto s werd de recentere geschiedenis onderzocht. Niet-gegeorefereerde beelden werden gegeorefereerd op basis van herkenningspunten. Vrijwel steeds werd hierbij gebruik gemaakt van een eerstegraads polynomiale vergelijking. Voor de visualisatie van de verschillende kaartlagen werd steeds rekening gehouden met de gebruiksschaal en de resolutie van de desbetreffende kaartlaag. Bij al deze onderzoeken werd rekening gehouden met gegevens die betrekking hadden op het projectgebied, alsook de onmiddellijke tot nabije omgeving. Op basis van de historische kaarten en luchtfoto s werd vastgesteld dat het gaat om een gebied met een lage densiteit aan bebouwing in het verleden. Pas in recentere perioden was er sprake van een hogere densiteit aan bebouwing ASSESSMENT VAN HET ONDERZOCHTE GEBIED Situering van het projectgebied Algemene situering Het projectgebied is gelegen op het grondgebied van Vrasene, een deelgemeente van Beveren (Oost-Vlaanderen). In het noorden is het gebied toegankelijk via de Oude Dorpsstraat. Kadastraal is het gekend onder afdeling 4, sectie C, percelen 889K, 899G, 899H, 900L, 903H, 903K, 903L, 903M, 903N, 903P, 903R, 903S, 903T, 903V, 903W en 907K (fig. 18). De afbakening van de percelen volgens het AGIV wijkt in enige mate af van de gegevens van de landmeter. 22

24 Fig. 18. Situering op het kadaster (GDI-Vlaanderen 2015). Op de bodembedekkingkaart wordt het projectgebied omschreven als een mengeling van gebouwen, overig afgedekt, gras, struiken en bomen. (fig. 19) Fig. 19. Situering op de bodembedekkingkaart (AGIV WMS). 23

25 Topografische en hydrografische situering Op de topografische kaart kan het projectgebied gesitueerd worden op een uitloper van de Wase cuesta, aan de rand van de vallei van de Waterloop van de Hoge Landen in het zuiden en de iets hogere zandrug waarop de kern van Vrasene zich bevindt. Op de Inventaris van het Landschappelijk Erfgoed wordt het projectgebied gesitueerd binnen het traditionele landschap Land van Waas. Op de Vlaamse Hydrografische Atlas bevindt het projectgebied zich binnen het stroomgebied van de Schelde, in het Beneden- Scheldebekken. Het behoort tot de hydrografische zone van de waterloop van de Hoge Landen. Deze waterloop bevindt zich ten zuidoosten van het projectgebied (fig. 20). Fig. 20. Situering op de topografische kaart (AGIV WMS; GDI-Vlaanderen 2006, 2016a). Het reliëf binnen het projectgebied is algemeen te omschrijven als vlak (fig. 14) Geologische en bodemkundige situering De Tertiaire ondergrond behoort tot de Formatie van Lillo, deze kan gedateerd worden in het Midden tot Boven Plioceen. Het is een mariene lithostratigrafische eenheid, gekenmerkt door grijs tot bruin schelprijk zand. Vooral de basis van deze formatie is schelprijk en bevat enkele dikke schelpenbanken. Naar boven toe neemt de schelpenconcentratie geleidelijk af, maar blijven de zanden wel kalkrijk. In het Waasland is het Lid van Oorderen het jongste bewaarde lid van deze formatie. Het Lid van Oorderen bestaat uit fijn glauconiet- en kleihoudend zand met veel schelpen en schelpenfragmenten. Vaak komen verschillende schelpenbanken voor die soms ook grind en beenderfragmenten bevatten. De Formatie kan tot 10 m dik zijn. 4 4 Jacobs, Polfliet, De Ceukelaire et al 2010,

26 Fig. 21. Situering op de geologische kaart van het Tertiair (GDI-Vlaanderen 2002). In het noordwestelijke deel van het projectgebied werden er tijdens het Weichseliaan (Laat- Pleistoceen) eolische sedimenten afgezet (fig. 22-D). Het betreft hier goed gesorteerd, homogeen, fijn tot middelmatig fijn zand, overwegend kalkloos. Het dekzand is een eolisch sediment van lokale oorsprong. Het werd afgezet door overheersende noordenwinden gedurende het Boven-Pleniweichseliaan en vooral in de koude fasen van het Tardiglaciaal en is afkomstig van deflatie van het vlakke laagterrasoppervlak. Het keienvloertje aan de basis van de dekzanden (sensu stricto) is een restgrind gevormd door deflatie van het fluvioperiglaciaal of Tertiair substraat. Het werd later bedolven onder aanwaaiend zand van lokale oorsprong. 5 In het zuidoostelijke deel van het projectgebied werden de bestaande Tertiaire sedimenten plaatselijk herwerkt door afspoeling of massabeweging langs zwakke hellingen (Fig. 22-H). Aangezien het gaat om eerder lokale herwerking zijn de sedimenten nauw verwant met het substraat. 6 5 Adams, Vermeire, De Moor et.al. 2002, Adams, Vermeire, De Moor et.al. 2002,

27 Fig. 22. Situering op de profieltypekaart van het Quartair (AGIV WMS). Op de bodemkaart staat het grootste deel van het projectgebied aangeduid als bebouwd (fig. 23-OB). In het zuidelijke deel van het projectgebied is een zone aangeduid als matig droge zandgronden met een diepe antropogene humus A-horizont (fig. 23-Zcm). De antropogene humus A-horizont wordt gekenmerkt door bruine of grijze plaggen. Onder het plaggendek vindt men vaak overblijfselen van een verbrokkelde Podzol B. Roestverschijnselen komen voor tussen 60 en 90 cm. Fig. 23. Situering op de bodemkaart (GDI-Vlaanderen 2001). Op de potentiële bodemerosiekaart is er voor het projectgebied geen informatie voorhanden (fig. 24). Op een perceel ten zuiden van het projectgebied wordt de erosie aangeduid als verwaarloosbaar. 26

28 Fig. 24. Situering op de potentiële bodemerosiekaart (AGIV WMS) Bodemkundige waarnemingen In het kader van het bureauonderzoek werd geen landschappelijk (boor)onderzoek uitgevoerd Historische beschrijving De oudste geschreven bron met betrekking tot Vrasene dateert uit de 12 de eeuw. In de periode tussen 1149 en 1166 werd naar de plaats verwezen als Vrasne. In 1187 werd dit Frasna of Frasena en ook in 1196 werd de plaats Frasne genoemd. In 1223 werd de benaming Frassene gebruikt. De naam heeft vermoedelijk betrekking op de ligging nabij de beek Verre. De naam van deze beek is meer dan waarschijnlijk afkomstig van het pre-germaanse Parris. Een naam die op zijn beurt afkomstig zou zijn van het oudere Parsis en als oudste vorm Parasis had. Ook het toponiem Vrasene kan op deze wijze herleid worden tot het oude Prasnâ, het oudere Prasinâ en de oervorm Parasinâ. Deze naam zou afkomstig zijn van de zijstroom (de huidige Vrasenebeek) die dezelfde naam had als de hoofdstroom (de Verre of Parasis) met toevoeging van het suffix inâ. De betekenis van pars- kan worden herleid tot kleur (vb. het Duitse Farbe). De variant op pars-, het Indo-Europese bhers-, werd ook in het Latijn gebruikt bij de benaming voor ijzer, namelijk ferrum. De metaalnamen zijn hoofdzakelijk gebaseerd op kleurnamen. Zo is ijzer vernoemd naar de roestige rode kleur van ijzererts. Op basis van deze vaststellingen kan vermoed worden dat de Verre, en daarna ook Vrasene, vernoemd zijn naar de toenmalige bodem die vermoedelijk roestrood kleurde door de aanwezigheid van ijzeroer. Indien de naam Vrasene effectief een pre-germaanse oorsprong heeft, kan gesteld worden dat de plaats reeds voor de 2 de eeuw v.c. bewoond of gekend was 7. Hoewel de vroegste bewoonde plaats in Vrasene het Laar was, werd ook de Oude Dorpsstraat vroeg bewoond. 8 Het huidige projectgebied werd in 2010 vastgesteld als bouwkundig erfgoed Rustoord Sint-Elisabeth (ID 17502) en heeft de status deels bewaard. Het hoofdgebouw 7 Gysseling 1985, Agentschap Onroerend Erfgoed 2016a. 27

29 was achterin gelegen en stond haaks op de straat ingeplant. Het dubbelhuis uit de 18 de eeuw behoorde aanvankelijk toe aan de familie van Puymbroeck en werd in 1835 door de Zusters Maricollen-Fransikanessen uit Waasmunster ingericht als hospitaal. Het gebouw had een beraapte voorgevel van acht traveeën en twee bouwlagen onder een zadeldak met Vlaamse pannen. De tweede bouwlaag werd toegevoegd in 1873 naar een ontwerp van architect Edmond Serrure. Aan de straatkant werd in het begin van de 20 ste eeuw een neoromaanse kapel gebouwd (fig. 25). Deze heeft een rechthoekige plattegrond van vier traveeën. Het betreft een bakstenen constructie met verwerking van natuursteen voor de speklagen en topgevelafwerking. Naast de nu verdwenen ingangspoort met geblokte stijlen en siervazen bevond zich een eenvoudige straatpomp die ingewerkt was in een arduinen stijl met bekronende siervaas. 9 Fig. 25. Zicht op de kapel en de oprit van het bestaande woonzorgcentrum (google maps). De oudste kaart waar het projectgebied op voorkomt is de Ferrariskaart ( , fig. 26). Op deze 18 de -eeuwse kaart is te zien dat in het noordelijke deel van het projectgebied, aan de huidige Oude Dorpsstraat, reeds gebouwen stonden. Achter deze huizen bevonden zich moestuinen en achter de moestuinen landbouwland. Aangaande de bebouwing is geen informatie beschikbaar. Een vergelijking van historische foto s met de bestaande toestand wijst er echter duidelijk op dat er reeds verscheidene her- en verbouwfasen hebben plaatsgevonden (fig. 30-fig. 31). 9 Agentschap Onroerend Erfgoed 2016b 28

30 Fig. 26. Situering op de kaart van Ferraris (AGIV WMS). Op een wijkkaart uit het begin van de 19 de eeuw (fig. 27) is het hierboven vermelde dubbelhuis duidelijk zichtbaar. Evenals enkele kleinere gebouwen aan de Oude Dorpsstraat. Fig. 27. Situering op een wijkkaart uit 1804 ( De Atlas der Buurtwegen (fig. 28) en de kadasterkaart van Popp (fig. 29) geven een gelijkaardig beeld. Binnen het projectgebied bevonden zich vier gebouwen. Het 18 de -eeuwse dubbelhuis is duidelijk ten zien in het noordoostelijke deel van het projectgebied. In de oostelijk zone van het projectgebied is er een oost-west georiënteerd gebouw te zien. In het noordwestelijke deel van het projectgebied bevindt er zich achterbouw van een huis gelegen aan de Oude Dorpsstraat en een losstaand noord-oost-georiënteerd gebouw. 29

31 Fig. 28. Situering op de atlas der buurtwegen (AGIV WMS). Fig. 29. Situering op de kadasterkaart van Popp (AGIV WMS). 30

32 Fig. 30. Zicht op de (Oude) Dorpsstraat uit de periode ( Fig. 31. Zicht op de Oude Dorpsstraat, op ongeveer hetzelfde punt als fig. 30 (Google Maps). De luchtfoto s uit de tweede helft van de 20 ste eeuw tonen een licht ander beeld dan de 19 de - eeuwse kaarten. Op luchtfoto s sinds 1950 (fig. 32-fig. 35) is duidelijk te zien dat het gebouw uit het oostelijke deel van het projectgebied is verdwenen en dat er een groter L-vormig gebouw voor in de plaats is gekomen. Het betreft de stallingen die in de loop van

33 gesloopt werden. De twee gebouwen in het noordwestelijke deel van het projectgebied zijn afgebroken en een groter gebouw, het huidige woonzorgcentrum, is in de plaats gekomen. Fig. 32. Luchtfoto van het centrum van Vrasene, circa 1950 ( Fig. 33. Situering op een luchtfoto uit 1952 ( 32

34 Fig. 34. Situering op luchtfoto van 1 mei 1971 (AGIV WMS). Een luchtfoto uit 1988 toont duidelijk aan dat het gebouw ten zuiden van de kapel afgebroken werd (fig. 35). Fig. 35. Situering op een luchtfoto van 22 mei 1988 (AGIV WMS). De stallingen werden in 1986 afgebroken en vervangen door 10 aparte wooneenheden. In combinatie hiermee werd een groot deel van het projectgebied verhard. Op basis van luchtfoto s tussen 2002 (fig. 36) en 2016 (fig. 37) kan gesteld worden dat er binnen het projectgebied geen ingrijpende bodemingrepen werden uitgevoerd in deze tijdspanne. 33

35 Fig. 36. Situering op een luchtfoto van 28 maart 2002 (AGIV WMS). Fig. 37. Situering op een luchtfoto van 21 april 2016 (AGIV WMS) Archeologisch kader Zoals reeds vermeld in 1.3 werd binnen het projectgebied nog geen archeologisch onderzoek uitgevoerd. Het projectgebied hoort niet tot een vastgestelde archeologische zone maar valt evenwel niet binnen een gebied waar geen archeologie te verwachten valt. 34

36 Fig. 38. Situering op de CAI (GDI-Vlaanderen 2016b). In de omgeving van het projectgebied zijn wel verschillende archeologische onderzoeken uitgevoerd. Ten oosten van het projectgebied bevindt zich de Heilige Kruiskerk (CAI 31851). Deze van oorsprong Romaanse kerk werd in de 15 de eeuw vervangen door een Gotische kerk. Bij opgravingen in de kerk werd er onder de nivelleringslaag van de Romaanse kerk een organisch colluviaal pakket met ijzertijd en Romeins materiaal aangetroffen. Ten noorden van de kerk werden er bij controle van wegenwerken aan de Brugstraat restanten van 6 vroegere wegniveaus aangetroffen (CAI 39035). Oorspronkelijk was dit slechts een pad en pas vanaf de 11 de eeuw werd de eerste echte weg aangelegd. Er is mogelijk een verband met de bouw van de Romaanse kerk. Bij de aanleg van de Sleutelhoflaan in de jaren 60 van vorige eeuw zijn er sporen van een bewoningslaag uit de ijzertijd aangetroffen (CAI 31850) evenals bij het aanleggen van de weg van Antwerpen naar de kust (CAI 31856). Omwille van een nieuwe verkaveling werd er in 2012 een archeologische onderzoek uitgevoerd op de zone tussen de Sleutelhoflaan en de Daalstraat (CAI ). Dit onderzoek bracht sporen uit verschillende archeologische periodes aan het licht. De oudste sporen dateren uit het paleolithicum; verschillende stenen werktuigen wijzen mogelijk op de aanwezigheid van Neanderthalers. Daarnaast zijn ook bewoningssporen uit de metaaltijden aangetroffen. Het betreft hier een palenzwerm waarin twee spiekers werden herkend. De vondsten wijzen op een datering in de ijzertijd eerder dan de bronstijd. Naast bewoningssporen uit de metaaltijden zijn ook begraving uit de Romeinse periode aangetroffen; 25 brandrestengraven in totaal. Deze graven konden aan de hand van het aangetroffen aardewerk gedateerd worden in de tweede helft van de 2 de eeuw tot het eerste kwart van de 3 de eeuw. In het noordelijke, lager gelegen gedeelte van de opgraving zijn er twee volmiddeleeuwse boerderijen en twee volmiddeleeuwse waterputten aangetroffen. Verder zijn er nog 38 houten palen aangetroffen bij het onderzoek van de oude meander van de Vrasenebeek. In die oude meander werden artefacten uit het neolithicum, de metaaltijden, de Romeinse periode en de middeleeuwen aangetroffen. Aan de kruising van de waterloop van de Hoge Landen met de Brugstraat bevindt zich het Sleutelhof (CAI 39083). Deze hoeve is de restant van de vroegere heerlijkheid De Sleutel en vermoedelijk is er een veel oudere kern van de huidige hoeve. 35

37 Op zo n 500 meter ten oosten van het projectgebied, aan de Mosselbank bevond zich vroeger een 18 de -eeuwse windmolen (CAI 39084). Deze molen staat bekend als de Biestmolen of Daelmolen. Ten noorden van het projectgebied werd in de lente van 2016, in het kader van een verkaveling, een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd. Uit dit onderzoek bleek dat een deel van het projectgebied ernstig verstoord was. In de oostelijke en zuidelijke zone werden echter sporen van Romeinse bewoning aangetroffen. Er werden paalsporen aangetroffen die vermoedelijk deel uitmaakten van een hoofdgebouw evenals een waterput. Het vervolgonderzoek moet nog uitgevoerd worden Datering en interpretatie van het onderzochte gebied Het projectgebied bevindt zich in een zone met een zeer gunstige omgevingsfactoren; (matig) droge zandgronden vlakbij een waterloop. De aanwezigheid van de Heilige Kruiskerk, die zich op minder dan 100 meter van het projectgebied bevindt, bevestigd dit. Deze gotische kerk werd voorafgegaan door een romaanse kerk die vermoedelijk dateert van voor 1183 na Christus. Verder zijn er ten oosten van het projectgebied bewoningssporen uit de metaaltijden, de Romeinse periode en de middeleeuwen aangetroffen evenals prehistorische werktuigen die vermoedelijk toebehoorden aan Neanderthalers. Ten noorden van het projectgebied zijn er bij een proefsleuvenonderzoek sporen van Romeinse bewoning aangetroffen. Deze gegevens wijzen op een groot archeologisch potentieel. Het projectgebied is, afgaande op de beschikbare historische kaarten, deels bebouwd geweest sinds de tweede helft van de 18 de eeuw. Recente bouw- en sloopactiviteiten hebben echter een groot deel van het projectgebied verstoord, waardoor vrijwel geen archeologisch erfgoed te verwachten valt binnen de zones die bebouwd zullen worden Synthese Het projectgebied bevindt zich in het traditioneel landschap Land van Waas en wordt gekenmerkt door een zandbodem met een diep antropogene humus A horizont. Uit cartografisch onderzoek is gebleken dat het grootste deel van het projectgebied door bouw- en sloopactiviteiten verstoord is geweest in de laatste eeuwen. Hierdoor werd eventueel archeologisch erfgoed zeer waarschijnlijk vernield. Het uiterst zuidelijke deel van het projectgebied is onverstoord gebleven en het eventueel archeologisch erfgoed in deze zone is waarschijnlijk goed bewaard. Na overleg met de cel Beheer van Erfpunt werd echter beslist dat de niet-verstoorde oppervlakte die in beslag zal worden genomen door de toekomstige bouw te beperkt is om kenniswinst op te leveren bij een verder onderzoek. 36

38 Fig. 39. Synthesekaart SAMENVATTING VOOR GESPECIALISEERD PUBLIEK Aan de Oude Dorpsstraat te Vrasene wordt het woonzorgcentrum vernieuwd. In het kader van het bureauonderzoek werd informatie verzameld over de bewoningsgeschiedenis, landschapshistoriek, de topografie, de geologie, het bodemgebruik, de vegetatie, de aanwezige erfgoedwaarden en de historische ingrepen. Het projectgebied, gelegen in het traditionele landschap Land van Waas en wordt gekenmerkt door een zandbodem. De bodemerosie ten zuiden van het projectgebied is verwaarloosbaar, wat doet vermoeden dat ook binnen het projectgebied de potentiële erosie zeer laag zal zijn. Dit houdt in dat de bewaring van potentieel archeologisch erfgoed vermoedelijk goed zal zijn. Er zijn in de onmiddellijke omgeving van het projectgebied sporen van bewoning uit verschillende archeologische periodes aangetroffen. Het totale oppervlak van het projectgebied bedraagt 7567,28 m², hierbij zal meer dan m² verstoord worden. Het noordelijke en westelijke deel van het projectgebied is momenteel grotendeels bebouwd. Uit onderzoek van historische kaarten en luchtfoto s is gebleken dat binnen grote delen van het projectgebied verschillende bouw- en sloopactiviteiten hebben plaatsgevonden gedurende de 19 de en 20 ste eeuw. Vanwege het ontbreken van plannen, kon de mate van verstoring echter niet vastgesteld worden. De bouw van het huidige woonzorgcentrum heeft echter gezorgd voor een grondige verstoring. Het grootste deel van het gebouw werd onderkelderd, het overige deel werd gefundeerd op de volle grond, waardoor hier geen archeologisch erfgoed meer te verwachten valt. Daarnaast werd in 1980 een vergunning afgeleverd voor een goed aan de noordzijde van het projectgebied. Een voorwaarde hierbij was dat alle ondergrondse elementen eveneens verwijderd werden, waardoor ook hier geen archeologisch erfgoed meer te verwachten is. Na 37

39 afbraak van de oude sacristie, werd in 1987 een nieuwe sacristie gebouwd aan de kapel. Deze werd gefundeerd op de volle grond, waardoor archeologisch erfgoed ook hier vernield werd. De nieuwe gebouwen zullen in totaal 1585,36 m² van de niet-verstoorde oppervlakte beslaan. Hoewel deze oppervlakte bij een aaneengesloten geheel in aanmerking zou komen voor een verder onderzoek betreft het in dit geval een sterk versnipperde oppervlakte waarbij de aaneengesloten oppervlakken te beperkt zijn om reële kenniswinst te genereren bij een verder archeologisch onderzoek. Na overleg met de cel Beheer van Erfpunt werd de beslissing genomen om geen verder onderzoek op te leggen SAMENVATTING VOOR NIET-GESPECIALISEERD PUBLIEK In het kader van de bouw van een nieuw woonzorgcentrum aan de Oude Dorpsstraat te Vrasene (Beveren) werd een bureauonderzoek uitgevoerd. Hierbij werden de geografische, historische en archeologische situatie van het projectgebied geëvalueerd ten einde een inschatting te kunnen maken van het potentieel op de aanwezigheid van archeologisch erfgoed. De historische en archeologische gegevens wijzen op een mogelijkheid tot aanwezigheid van archeologische erfgoed. Door bouw- en sloopactiviteiten gedurende de 19 de en 20 ste eeuw werd het eventueel archeologisch erfgoed echter vernield in een groot deel van het projectgebied. Aangezien de nieuwe gebouwen hoofdzakelijk in het verstoorde deel van het projectgebied gaan gebouwd worden en de te verstoren oppervlakte te versnipperd is om kenniswinst te genereren, is een vervolgonderzoek niet aangewezen en kan het projectgebied vrijgegeven worden voor de werkzaamheden. 38

40 3. BIBLIOGRAFIE 3.1. GERAADPLEEGDE LITERATUUR ADAMS R., VERMEIRE S., DE MOOR G. ET AL. 2002: Toelichting bij de Quartairgeologische Kaart: kaartblad 15, Antwerpen, Gent. AGENTSCHAP ONROEREND ERFGOED 2016a: Vrasene, Inventaris Onroerend Erfgoed [online], (geraadpleegd op 12 september 2016). AGENTSCHAP ONROEREND ERFGOED 2016b: Rustoord Sint-Elisabeth, Inventaris Onroerend Erfgoed [online], (geraadpleegd op 12 september 2016). GYSSELING M. 1985: De namen Verre, Verrebroek en Vrasene, Het land van Beveren 28.4, JACOBS P., POLFLIET T., DE CEUKELAIRE M. ET AL. 2010: Toelichting bij de geologische kaart van België, Vlaams gewest: kaartblad 15, Antwerpen, Brussel. VAN RANST E. & SYS C. 2000: Eenduidige legende voor de digitale bodemkaart van Vlaanderen (Schaal 1:20 000), Gent CARTOGRAFISCHE EN ICONOGRAFISCHE BRONNEN GDI-VLAANDEREN 2001: Vectoriële versie van de Bodemkaart [shapefile], AGIV, IWT, Laboratorium voor Bodemkunde van de Universiteit Gent (GIS-Vlaanderen). GDI-VLAANDEREN 2002: Vectoriële versie van de Tertiaire geologische kaart [shapefile], MVG-EWBL-ANRE (GIS-Vlaanderen). GDI-VLAANDEREN 2006: Digitaal hoogtemodel van Vlaanderen [shapefile], MOW-Afd WL, VMM-Afd Water en AGIV. GDI-VLAANDEREN 2015: Digitale kadastrale percelenplannen (AAPD) AGIV, toestand 01/01/2015 [shapefile] (gedownload op 03/08/2015). GDI-VLAANDEREN 2016a: Vectoriële versie van de VHA-waterlopen & -zones [shapefile], Vlaamse Milieumaatschappij - Afdeling Operationeel Waterbeheer (AGIV). GDI-VLAANDEREN 2016b: Centrale Archeologische Inventaris (CAI) [shapefile] 4. BIJLAGEN - Plannenlijst - Privacy-fiche - Programma van maatregelen 39