Vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied Koningshoeven te Helenaveen.

Transcriptie

1

2 Vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied Koningshoeven te Helenaveen. mei VO-01 Pagina 2 van 55

3 Distributielijst: - Dienst Landelijk Gebied (DLG) - Explosive Clearance Group (ECG) HISTORISCH ONDERZOEK: TER CONTROLE: TER VRIJGAVE: B. van de Camp MA Drs. T. Kleuters Ing. F. Pas Copyright Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, internet of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de houders van het auteursrecht. De opdrachtgever mag voor intern gebruik duplicaten maken VO-01 Pagina 3 van 55

4 Inhoudsopgave 1 INLEIDING INLEIDING PROBLEEMINVENTARISATIE DOEL VAN HET VOORONDERZOEK WERKWIJZE ONDERZOEKSGEBIED HISTORISCH ONDERZOEK GEGEVENS OMTRENT OORLOGSHANDELINGEN IN DE PERIODE DE MEIDAGEN VAN DE BEZETTINGSPERIODE DE BEVRIJDING VAN HELENAVEEN IN 1944 TOT DE NATIONALE BEVRIJDING GEMELDE EN GERUIMDE EXPLOSIEVEN SCHADEMELDINGEN MELDINGEN GEMEENTE DEURNE MELDING- EN RUIMRAPPORTEN EODD MIJNENVELDEN LUCHTFOTO INTERPRETATIE DOEL VAN DE LUCHTFOTO INTERPRETATIE MOGELIJKHEDEN VAN LUCHTFOTO INTERPRETATIE GRENZEN AAN LUCHTFOTO INTERPRETATIE RESULTATEN LUCHTFOTO INTERPRETATIE NAOORLOGSE WERKZAAMHEDEN INLEIDING WAARGENOMEN NAOORLOGSE (GROND-)WERKZAAMHEDEN AFBAKENING VERDACHT(E) GEBIED(EN) INLEIDING HORIZONTALE AFBAKENING VERTICALE AFBAKENING MOGELIJK AAN TE TREFFEN CONVENTIONELE EXPLOSIEVEN CONCLUSIE EN ADVIES CONCLUSIE ADVIES OVERZICHT VAN GEHANTEERDE BRONNEN BIJLAGEN BIJLAGE 1: LEEMTEN IN KENNIS BIJLAGE 2: MELDINGEN VAN SCHADE AAN WONINGEN BIJLAGE 3: OVERZICHT VAN GERAADPLEEGDE ARCHIEVEN RHCE BIJLAGE 4: OVERZICHT VAN GERAADPLEEGDE ARCHIEVEN HORST AAN DE MAAS VO-01 Pagina 4 van 55

5 1 INLEIDING Op een onbekend aantal plaatsen in Nederland liggen nog bommen, granaten en andere munitie uit de Tweede Wereldoorlog. Tot op heden worden bij grond-, water- en wegwerkzaamheden nog dagelijks conventionele explosieven aangetroffen. Volgens mondiale, militaire inschatting is van al het materieel dat gedurende de Tweede Wereldoorlog verschoten of afgeworpen is, ondergronds 10% en onder water 15% niet tot ontploffing gekomen. Wanneer deze explosieven bij werkzaamheden worden aangetroffen, kunnen deze gevaar opleveren voor de publieke veiligheid. Daarnaast kunnen deze vondsten een zware belasting voor het milieu vormen. 1 Om het risico op het aantreffen van achtergebleven conventionele explosieven inzichtelijk te krijgen, wordt aangeraden om voorafgaand aan bodemingrepen een explosievenonderzoek uit te laten voeren. Dit onderzoek kan bestaan uit maximaal 3 fases, te weten: - Het vooronderzoek: Bij deze bureaustudie wordt allereerst nagegaan in hoeverre het te bewerken gebied betrokken is geweest bij oorlogshandelingen c.q. gebeurtenissen die hebben geleid tot het in de bodem komen van conventionele explosieven (indicaties) en gebeurtenissen die hebben geleid tot het verwijderen van conventionele explosieven uit de bodem (contra-indicaties); - Het detectieonderzoek: De verdachte gebieden die in het vooronderzoek zijn vastgesteld worden bij het detectieonderzoek nader onderzocht. Bij het detectieonderzoek wordt het te bewerken gebied met behulp van geavanceerde metaaldetectoren onderzocht op de aanwezigheid van metaalhoudende objecten in de bodem. Mogelijk aanwezige verdachte objecten worden bij digitale detectie van een coördinaat voorzien; - Het benaderonderzoek: De gelokaliseerde verdachte objecten worden door gecertificeerd personeel en speciaal beveiligd materieel benaderd en geïdentificeerd. Mocht het object daadwerkelijk een explosief betreffen, dan wordt het (indien mogelijk) veiliggesteld in een speciale opslagunit. De vernietiging geschiedt vervolgens door de Explosieven Opruimingsdienst Defensie. Dit verslag beschrijft de eerste fase van het explosievenonderzoek: het vooronderzoek. 1 Voor nadere info betreffende regelgeving etc. zie: VO-01 Pagina 5 van 55

6 In opdracht van Dienst Landelijk Gebied heeft ECG een vooronderzoek uitgevoerd voor het project Koningshoeven nabij Helenaveen. De aanleiding voor deze bureaustudie is gelegen in de reconstructie van het oorspronkelijke hoogveen in het Middengebied Peelvenen. 2 In het kader van de reconstructie heeft de Dienst Landelijk Gebied werkzaamheden binnen het onderzoeksgebied Koningshoeven gepland. De werkzaamheden omvatten het volgende 3 : - Herstellen van waterwegen; - Dempen van waterwegen; - Herprofileren van reeds bestaande waterwegen; - Aanleggen van nieuwe waterwegen; - Aanleggen van nieuwe gemalen; - Verwijderen van gemalen; - Verwijderen van dammen uit waterwegen. Aan ECG is opdracht verstrekt om een vooronderzoek naar de aanwezigheid van conventionele explosieven uit te voeren. Het vooronderzoek is uitgevoerd en opgesteld conform de offerte met kenmerk: /ECG10191, de vigerende Beoordelingsrichtlijn voor het Opsporen van Conventionele Explosieven (BRL-OCE) en de Concepttekst nieuwe methode voor uitvoeren van vooronderzoek CE van de branchevereniging VEO (OVEO-VOO N, mei 2010). 4 2 Dienst Landelijk Gebied 'Peelvenen' peelvenen (april 2011). 3 Dienst Landelijk Gebied, Maatregelenkaart Uitvoeringsplan Koningshoeven, 20 januari VEO, Concepttekst nieuwe methode voor uitvoeren van vooronderzoek CE (OVEO-VOO N) VO-01 Pagina 6 van 55

7 2 INLEIDING PROBLEEMINVENTARISATIE 2.1 DOEL VAN HET VOORONDERZOEK Het vooronderzoek heeft tot doel om te beoordelen of er indicaties zijn dat binnen het onderzoeksgebied conventionele explosieven aanwezig zijn, en zo ja, om het verdachte gebied in horizontale en verticale dimensie af te bakenen. Het vooronderzoek bestaat uit zowel het inventariseren als beoordelen (analyseren) van bronnenmateriaal. Eindresultaat is een rapportage en een bijbehorende conventionele explosieven bodembelastingkaart. 2.2 WERKWIJZE Om antwoord te kunnen geven op de vraag of er binnen het onderzoeksgebied sprake is van een mogelijk verdacht gebied, dienen een aantal essentiële bronnen te worden geraadpleegd. Voor dit onderzoek is met name gebruik gemaakt van landelijke en regionale literatuur, het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCe) en het gemeentearchief Horst aan de Maas te Horst. Daarnaast zijnde archieven van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) te Den Haag en van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) te Culemborg ingezien. Tenslotte zijn voor de luchtfoto interpretatie de luchtfotocollecties van Wageningen University, de Topografische dienst te Zwolle, The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) te Edinburgh en de National Archives te Washington geraadpleegd. Deze bronnen voldoen aan de Concepttekst nieuwe methode voor uitvoeren van vooronderzoek CE, waarin is vastgesteld dat er een aantal verplichte en optionele bronnen zijn die in een vooronderzoek geraadpleegd dienen te worden. 5 In het navolgende overzicht (tabel 1) staat weergegeven welke type bronnen dit zijn en hoe hieraan bij dit onderzoek gehoor is gegeven: BRON RAADPLEGEN GERAADPLEEGD Verplicht Optioneel Literatuur ٧ Ja Gemeentearchief ٧ Ja Nederlands Instituut voor Militaire Historie ٧ Ja Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie ٧ Nee Explosieven Opruimingsdienst Defensie ٧ Ja Luchtfotocollectie Wageningen University ٧ Ja Luchtfotocollectie Topografische Dienst Zwolle ٧ Ja Luchtfotocollectie The Aerial Reconnnaissance ٧ Ja Archives (Edinburgh) The National Archives (Londen) ٧ Nee Bundesarchiv-Militararchiv (Freiburg) ٧ Nee The National Archives (Washington) ٧ Ja Getuigen ٧ Nee Tabel 1: Overzicht van geraadpleegde bronnen. 5 VEO, Concepttekst vooronderzoek CE VO-01 Pagina 7 van 55

8 Op basis van de onderzoeksresultaten uit bovenstaande bronnen, zal worden bepaald of er in (delen van) het onderzoeksgebied indicaties aanwezig zijn dat het gebied als verdacht op de aanwezigheid van conventionele explosieven kan worden aangemerkt. Wanneer uit het bronnenmateriaal belangrijke feiten of conclusies naar voren komen, wordt met behulp van voetnoten een verwijzing gegeven naar de vindplaats van de betreffende passages, afbeeldingen of documenten zodat alle gegevens desgewenst verifieerbaar zijn. 2.3 ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied beslaat een door ECG berekende oppervlakte van circa 203 hectare. Het gebied is gelegen op de grens tussen Brabant en Limburg in de gemeente Deurne. Ten zuiden van het gebied ligt de plaats Helenaveen. Legenda Onderzoeksgebied Figuur 1: Overzicht van het onderzoeksgebied Koningshoeven nabij Helenaveen VO-01 Pagina 8 van 55

9 3 HISTORISCH ONDERZOEK Om een helder en overzichtelijk beeld te krijgen of het onderzoeksgebied betrokken is geweest bij oorlogs- en gevechtshandelingen, is gekozen voor een chronologische beschrijving van de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze beschrijving wordt in dit hoofdstuk gevolgd door meldingen en ruimingen van conventionele explosieven door de EODD in de periode en naoorlogse mijnenkaarten en in hoofdstuk 4 door de resultaten van de luchtfoto interpretatie. 3.1 GEGEVENS OMTRENT OORLOGSHANDELINGEN IN DE PERIODE Om een zo compleet mogelijk overzicht van de relevante oorlogshandelingen in (de omgeving van) het onderzoeksgebied te schetsen, is deze paragraaf onderverdeeld in drie perioden: de meidagen van 1940, de bezettingsperiode mei 1940 tot en met november 1944 en de bevrijding van de gemeente Deurne tot en met de nationale bevrijding in mei DE MEIDAGEN VAN 1940 Bij de Nederlandse verdediging tegen de dreigende Duitse invasie, rekende het Nederlandse opperbevel niet op een eventuele overwinning op de oosterbuur. De Nederlandse strategie werd uitgevoerd met het doel de Nederlandse Regering niet in handen van de Duitsers te laten vallen en naar het veilig geachte Londen te sturen. Om dit te bewerkstelligen werden de meeste Nederlandse troepen rondom Den Haag, Rotterdam en Utrecht (de Vesting Holland) gestationeerd. Om de Duitse opmars richting het Regeringscentrum te kunnen vertragen, werden er ten oosten van de Randstad diverse verdedigingslinies aangelegd. Eén daarvan was de Peel-Raamstelling: een stelling die begon aan de Maas, ter hoogte van Grave om via Mill, door de Peel en langs de Zuid- Willemsvaart aan de Belgische grens bij Weert te eindigen. De door Nederlandse troepen verdedigde verdedigingslijn liep ten westen van Helenaveen, hoewel de plaatsen Griendtsveen, Meijel, Roggelschedijk, Nederweert en Helenaveen zelf ook met manschappen (eventueel beschermd door lichte bunkers) verdedigd konden worden. Onderstaande afbeelding (figuur 2) geeft een overzicht van de in mei 1940 gelegerde troepen in de regio van het onderzoeksgebied en de naderende Duitse opmars in het gebied. In het algemeen kan gesteld worden dat de Nederlandse vertragingstactiek nauwelijks succes heeft gehad. De Duitse overmacht was dermate groot dat het Nederlandse opperbevel al na één dag opdracht gaf om alle stellingen te verlaten en terug te trekken richting de Vesting Holland. Dat er als gevolg hiervan nauwelijks gegevens bekend zijn over oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied, dient dan ook in dit licht bezien te worden. De gegevens die wel achterhaald konden worden, hebben betrekking op de voorbereidende werkzaamheden om barricades op te werpen: "Op 10 mei 1940 laten Nederlandse militairen de Carpsbrug en de Witte Brug springen. Daardoor ontstaat schade aan gebouwen en woningen. Onder andere het café en de Bakkerij bij de Carpsbrug, het Grontmijkantoor en de jeugdherberg bij de Witte Brug worden hierbij beschadigd. Om een vrij VO-01 Pagina 9 van 55

10 schootsveld voor de kazematten te creëren worden door de soldaten 8 tuinderwoningen, 1 boerderij en 1 stalling verwoest en platgebrand. Schepen en aken worden tot zinken gebracht, eikenbomen worden met springstof omgehaald om te dienen als wegversperring voor het naderende Duitse leger." 6 Figuur 2: Overzicht van de Nederlandse verdediging en de Duitse opmars in mei Het onderzoeksgebied is met groen omkaderd DE BEZETTINGSPERIODE Na de capitulatie op 15 mei 1940 lag Nederland in het westelijk front van de oorlog in Europa. Tussen juli 1940 en juni 1944 was dit front voornamelijk onderdeel van een oorlog in de lucht. Doordat Nederland in verschillende aanvliegroutes van zowel de Duitsers als de Geallieerden lag, werden er regelmatig vliegtuigen gesignaleerd. In het overzicht op de volgende pagina s (tabel 2) zijn meldingen van (lucht-)oorlogshandelingen weergegeven die (mogelijk) plaats hebben gevonden in de omgeving van het onderzoeksgebied. Omdat deze gebeurtenissen op basis van archief- en literatuuronderzoek 6 P. Theelen, Mobilisatiegebeurtenissen in Helenaveen (mei 2011) VO-01 Pagina 10 van 55

11 niet feitelijk tot het onderzoeksgebied zijn te herleiden, wordt getracht de gegevens in hoofdstuk 4 middels luchtfoto interpretatie aan te vullen. DATUM GEBEURTENIS 10 mei 1940 Duits vliegtuig ten westen van Ysselstein en ten noordoosten van Deurne. 17 mei 1941 Een Whitley Mk V Z6493 EY-V van het No. 78 squadron verongelukt om uur achter de boerderij van Crommertuin te Helenaveen. Aanvullende informatie: In de nacht van 16 op 17 mei 1941 werd de bommenwerper tijdens een missie naar Keulen naar beneden gehaald door Unteroffizier Pross van het 3./Nachtjagdgeschwader. Vijf bemanningleden van de Whitley EY-V kwamen hierbij om het leven (mei 2011). Deze verwijzing naar een mogelijk neergestorte bommenwerper in het onderzoeksgebied is door ECG nader bekeken. Uit oude bevolkingsregisters is gebleken dat er meerdere inwoners met de VO-01 Pagina 11 van 55

12 DATUM GEBEURTENIS 1 september 1941 Een Hampden Mk I AD912 OL-Y van het No. 83 squadron verongelukt om uur aan de Meerselsepeel Heitrak, Deurne. 13 april 1942 Een Wellington Mk Ic Z8951 BU- van het No. 214 Federated Malay States squadron verongelukt bij Deurne Een Wellington Mk Ic Z8951 BU- van het No. 214 Federated Malay States squadron verongelukt om uur bij Deurne. 30/31 mei 1942 Een Wellington Mk MK-X van het No. 500 County of Kent squadron verongelukt bij Maashees, Neerkant. 14 januari 1943 Een Typhoon Mk PR- van het No. 609 West Riding squadron verongelukt om uur in de Peel te Helenaveen. 8 april 1943 Bombardement op Helenaveen. Getroffen werd de boerderij Koningshoeve. 8 Figuur 3: Boerderij 'Koningshoeve' ( ). 22 juni 1943 Een Wellington Mk AL- van het No. 429 RCAF Bison squadron verongelukt om uur bij Neerkant, Deurne. 30 juni 1943 Een Geallieerd vliegtuig verongelukt in de Rakt te Deurne. 14 januari 1944 Een Typhoon Mk JR375 PR- van het No. 609 West Riding squadron verongelukt om uur op ca. 2 km ten noordoosten van Helenaveen. 30 januari 1944 Een B-17F met nummer VP- van het 533rd Bomber Squadron van de 381st Bomber Group, verongelukt tussen Bakel en Deurne in de omgeving van de Zwarte Plak (Horst). 21 april 1944 Een Halifax Mk EC- van het No. 578 squadron verongelukt bij Helenaveen. 22 april 1944 Een Halifax Mk III LV867 ZA D for Dog van het No. 10 squadron verongelukt te Helenaveen. 23 april 1944 Een Lancaster Mk SR- van het No. 101 squadron verongelukt te Helenaveen. 7/8 september Een Mosquito die een Intrudervlucht maakte naar het Eemsgebied in Duitsland, 1944 beschadigde bij Helenaveen drie schepen. 24 september1944 Een Lancaster LM718 QR-K van het No. 61 squadron verongelukt te Deurne, Houtenhoek. naam 'Crommentuin' verspreid over Helenaveen woonden, waardoor de exacte locatie niet vast is komen te staan. Daarnaast blijkt dat alle vijf de inzittenden zijn overleden en in Nijmegen zijn begraven. Hieruit blijkt dat het toestel na de crash door de Duitse bezetter is benaderd. Dat het toestel vandaag de dag nog in de bodem aanwezig zou zijn, is dan ook niet waarschijnlijk. 8 Uit nader onderzoek is vast komen te staan dat de voormalige boerderij genaamd 'Koningshoeve' op perceelnummer H139 stond (de tegenwoordige Grashoekseweg 5). Deze locatie bevindt zich op ongeveer 1,5 kilometer van het onderzoeksgebied VO-01 Pagina 12 van 55

13 DATUM GEBEURTENIS 2 oktober 1944 Een Typhoon Mk MN379 5V- van het No. 439 RCAF Westmount squadron verongelukt ca. 22 km ten zuidoosten van Deurne. 21/22 oktober 1944 Duits bombardement door Junkers Ju 87 van het NSGr. 2 op Deurne. 28/29 oktober1944 Duits bombardement door Focke Wulfs Fw 190 van het III./KG 51 Edelweisz in het gebied Helmond - Deurne. 29 oktober 1944 Duits bombardement door 18 Focke Wulfs Fw 190 van het IV./KG 51 Edelweisz op Deurne. 4 oktober 1944 Intensief, nauwkeurig gericht afweervuur van zware batterijen boven het doel en bij Griendtsveen, waardoor drie vliegtuigen licht beschadigd werden. 6 november 1944 Duits bombardement op Deurne. Getroffen werd Ostade. 26 november 1944 Bombardement op Deurne. 21 februari 1945 Lancaster Mk LL741 VN- van het No. 50 squadron te Deurne tussen Griendtsveen en Helenaveen. Tabel 2: Overzicht van bombardementen en neergestorte vliegtuigen in de buurt van het onderzoeksgebied DE BEVRIJDING VAN HELENAVEEN IN 1944 TOT DE NATIONALE BEVRIJDING Na de Geallieerde invasie in Normandië en de uitbraak uit het bruggenhoofd verliep de Geallieerde opmars tot september 1944 zeer voorspoedig. Gedurende deze maand waren de Geallieerden reeds tot aan de Nederlandse grens gevorderd en zag de strategische situatie er voor hen zeer rooskleurig uit. Van georganiseerde Duitse tegenstand leek geen sprake meer te zijn. 10 De razendsnelle opmars begon echter zijn tol te eisen. De ver vooruitgeschoven eenheden kregen moeilijkheden met de bevoorrading en het landschap werd minder geschikt voor een snelle mobiele oorlogsvoering. Het momentum van de Geallieerde opmars diende echter zo lang mogelijk gehandhaafd te blijven. De Britse veldmaarschalk Montgomery pleitte daarom voor een zogenaamde single thrust aanval. Hij wilde via een smal front vanuit België door Nederland naar het Ruhrgebied oprukken. Dit werd operatie Market Garden. De intentie was om over zeven waterwegen tussen Eindhoven en Arnhem een luchtlandingtapijt te leggen (Market). Die langgerekte rode loper moest de Second British Army in staat stellen vanaf het Maas-Scheldekanaal tot over de Neder-Rijn op te rukken (Garden). De rechterflank van de grondoperatie werd afgedekt door het VIII British Corps. Op 22 september bereikte de 11th Armoured Division, een onderdeel van dit legerkorps, via Someren en Asten uiteindelijk Deurne. De Duitsers werden teruggedreven achter de zogenaamde kanalengordel (Deurnsche kanaal, Defensiekanaal en Helenavaart). Op 8 oktober werden de Britten in de regio vervangen door eenheden van de Amerikaanse 7th Armoured Division. Deze eenheid begon op 19 oktober 1944 met een aanval in het kader van de operatie Pollux over het Deurnsche kanaal met als doel een bruggenhoofd bij Griendtsveen te 9 Bron (tenzij anders vermeld): T. Eversteijn, Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945 (niet gepubliceerd). 10 J. Didden en M. Swarts, Brabant bevrijd (Hulst 1994) VO-01 Pagina 13 van 55

14 vormen om van hieruit op te rukken langs de weg Deurne-America. 11 De aanval werd ondersteund door het 434th Armored Field Artillery Battalion, die deze dag 843 granaten verschoot. 12 Op 22 oktober stokte de Geallieerde opmars tussen Griendtsveen en America. Het contact met de vijand beperkte zich tot artillerievuur over en weer. 13 Op 27 oktober grepen de Duitsers het initiatief. Er werd een afleidingsaanval gelanceerd ter hoogte van Meijel en Helenaveen om de druk op de elders in Brabant en Zeeland gelegen Duitse troepen te verlichten. De aanval kwam als een volslagen verrassing. 14 In korte tijd was Meijel bezet. Hiervandaan liepen twee wegen, één naar Liessel en één naar Asten. Op 29 oktober slaagden de Duitsers erin om Liessel in te nemen. In allerijl werd het bruggenhoofd bij Griendtsveen door de Amerikanen overgedragen aan troepen van 11 e Britse Pantserdivisie. Zodat de Amerikanen zich konden richten op het afweren van de aanval. Uiteindelijk trokken de Duitsers zich na een aantal dagen van hevige strijd weer terug over de waterwegen met uitzondering van een klein bruggenhoofd in Meijel. 15 De definitieve zuivering van de Peel en het gebied ten westen van de Maas werd ingeleid door de operatie Nutcracker. Ondermeer vanuit het gebied tussen Deurne en Griendtsveen werd deze aanval met als einddoel Venlo ingezet. 16 Op 22 november startten eenheden van de Britse 11 e Pantserdivisie hun opmars langs de weg van Griendtsveen naar America. Mijnen en slechte weersomstandigheden vormde de belangrijkste belemmeringen. 17 Uiteindelijk werd diezelfde dag America bereikt. Het front verschoof in de loop van deze tijd van de Peel naar de Maas. Voor de plaats Helenaveen betekende deze frontperiode dat het na enige tijd in frontgebied te hebben gelegen, op 21 november 1944 bevrijd werd. Door de beschietingen die met operatie Nutcracker gepaard gingen, werden alle inwoners geëvacueerd en de huizen bij de uiteindelijke terugtrekking van de Duitse troepen richting de Maas geplunderd. 11 After Action Report, 7th Armored Division, Period 1-31 October Headquarters 7th Armored Divison (HQ 7th Arm. Div.) U.S. Army, Op 20 oktober 1944: 645 granaten, 21 oktober 1944: 503 granaten, After Action Reports of the 434th Armored Field Artillery Battalion. HQ 7 th Arm. Div., U.S. Army, After Action Report, 7th Armored Division, Period 1-31 October 1944, HQ 7 th Arm. Div., U.S. Army, C. Klep en B. Schoenmaker, De bevrijding van Nederland Oorlog op de flank ( s-gravenhage 1995) J.W.M. Schulten, De strijd bij Meijel, Militaire spectator, CL (1982) I, 5-20, aldaar J.A.M.M. Janssen, De bevrijding van Horst op 23 november 1944 in militair perspectief: de operatie Nutcracker, Horster Historiën 1 (1986) , aldaar Taurus Pursuant. A History of the 11th Armoured Division (z.p. 1945) VO-01 Pagina 14 van 55

15 3.2 GEMELDE EN GERUIMDE EXPLOSIEVEN Aan de hand van in het verleden gemelde en geruimde explosieven is het mogelijk een indicatie te geven van in (de omgeving van) het onderzoeksgebied afgeworpen, verschoten of gedumpte explosieven. Een dergelijke indicatie dient ter ondersteuning van de overige feiten uit de probleeminventarisatie. In deze paragraaf worden eerst de meldingen van schade aan woningen, veroorzaakt door explosieven, behandeld ( 3.2.1). Daarna volgen de meldingen van aangetroffen explosieven voor de periodes ( 3.2.2) en 1970 tot heden ( 3.2.3) SCHADEMELDINGEN Na de oorlog is door de Centrale Directie van de Wederopbouw en de Volkshuisvesting een inventarisatie gemaakt van schade aan woningen tengevolge van oorlogshandelingen. Voor het onderzoeksgebied zijn verschillende dergelijke meldingen aangetroffen. 18 Deze meldingen zijn in figuur 4 op pagina 27 naar de huidige topografie gegeorefereerd. Opvallend aan de meldingen is het feit dat veel van de getroffen woningen in de nabijheid van een brug over een vaart zijn gelegen MELDINGEN GEMEENTE DEURNE Eén van de voorgangers van de huidige Explosieven Opruimingsdienst was de Hulpverleningsdienst (HVD). Deze dienst heeft in opdracht van de gemeente Deurne in de periode ruimingen van conventionele explosieven verricht. De relevante meldingen van aangetroffen explosieven die de gemeente Deurne naar de HVD stuurde, zijn bestudeerd en in onderstaand overzicht (tabel 3) weergegeven. 19 Hierbij dient opgemerkt dat op basis van de beschikbare gegevens geen exacte omschrijving van de aangetroffen explosieven kan worden gegeven. DATUM LOCATIE GEMELD Openbare Lagere school, Helenaveen Groot aantal mortieren Café Peters, Helenaveen [Beugel] mortiergranaten Helenaveen, nabij kamp t Zinkske 6 x granaat Helenaveen, nabij kamp t Zinkske 1 x granaat Helenaveen, nabij kamp t Zinkske Granaten Helenaveen, nabij kamp t Zinkske 6 x projectiel Griendtsveen, langs weg Griendtsveen Helenaveen. 1 x granaat Nabij het kamp Zinkske 1 x mortiergranaat Bij de Lage brug, Helenaveen. 6 projectiel Te Helenaveen, nabij ontginning Een aantal projectielen In Helenaveen Een aantal projectielen. 18 Ingekomen en minuten van uitgaande brieven met daarbij behorende bescheiden betreffende het herstel van oorlogsschade aan huizen en bedrijfsruimten van ingezetenen der gemeente Deurne, , Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (RHCe), A-3180: Gemeentebestuur Deurne , inv. nr. 74/558. De schaderapporten zijn als bijlage 2 bij deze rapportage opgenomen. 19 De gegevens in tabel 3 zijn afkomstig van: Gevaarlijke stoffen. Gegevens betreffende aangetroffen munitie, , RHCe, A-3179: Gemeentebestuur Deurne , inv. nr VO-01 Pagina 15 van 55

16 DATUM LOCATIE GEMELD Nabij kamp Het Zinkske Een aantal projectielen Lage brug, Helenaveen Een aantal granaten In Helenaveen Een aantal projectielen In Helenaveen 1 x handgranaat en andere projectielen Voetbalterrein te Helenaveen 1 x granaat Wilhelminastraat 11, Helenaveen. 1 x granaat Oude Peelstraat 24, Helenaveen. 1 x granaat Lage Brugweg 30, Helenaveen 1 x granaat Nabij het pand Fruitweg 4, Helenaveen 1 x granaat Oude Peelstraat 41, Helenaveen 2 x granaat Zinkskelaan 6, Helenaveen 1 x granaat Oude Peelstraat 39a, Helenaveen 1 x granaat Centurioweg 10, Helenaveen 2 x granaat Wilhelminastraat 17, Helenaveen 1 x granaat. Tabel 3: Meldingen van aangetroffen explosieven nabij het onderzoeksgebied in de periode Uit het bovenstaande overzicht blijkt dat er in de periode verschillende meldingen van munitievondsten in de nabijheid van het onderzoeksgebied plaats hebben gevonden. In het overzicht van figuur 4 op pagina 27 zijn de meldingen, indien mogelijk, naar de huidige topografie gegeorefereerd. Hieruit blijkt dat geen van de meldingen feitelijk tot het onderzoeksgebied zijn te herleiden MELDING- EN RUIMRAPPORTEN EODD Een bruikbare bron bij het beantwoorden van de vraag of er in (de directe omgeving van) het onderzoeksgebied vanaf de jaren 70 mogelijk al conventionele explosieven zijn aangetroffen, is het meldingsarchief van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie in Culemborg. In dit archief vindt men de meldingen van vermoede explosieven uit de omgeving van het onderzoeksgebied, zoals die bij de EODD tot op heden bekend zijn. 20 Van de bij de EODD aanwezige meldingen van vermoede explosieven zijn de meldingen uit de omgeving van het onderzoeksgebied geselecteerd. In navolgende tabel (tabel 4) treft u de geselecteerde meldingen aan van mogelijke explosieven, zoals die momenteel bij de EODD bekend zijn. 21 Een aandachtspunt bij de locatieverwijzingen is dat de opgegeven locaties van het aangetroffen explosief over het algemeen gebaseerd zijn op het dichtstbijzijnde adres. Dit kan betekenen dat het gemelde of geruimde object op een locatie (bijvoorbeeld in akkerland achter het vermelde adres) is gevonden, die naderhand slechts bij benadering kan worden aangegeven. 20 Om een zo nauwkeurig mogelijk beeld te kunnen schetsen of een gebied bloot heeft gestaan aan een bepaald soort oorlogshandelingen (beschietingen, bombardementen etc.), hanteert ECG een ruimere afbakening (tot circa 500 meter) rondom het onderzoeksgebied bij het aanvragen van de meldings- en ruimrapporten. 21 De aanduiding in de kolom Cat. A-D heeft betrekking tot de noodzaak tot het snel uitvoeren van een onderzoek, waarbij A de hoogste en D de laagste prioriteit betreft. De term (V)ZA wordt gebruikt voor een (verkennende) zoekactie VO-01 Pagina 16 van 55

17 MELDING NR. DATUM CAT. A-D LOCATIE A Baelybrug, Helenaveen C Fruitweg 4, Helenaveen A Helenaveen B Stortterrein, Helenaveen C Zinkeslaan 20, Helenaveen C Koolweg 36, Helenaveen C Landgoed, Helenaveen C Oude Peelstraat 59, Helenaveen C Geldersestraat 3, Helenaveen: en Helenaveenseweg C Kervelweg 8, Helenaveen C Weiland, Helenaveen C Geldersestraat 10 Helenaveen C Gezandebaan 35, Asten C Jan Dekkerstraat 7, Helenaveen C Soemeersinjersingel 47, Helenaveen, RP. Wmr Wouters C Leegveld, Deurne C Helenaveen C Kruisbesweg 4, Helenaveen C Kruisbesweg 4, Helenaveen C In het bos, Meijel C st Barbarastraat 21, Griendtsveen C in de bossen, Deurne C Helenaveenseweg, Griendtsveen C in de bossen, Deurne C In het bos, Meijel C Oude Peelstraat 79, Helenaveen C in bos, Helenaveen C Barbarastraat, Horst C Boszand, Asten C Helenaveen, Deurne C Bospeelweg 4, Neerkant C Helenaveenseweg 36, Griendtsveen C In de (?), Deurne C Langs Rijksweg, Horst C heldenseweg 5, Helenaveen C Bosperceel a/d Nederweertsedijk, Meijel C In bossen, Horst C Bosperceel, Horst C Bosgebied, Deurne C in de bossen, Horst C langs kanaal, Griendtsveen VO-01 Pagina 17 van 55

18 MELDING NR. DATUM CAT. A-D LOCATIE C langs kanaal, America C Einderweg Helenaveen C Kanaalweg, Horst B langs kanaal, Griendtsveen C Oude Peelstraat 79, Deurne C kanaalweg / Lavendellaan, Griendtsveen B de Halte langs Deurnskanaal, Deurne C Zinkskeslaan tegenover 13, Deurne C in een perceel bos langs weg, Deurne C Kruisbesweg 4, Deurne C Eikenlaan, Liessel C bosperceel, Deurne C Eikenlaan, Deurne C Zinkeselaan 2, Helenaveen C naast landbouwweg aan Oude Peelstraat 97, Deurne C Zinkskelaan 30, Deurne C Zinkskelaan 2, Helenaveen D Helenaveenstraat 20, Deurne C in kanaal Griendtveenseweg C Leegveld 51, Liessel C Bosweg, Meijel C Oude Peelstraat 67, Helenaveen C in het bos, Deurne C Heldenseweg 5, Helenaveen C Imkerweg, Helenaveen C Oude Peelstraat 60, Helenaveen C Oude Peelstraat 60, Deurne C Visvijver, Deurne C Eikenlaan, Horst C Hogebrug 3, Helenaveen B Helenaveen C Helenaveenseweg C Langs de Kanaalweg, Griendtsveen C Kanaalweg 18, Griendtsveen C Gezande baan naast visvijver, Asten C Langs kanaal, Horst C Zoemeersingel 1, Helanaveen C Lagebrugweg, Helenaveen C Lagebrugweg 4, Helenaveen C Gezandebaan 44, Asten C Kerkuilenweg Sevenum VO-01 Pagina 18 van 55

19 MELDING NR. DATUM CAT. A-D LOCATIE A Helenastraat 28, Helenaveen C Kanaalweg, Griendsveen C Helenaveen Kooiweg C Oude Peelstraat 23, Helenaveen C Oude Peelweg 85, Helenaveen C Snoerdsebaan/Eikenlaan, Deurne C Meester Thelenstraat 42, Helenaveen C Kervelweg 4, Helenaveen C Bosperceel, Horst C Centurioweg 5, Helenaveen C Jan Dekkerstraat 3, Helenaveen C Oude Peelstraat, Helenaveen C Bospad te Liessel C Leegveld 3, Deurne C Leegveld 51, Deurne B Langs Defensiekanaal, Ysselsteyn C Koning Willem Drie plein 3, Helenaveen C Oude Peelstr 53, Deurne C In de bossen bij de hutten, Asten C Halte, Deurne C Bonkertweg/ Lage brugweg, Helenaveen C Slenkenweg 9, Evertsoord C Slengweg 18, America C Oude Peelstr. 79, Helenaveen C Fruitweg 2, Helenaveen C Oude Peelstraat, Helenaveen C Oude Peelstraat bij de kerk, Asten B In nabijheid van "Defensiekanaal" te Ysselsteyn C Ligt achter de vierde boom aande St Barbara straat in Griendtsveen C Oude Peelstraat 91, Helenaveen B Kanaalweg, Asten C Kanaalweg nabij sluis, Asten C Soemeersingel 1, Helenaveen C Tuinderspad, Helenaveen C Douglasweg, Helenaveen Tabel 4: Meldingen van mogelijke conventionele explosieven in de omgeving van het onderzoeksgebied VO-01 Pagina 19 van 55

20 Van de meldingen uit de voorgaande tabel zijn bij de Explosieven Opruimingsdienst Defensie de corresponderende ruimrapporten opgevraagd. Deze rapporten tonen aan wat er ter plaatse door de EODD is aangetroffen, bijvoorbeeld: explosieven uit de Tweede Wereldoorlog, IED s (Improvised Explosive Device; zelfgemaakte explosieven) of helemaal geen conventionele explosieven (schroot, etc.). De bevindingen van de EODD bij de meldingen uit de omgeving van het onderzoeksgebied zijn nader geanalyseerd en in bijgaand overzicht (tabel 5) weergegeven. De beschrijvingen van aangetroffen objecten/explosieven en de locatiebeschrijvingen zijn letterlijk overgenomen uit de EODD-rapporten. Toevoegingen door ECG staan aangegeven tussen vierkante haken. MELDING NR. DATUM LOCATIE AANGETROFFEN/GERUIMD Baileybrug Helenaveen. Ligt op Geen resultaat zandwagen Fruitweg 4 Helenaveen (achter 1 x brisantgranaat. het huis) Helenaveen, gestorte grond uit Geen resultaat. Defensiekanaal. Strook van 300 x 5 meter Stortterrein Helenaveen. 1 x fosforbom (30lbs). Weggestopt onder zand Zinkskeslaan 20, Helenaveen. 1 x brisantgranaat; 1 x rookgranaat Koolweg 36, Helenaveen. Geen resultaat Landgoed te Helenaveen. 1 x brisantgranaat (25-ponder) Oude Peelstraat 59, 1 x rookgranaat. Helenaveen Grashoek. 1 x brisantgranaat Kervelweg 8, Helenaveen. 1 x granaat In weiland te Helenaveen. 1 x granaat Geldersestraat 10, 1 x brisantgranaat. Helenaveen Gezandebaan 35, Asten. 1 x schokbuis nr. 119; 7 x brisantgranaat van 2cm; 1 x brisantgranaat (onbekend) Jan Deckerstraat 7, Helenaveen. 1 x schok rookgranaat fosfor van 2"mortier; 1 x rookgranaat van 25-ponder (leeg) Soemeersingel 47, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 3,7" met mechanische tijdbuis [onleesbaar] Leegveld te Deurne. 1 x handgranaat steel, Duits Centurioweg x rookgranaat van 25-ponder (leeg) ± 800 klein kaliber munitie, divers Kruisbesweg 4, Helenaveen. 1 x rookgranaat van 25-ponder (leeg) Niet aangeleverd door EODD (zie ook: Leemten in kennis) Niet aangeleverd door EODD (zie ook: Leemten in kennis) Niet aangeleverd door EODD (zie ook: Leemten in kennis) Helenaveenseweg te Griendtsveen. Ligt 5 meter van de weg. 1 x brisantgranaat van 60mm mortier, met schokbuis In de bossen. 1 x brisantgranaat 25-ponder, met schokbuis VO-01 Pagina 20 van 55

21 MELDING NR. DATUM LOCATIE AANGETROFFEN/GERUIMD Bij bunker in bos de Vosseberg. 1 x brisantgranaat met schokbuis van 60mm mortier Oude Peelstraat 79, 1 x rookgranaat van 25-ponder (leeg). Helenaveen. In de boomgaard St. Maartensweg, in het bos. 1 x antitank mijn Duits (Teller mijn 35t) zonder ontsteker St. Barbarastraat 23, 2 x handgranaat Oud-Hollands. Griendtsveen Heer Aart, Bosrand. Ligt in de garage. 1 x aanvalshandgranaat (Duits) nr. 39, met ontsteker Geldersestraat 10, 1 x brisantgranaat van 3,7", met ontsteker. Helenaveen Bospeelweg 4, Neerkant. 1 X brisantgranaat met schokbuis van 5 1/2 " Helenaveenseweg 36, 3 x rookgranaat 2" mortier (leeg); Griendtsveen. 1 x contragewicht olielamp Rembrandt van Rijnstraat x rookgranaat 7,5cm, met bodembuis Langs Rijksweg. 1 x stalen huls 8,8cm (gevuld met beton) Heldenseweg 5, Helenaveen. 1 x brisantgranaat met schokbuis van 8,8cm Bosperceel aan de 1 x brisantgranaat van 8,8cm (Duits). Nederweertsedijk. Bij melder bekend In bossen. Ligplaats bekend op 1 x handgranaat (Duits), 27mm. bureau Rijkspolitie Bos bij wandelroute. 1 x brisantgranaat van 25-ponder, met schokbuis 117 (verschoten) Bosgebied. 1 x pantsergranaat van 6-ponder; 1 x brisant pantsergranaat van 7,5cm (zonder buis en zonder lading); 1 x brisantgranaat van 25-ponder (zonder buis, niet verschoten); 1 x brisantgranaat van 3,7" met afgebroken mechanische tijdschokbuis (verschoten) In de bossen. Geen explosief aangetroffen. Politie onderzoekt en meldt eventueel opnieuw Langs kanaal te Griendtsveen. 1 x brisant pantsergranaat 5cm, met bodembuis 5101 (niet verschoten) America, langs kanaal richting Griendtsveen, aan de overkant. 1 x brisantgranaat 60mm [onleesbaar] met schokbuis M Midden in bouwland 1 x rookgranaat van 25-ponder, leeg. Einderweg, Helenaveen Kanaalweg, Griendtsveen. Gemeld explosief op niet meer te vinden. Politie doet nasporingen, wordt bij aantreffen opnieuw gemeld Langs kanaal in Griendtsveen. 1 x Riegelmijn nr. 43, incompleet; 2 x brisantgranaat van 8cm mortier, compleet, met ontsteker (Duits); 1 x brisantgranaat van 60mm, incompleet (USA); 22 Melding in rapport: "Op aangegeven plaats lag maar 1 explosief in plaats van gemelde 2 stuks: waarschijnlijk was tweede explosief dezelfde als MORA " VO-01 Pagina 21 van 55

22 MELDING NR. DATUM LOCATIE AANGETROFFEN/GERUIMD 3 x brisantgranaat van 8,8cm, Duits, zonder ontsteker; 9 x pantsergranaat patroon van 5cm, Duits, compleet; 1 x schokbuis no Oude Peelstraat x rookgranaat van 25-ponder (leeg) In bocht van Kanaalweg/ Lavendellaan te Griendtsveen De halte langs het Deurnsekanaal. 3 x rookgranaat van 8cm mortier, met ontsteker; 1 x brisantgranaat van 4,2", met ontsteker. 4 x rookgranaat van 25-ponder, zonder buis, niet verschoten; 2 x brisant pantsergranaat van 37mm, met bodembuis, niet verschoten Zinkskeslaan, tegenover x rookgranaat van 25-ponder (leeg) In een bosperceel langs een weg. 1 x brisantgranaat van 3" mortier, met gedeelte schokbuis; 1 x brisant pantsergranaat van 7,5cm; 1 x pantsergranaat van 57mm (niet verschoten). Geen explosief aangetroffen. Politie stelt onderzoek in en zal zonodig opnieuw melden Te hoogte van pand Kruisbesweg 4, langs de wiek Eikenlaan 31, Liessel. 1 x brisantgranaat van 8,8cm, met schokbuis; 1 x staartstuk van 4,2" mortier Bosperceel. 1 x brisantgranaat patroon van 3,7" x rookgranaat van 25-ponder (leeg) Zinkskeslaan 2, Helenaveen. ± 150 klein kaliber munitie, divers; 1 x rookgranaat lichaam van 25-ponder Naast landbouwweg aan de Oude Peelstraat x brisantgranaat van 25-ponder, met schokbuis In een schuur ri[?] Zinkskelaan 1 x brisantgranaat 8,8cm, incompleet Zinkskelaan 2, Helenaveen. 1 x rookgranaat van 25-ponder Helenastraat x brisantgranaat van 25-ponder, zonder ontsteker; 1 x rookgranaat van 25-ponder (leeg) In het kanaal bij Griendtveenseweg, bij perceel 80 bij 15e en 23e boom. 2 x brisant pantsergranaat patroon van 5cm pak Leegveld 51, Liesel. 1 x rookgranaat van 25-ponder Bosweg Meijel, eerste aspergebed Oude Peelstraat 67, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 8,8cm, verschoten. 1 x rookgranaat van 25-ponder (leeg); 1 x rookpot van 25-ponder; 6 x brisantgranaat van 2cm, met schokbuis. 1 x fragmentatiebom 1kg (Duits) In het bos. Beschrijving op het bureau aanwezig Heldenseweg 5, Helenaveen. 3 x brisantgranaten van 3,7", verschoten Perceel weiland aan de Imkerweg, Helenaveen x rookgranaat van 25-ponder, leeg, verschoten VO-01 Pagina 22 van 55

23 MELDING NR. DATUM LOCATIE AANGETROFFEN/GERUIMD Oude Peelstraat 60, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 25-ponder met afgebroken schokbuis; 1 x brisantgranaat van 8cm mortier (Duits), met afgebroken schokbuis Nabij visvijver. 1 x brisantgranaat van 75mm met schokbuis M48 serie, niet verschoten Eikenlaan, ter hoogte van perceel 31 te Liessel. 1 x brisantgranaat van 25-ponder met schokbuis no. 117, verschoten (met beschermkap) Hogebrug 3, Helenaveen. 1 x rookgranaat van 105mm (USA), met bodembuis, verschoten Helenastraat 20, Helenaveen. 2 x 30lbs brandbommen, leeg, met restant schokbuis no. 846; 1 x 30lbs brandbom, met schokbuis no. 846, gewapend Helenaveenseweg 33, 1 x antitank Teller mijn 43 (restanten). Evertsoord Langs de Kanaalweg, Griendtsveen. 1 x brandbom van 30lbs (zonder ontsteker), Engels; 2 x navigation Flame Float MkII Kanaalweg 18, Griendtsveen. 1 x brisantgranaat van 4,7", verschoten, met ontsteker Naast de vijver aan de gezande 1 x brisantgranaat van 10,5cm, met schokbuis. baan Langs kanaal Griendtsveen, in de berm. 1 x brisantgranaat van 8,8cm, met ontsteker, incompleet, verschoten Soemeersingel, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 8cm, mortier Lagebrugweg, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 10,5cm met schokbuis B21 (verschoten) Lage brugweg 4, Helenaveen. Ligt achter de woning. 1 x brisantgranaat van 4,2" mortier, met schokbuis no. 162 (Groot-Brittannië) Gezandebaan 44, Asten. Munitie niet aangetroffen. politie stelt onderzoek in en meldt zonodig opnieuw x brisantgranaat van 2" mortier, met schokbuis 151/ Evertsoord, Kerkuilenweg Sevenum. 1 x brisantpantsergranaat 76mm, met bodembuis, M66, verschoten Helenastraat 28, Helenaveen. 1 x fosforrubberbom van 30lbs, met restant staart Kanaalweg 16, Griendtsveen. 1 x brisantgranaat van 8,8cm met tijdbuis, verschoten Koolweg 48, Helenaveen. Contragewicht, geen munitie. Achter het schuurtje achter in de tuin Oude Peelstraat 23, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 8cm mortier (Duits), met restant ontsteker, verschoten Oude Peelstraat x brisantgranaat van 76mm, met restant schokbuis; 1 x brisantgranaat van 10,5cm, verschoten. 23 Dagtekening rapportage: 28 november Dagtekening rapportage: 14 januari VO-01 Pagina 23 van 55

24 MELDING NR. DATUM LOCATIE AANGETROFFEN/GERUIMD Snoerdsebaan/Eikenlaan. Granaat was niet te vinden. Deze wordt opnieuw gemeld indien deze granaat weer wordt gevonden Meester Thelenstraat tegenover 42, Helenaveen. 1 x lichtgranaat van 25-ponder met restant ontsteker (231), verschoten (leeg) Kervelweg 4, Helenaveen. 1 x rookgranaat van 25-ponder, verschoten, met restant tijdschokbuis Bosperceel Wolterskampweg, Broekhuizenvorst. 1 x spring rookgranaat van 3" mortier met schokbuis 152/162, verschoten Centurioweg 5, Helenaveen. 1 x rookgranaat van 25-ponder met tijdbuis 223, verschoten Jan Dekkerstraat 3, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 25-ponder met schokbuis 117, verschoten Oude Peelstraat, Helenaveen. 2 x brisantgranaat van 8cm mortier, met ontsteker; 2 x staartstuk van 4,2" mortiergranaat Bospad te Liessel. 1 x rookgranaat van 25-ponder met restant tijdschokbuis 221, zonder rookpotten, verschoten Leegveld 3, Deurne. 2 x brisantgranaat van 25-ponder met schokbuis nr. 119 (niet verschoten) Leegveld 51, Deurne. 1 x brisant pantsergranaat van 76mm met bodembuis (verschoten) Langs Defensiekanaal, IJsselstein. 1 x brisant pantsergranaat van 40mm met bodembuis, niet verschoten; 1 x brisantgranaat van 20mm met schokbuis, niet verschoten; 2 x schokbuis; 1 x bodembuis; 1 x restant van brisantgranaat 5cm, met springstof; 1 x pantsergranaat van 17-ponder; 1 x pantsergranaat van 2-ponder; 7 x restant ontsteker; 1 x startstuk van 8cm mortier; 2 munitieschroot. 1 x brisantgranaat van 8cm mortier, met restant schokbuis Koning Willem III plein 3, Helenaveen Oude Peelstraat 53, Deurne. 1 x rookgranaat van 25-ponder met restant tijdschokbuis (verschoten), leeg In de bossen bij de hutten, Assen. 1 x brisantgranaat van 105mm met mechanische tijdschokbuis M500 serie (niet verschoten), Amerikaans Halte, ligt tussen struikgewas. 1 x ankerhuis; 1 x klein kaliber munitie Bonkertweg/Lage Brugweg. 1 x rookgranaat van 25-ponder, leeg, met tijdschokbuis no. 221 (verschoten) Slenkenweg 9, Evertsoord. 1 x brisantgranaat van 81mm mortier, met schokbuis M52, verschoten; 1 x huls van 7,5cm (Duits) Slengweg 18, America. 1 x klein kaliber patroonmagazijn, gevuld Oude Peelstraat x rookgranaat van 25-ponder met restant VO-01 Pagina 24 van 55

25 MELDING NR. DATUM LOCATIE AANGETROFFEN/GERUIMD tijdschokbuis no. 221, verschoten Fruitweg x brisantgranaat van 3" mortier met schokbuis 152/162, niet verschoten; 1 x huls van 75mm granaat met restant kruit x spring rookgranaat van 3" mortier met restant ontsteker; 1 x huls 7,5cm Oude Peelstraat, Helenaveen. 1 x brisantgranaat van 8,8cm met mechanische tijdschokbuis Dopp. Z S/60, verschoten; Ca. 20 klein kaliber munitie, divers Oude Peelstraat, bij de kerk, Asten. 1 x rookgranaat van 25-ponder, verschoten, leeg In nabijheid van "Defensiekanaal" te IJsselstein. 1 x restant brisant pantsergranaat 75mm (USA) Ligt achter de vierde boom aan de St. Barbarastraat in Griendtsveen Oude Peelstraat 91, Helenaveen Kanaalweg, Asten. Douwboot op kanaal. 1 x scherfhandgranaat Mk2, met restant ontsteker. 1 x staartstuk van 4,2" mortier. Brisantgranaat patroon van 6-ponder, met schokbuis, no. 237, niet verschoten Kanaalweg nabij sluis. 1 x brisantgranaat van 3,7", zonder ontsteker, zonder geleideband, gevuld met springstof Soemeersingel 1. 1 x brisantgranaat van 8cm mortier, verschoten Niet aanwezig Niet aanwezig. Tabel 5: Ruimingen in de omgeving van het onderzoeksgebied. Op basis van bovenstaande meldingen en ruimingen van conventionele explosieven in de periode valt allereerst de grote hoeveelheid op. Tevens valt op dat de aangetroffen kalibers en typen munitie van zowel Duitse als Geallieerde makelij zijn. Zowel de grote hoeveelheid als de karakteristieken van de aangetroffen explosieven onderschrijven de resultaten van de archief- en literatuurstudie waarin is gesteld dat het onderzoeksgebied ten tijde van de Tweede Wereldoorlog in frontgebied heeft gelegen. De ruimingen die op basis van de bijbehorende rapportage naar een locatie binnen of nabij het onderzoeksgebied kunnen worden herleid, zijn in het navolgende overzicht (figuur 4) opgenomen. Hieruit blijkt dat er geen locaties binnen het onderzoeksgebied zijn waarvan feitelijk vast is komen te staan dat er in het verleden conventionele explosieven zijn geruimd. Wel blijkt (conform de resultaten van de literatuur- en archiefstudie, zie 3.1) dat er grenzend aan het zuidelijk deel van het onderzoeksgebied enkele tientallen meldingen en ruimingen van explosieven zijn geweest. Gezien 25 Melding in rapport: "Granaten kwamen bij graafwerkzaamheden uit de grond, tevens zijn er restanten van een kist aangetroffen, er kunnen meerdere granaten op de plaats liggen." 26 Melding in rapport: "4 Stuks tijdens graafwerkzaamheden aangetroffen. Locatie afgezocht, visueel, daarbij nog eens 2 aangetroffen. Toen locatie middels kraan tot op grote grond. Daarbij nog eens de resterende artikelen aangetroffen. Na overleg een locatie gezocht om te vernietigen." VO-01 Pagina 25 van 55

26 het feit dat Helenaveen onder Geallieerd en Duits artillerievuur heeft gelegen, is dit niet verwonderlijk. Mede op basis van de gegevens van de EODD kan dan ook gesteld worden dat er in het zuidelijk deel van het onderzoeksgebied een hoger risico op het aantreffen van verschoten munitieartikelen aanwezig is. Legenda Onderzoeksgebied Schade door oorlogshandelingen Melding Ý EODD ruiming Figuur 4: Overzicht van meldingen en ruimingen in de periode 1951 tot heden VO-01 Pagina 26 van 55

27 3.3 MIJNENVELDEN Gedurende de oorlog zijn door de strijdende partijen mijnenvelden aangelegd. Deze velden werden voor verschillende doeleinden aangelegd: bescherming, verdediging, het stoppen of desorganiseren van de vijandelijke opmars. Daarnaast werden zogenaamde schijnmijnenvelden aangelegd. Een dergelijk veld bevatte geen explosieven en had ten doel de vijandelijke opmars te vertragen. Het soort (antitank- of antipersoneelmijnen) en aantal gelegde mijnen binnen een mijnenveld was afhankelijk van de functie van het veld. ECG heeft bij de Explosieven Opruimingsdienst Defensie gegevens opgevraagd met betrekking tot bij het naoorlogse gezag bekende mijnenvelden welke zijn aangelegd tijdens de Tweede Wereldoorlog. 27 Deze gegevens geven mogelijk een indicatie dat het onderzoeksgebied verdacht is op mijnen. De EODD heeft onderstaande kaart aangeleverd (figuur 5). Hierop zijn enkele mijnenvelden in het noordelijk gedeelte van het onderzoeksgebied aangegeven. Tevens is direct grenzend aan het zuidelijk gedeelte van het onderzoeksgebied een mijnenveld geprojecteerd. Op basis van de beschikbare gegevens is het niet mogelijk feitelijk vast te stellen wat de functie van de weergegeven mijnenvelden was en of zij na de oorlog zijn geruimd. Figuur 5: Door de EODD aangeleverde mijnenkaart, gegeorefeerd naar de huidige topografie. 27 Correspondentie ECG-EODD daterende 8 maart VO-01 Pagina 27 van 55

28 4 LUCHTFOTO INTERPRETATIE 4.1 DOEL VAN DE LUCHTFOTO INTERPRETATIE Het primaire doel van de luchtfoto interpretatie is het vaststellen of een gebied zichtbaar betrokken is geweest bij oorlogshandelingen. Met andere woorden: zijn er sporen waarneembaar van kraters, stellingen en andere oorlogsgerelateerde handelingen? Ten gevolge van deze constatering kan een inschatting worden gemaakt of er een verhoogde kans bestaat op het aantreffen van achtergebleven conventionele explosieven. Als er op de foto s sprake is van zichtbare oorlogshandelingen kan men op basis hiervan tot een meer exacte lokalisering van verdachte gebieden komen. 4.2 MOGELIJKHEDEN VAN LUCHTFOTO INTERPRETATIE Luchtfoto s uit de Tweede Wereldoorlog kunnen in een aantal gevallen een zeer bruikbare bron vormen bij het vergaren van informatie voor het opsporen van conventionele explosieven. Met behulp van luchtfoto interpretatie kan vastgesteld worden of het onderzoeksgebied zichtbaar betrokken is geweest bij oorlogshandelingen. Door de foto op de huidige topografie te plaatsen, wordt bovendien duidelijk welke locaties het betreft. 4.3 GRENZEN AAN LUCHTFOTO INTERPRETATIE Het hanteren van luchtfoto s bij explosievenonderzoek wordt sterk beïnvloed door een aantal kwaliteits- en randvoorwaarden: - Beschikbaarheid van luchtfoto s van het gebied; - Opnamedata; - Beeldkwaliteit; - Opnamehoogte (schaal); - Beschikbare neveninformatie (bijv. bombardements- en aanvalsdata); - Ondersteunende technische mogelijkheden (bijv. analoge of digitale interpretatiesystemen); - Ervaring van het uitvoerende personeel met interpreteren/analyseren. Daarnaast blijft een luchtfoto een momentopname van een situatie die bijvoorbeeld een week, een maand of een jaar later totaal anders zou kunnen zijn. Het is goed denkbaar dat een bomkrater of een loopgraaf op de ene foto wel, maar op een eerdere of latere luchtfoto niet meer zichtbaar is. Tussentijdse herstel- en/of dempwerkzaamheden kunnen een vertekend beeld geven. Bovendien kunnen bijvoorbeeld jaargetijden, schaduwwerking, wolken, puin, begroeiing en water een belemmerend effect hebben op het ontlenen van gegevens aan luchtfotografie VO-01 Pagina 28 van 55

29 4.4 RESULTATEN LUCHTFOTO INTERPRETATIE Voor dit onderzoek zijn uit de luchtfotocollecties van Wageningen University, the Aerial Reconnaissance Archives te Edinburgh en de National Archives te Washington in totaal 28 luchtopnamen naar de huidige topografie gegeorefereerd en geïnterpreteerd. In het overzicht op de volgende pagina (tabel 6 en figuur 10) zijn de opnamen weergegeven die voor de luchtfoto interpretatie zijn gebruikt. De criteria voor de selectie zijn gebaseerd op data en beeldkwaliteit in relatie tot het zichtbaar zijn van schade als gevolg van mogelijke oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied. DATUM SORTIE NR. SCHAAL BEELDNUMMERS AANTAL KWALITEIT OPMERKINGEN C-771 1: ; A J-035 1: ; 4132; 4133; 8 B ; 4135; 4136; 4137; SA : ; 3436; 4432; 7 A ; 3089; 3090; : ; 4018; 4019; 4 B : C Oblique G-LIB : ; 4317; 4318; 4319; 4320; 4321; B - Tabel 6: Overzicht van gehanteerde opnamen bij de luchtfoto interpretatie VO-01 Pagina 29 van 55

30 Legenda Onderzoeksgebied Figuur 6: Overzicht van de gehanteerde luchtfoto s, gegeorefereerd naar de huidige topografie. In de navolgende paragraaf volgen eerst de op de luchtopnamen waargenomen indicaties van oorlogshandelingen in en nabij het onderzoeksgebied (figuur 7 t/m 9). In de laatste afbeelding (figuur 10) zijn de indicaties naar de huidige topografie gegeorefereerd. Op de afbeelding op de volgende pagina (figuur 7) is te zien dat er tussen 15 oktober 1944 en 5 november van datzelfde jaar nabij Helenaveen stellingen zijn aangelegd (met groen omcirkeld). Op de foto van 5 november zijn een vijftal stellingen zichtbaar die nog niet aanwezig zijn op de opname van 15 oktober. Het betreft hier een zogenaamd verdedigingswerk, een groepering van wapenen/of geschutsopstellingen VO-01 Pagina 30 van 55

31 15 OKTOBER NOVEMBER 1944 Figuur 7: Multi-temporele projectie van de aanleg van verdedigingswerken nabij Helenaveen tussen 15 oktober en 5 november Nabij de plaats waar de stellingen zijn aangelegd, zijn nog enkele andere indicaties aangetroffen (figuur 8). Het betreft zogenaamde splitterboxen en mangaten. Splitterboxen dienden als bescherming voor rijdend materieel terwijl mangaten werden aangelegd zodat troepen in geval van een (lucht-)aanval dekking konden zoeken. M M M S S Figuur 8: Splitterboxen (S) en mangaten (M) nabij Helenaveen op een luchtopname van 15 oktober VO-01 Pagina 31 van 55

32 Naast indicaties van verdedigingswerken zijn op de geraadpleegde luchtfoto s inslagen van artilleriemunitie zichtbaar in en nabij het onderzoeksgebied (figuur 8). De inslagen zijn het resultaat van beschietingen in 1944, hoogstwaarschijnlijk ten gevolge van gevechtshandelingen in september van dat jaar. De locaties van de inslagen zijn in het overzicht van figuur 9 weergegeven. 14 JANUARI OKTOBER 1944 Figuur 9: Multi-temporele projectie van inslagen (met groen omcirkeld) nabij Helenaveen tussen 14 januari en 15 oktober De indicaties uit de voorgaande afbeeldingen (figuur 7 t/m 9) zijn in de afbeelding op de volgende pagina (figuur 10) naar de huidige topografie gegeorefereerd. De waargenomen indicaties zijn tevens verwerkt in de bodembelastingkaart op pagina 42. Het grote aantal waargenomen inslagen bevestigen de aangetroffen indicaties (schade aan woningen, meldingen en ruimingen van explosieven) uit hoofdstuk VO-01 Pagina 32 van 55

33 Legenda Onderzoeksgebied A Inslag granaat F Wapenopstelling #V Schuilmangat "/ Splitterbox Figuur 10: Overzicht van de waargenomen indicaties bij de luchtfoto interpretatie in en nabij het onderzoeksgebied VO-01 Pagina 33 van 55

34 5 NAOORLOGSE WERKZAAMHEDEN 5.1 INLEIDING In dit hoofdstuk wordt op basis van een vergelijking van luchtfoto's uit de Tweede Wereldoorlog met de huidige situatie, bekeken of er naoorlogse werkzaamheden binnen het onderzoeksgebied plaats hebben gevonden. Onder 'naoorlogse werkzaamheden' wordt verstaan: werkzaamheden waarbij de grond geroerd is in de periode 1945 tot heden. Door deze werkzaamheden kunnen mogelijk aanwezige conventionele explosieven uit de bodem verwijderd zijn. 5.2 WAARGENOMEN NAOORLOGSE (GROND-)WERKZAAMHEDEN De luchtopnamen van 15 oktober 1944 zijn van een goede kwaliteit en bedekken bovendien het gehele onderzoeksgebied. Deze opnamen zijn derhalve gebruikt om de topografie van onderzoeksgebeid gedurende de oorlog te vergelijken met de huidige topografie. In de onderstaande afbeelding (figuur 11) zijn de oude en de huidige situatie naast elkaar gelegd. 15 OKTOBER 1944 HUIDIGE SITUATIE Figuur 11: Weergave van het onderzoeksgebied op 15 oktober 1944 en de huidige situatie VO-01 Pagina 34 van 55

35 Uit het overzicht blijkt dat er in de naoorlogse periode weinig veranderd is aan de topografie van het onderzoeksgebied. Zo is de indeling van de kavels grotendeels intact gebleven. Ook is er haast geen sprake van nieuwbouw ten behoeve van woningbouw of industrie. De grootste verandering betreft de inrichting van gedeelten van het onderzoeksgebied als bosgebied. Bij dergelijke veranderingen vinden geen grootscheepse grondroerende werkzaamheden plaats. Uit het vergelijkend luchtfoto onderzoek zijn derhalve geen indicaties naar voren gekomen die erop wijzen dat mogelijk aanwezige conventionele explosievent reeds uit de grond zijn verwijderd. Deze bevindingen worden ondersteund door het feit dat er geen enkele naoorlogse ruiming van explosieven naar het onderzoeksgebied is te herleiden (zie 3.2) VO-01 Pagina 35 van 55

36 6 AFBAKENING VERDACHT(E) GEBIED(EN) 6.1 INLEIDING Op basis van de gegevens uit de voorgaande hoofdstukken worden in dit hoofdstuk de gebieden afgebakend waarvoor een verhoogd risico op het aantreffen van conventionele explosieven bestaat. 6.2 HORIZONTALE AFBAKENING Het uitgangspunt bij het bepalen van de horizontale afbakening is dat (contra-)indicaties feitelijk naar een locatie zijn te herleiden. Van de indicaties uit de voorgaande hoofdstukken zijn naar aanleiding van archief- en literatuuronderzoek de schademeldingen aan woningen ( 3.2.1) en mijnenvelden ( 3.3) gedeeltelijk naar het onderzoeksgebied te herleiden. Daarnaast zijn op bij de luchtfoto analyse ( 4.4) verschillende granaatinslagen binnen het gebied waargenomen. De op 17 mei 1941 neergestorte Whitley Mk V Z6493 ( 3.1.2) is op basis van de beschikbare gegevens niet naar een feitelijke locatie te herleiden en wordt derhalve bij de afbakening van verdachte gebieden niet als indicatie gebruikt. Binnen het onderzoeksgebied hebben in de naoorlogse periode geen grootscheepse grondroerende werkzaamheden plaatsgevonden (zie 5.2). De onderstaande indicaties zijn voldoende gedocumenteerd om naar een exacte locatie te herleiden: 1. Schademeldingen ( 3.2.1); 2. Mijnenvelden ( 3.3); 3. Inslagen ( 4.4); 4. Verdedigingswerken ( 4.4); 5. Mangaten ( 4.4). Met betrekking tot de punten 2 t/m 5 zijn in de Concepttekst nieuwe methode voor uitvoeren van vooronderzoek CE uitgangspunten voor het vaststellen van het verdacht gebied opgenomen. In de navolgende tabel zijn de in deze studie aangetroffen indicaties en de uitgangspunten voor afbakening opgenomen (tabel 7). 28 WAARGENOMEN Inslagen FEITEN INDICATIE VOLGENS VEO Inslagkraters geschutsgranaten. OMSCHRIJVING Gebied dat is beschoten door mobiel of vast geschut. Mangat Mangat. Gat in grond met schuilfunctie, niet UITGANGSPUNTEN VOOR AFBAKENING VERDACHT GEBIED Het grondgebied van de conflictzone is verdacht. Nvt. UITGANGSPUNT CONCLUSIE Verdacht Niet verdacht 28 VEO, Concepttekst vooronderzoek CE VO-01 Pagina 36 van 55

37 WAARGENOMEN FEITEN INDICATIE VOLGENS VEO OMSCHRIJVING in gebruik genomen als schuttersput. Mijnenveld Mijnenveld. Gebied waar mijnen zijn gelegd. Schademelding Geen. Schade ontstaan door munitie gerelateerde oorlogshandelingen. Verdedigingswerk Verdedigingswerk. Groepering van wapenopstellingen en/of geschutsopstellingen, eventueel met gefortificeerde en niet gefortificeerde constructies. UITGANGSPUNTEN VOOR AFBAKENING VERDACHT GEBIED Het grondgebied van het mijnenveld is verdacht, tenzij aan de hand van een analyse van de legen ruimrapporten kan worden vastgesteld dat alle mijnen zijn geruimd. Het grondgebied van het beschadigde pand is verdacht.. Het grondgebied binnen de grenzen van het verdedigingswerk is verdacht. De grenzen worden bij voorkeur bepaald aan de hand van gegeorefereerde luchtfoto's. UITGANGSPUNT CONCLUSIE Verdacht Verdacht Verdacht Tabel 7: Aangetroffen indicaties en de bijbehorende uitgangspunten voor het vaststellen van verdachte gebieden op basis van de Concepttekst nieuwe methode voor uitvoeren van vooronderzoek CE. Op basis van de voorgaande tabel zijn voor de waargenomen indicaties de verdachte gebieden afgebakend en naar de huidige topografie gegeorefeerd. Ter compensatie van afwijkingen in de georeferentie van de luchtopnamen uit de Tweede Wereldoorlog, is aan de waargenomen indicaties een extra buffer van 10 meter toegevoegd. De resultaten van deze afbakening zijn in de bodembelastingkaart op pagina 41 weergegeven VO-01 Pagina 37 van 55

38 6.3 VERTICALE AFBAKENING Bij de verticale afbakening van verdacht(e) gebied(en) worden maaiveld hoogtes gehanteerd. In het navolgende overzicht (tabel 8) worden de te verwachten diepten van conventionele explosieven voor de indicaties waarvoor het uitgangspunt van de conclusie verdacht is, weergegeven. INDICATIE TE VERWACHTEN DIEPTE UITGANGSPUNT Inslagen Tussen 0,2 en 2,5m -MV In samenspraak met een Senior OCE-deskundige van ECG is op basis van ervaring de diepte vastgesteld. Mijnenveld Tussen 0,1 en 0,5m -MV In samenspraak met een Senior OCE-deskundige van ECG is op basis van ervaring de diepte vastgesteld. Schademeldingen Tussen 0,2 en 2,5m MV In samenspraak met een Senior OCE-deskundige van ECG is op basis van ervaring de diepte vastgesteld. Verdedigingswerk Tussen 0,1 en 2m -MV In samenspraak met een Senior OCE-deskundige van ECG is op basis van ervaring de diepte vastgesteld. Tabel 8: Verticale afbakening van verdachte gebieden. 6.4 MOGELIJK AAN TE TREFFEN CONVENTIONELE EXPLOSIEVEN Op basis van de gegevens uit hoofdstukken 3 en 4 kunnen binnen de verdachte gebieden de volgende conventionele explosieven aangetroffen worden (tabel 8): HOOFDSOORT BESCHRIJVING NATIONALITEIT VERSCHIJNINGSVORM HOEVEELHEID Geschutsmunitie Granaten Duits/Geallieerd Verschoten/gedumpt Niet feitelijk vast te stellen. Mijnen Antipersoneelsen antitankmijnen. Duits Gelegd Niet feitelijk vast te stellen. Tabel 9: Soort en verschijningsvorm mogelijk aan te treffen conventionele explosieven VO-01 Pagina 38 van 55

39 7 CONCLUSIE EN ADVIES 7.1 CONCLUSIE Naar aanleiding van resultaten van het vooronderzoek kunnen de volgende conclusies met betrekking tot de mogelijke aanwezigheid van conventionele explosieven binnen het onderzoeksgebied worden getrokken: 1. Voor die delen van het onderzoeksgebied waar geen indicaties voor de aanwezigheid van conventionele explosieven zijn aangetroffen, geldt op basis van de beschikbare gegevens dat ze niet feitelijk verdacht zijn op het aantreffen van conventionele explosieven; 2. Voor die delen van het onderzoeksgebied waar indicaties voor de aanwezigheid van conventionele explosieven bestaan, geldt op basis van de beschikbare gegevens dat ze feitelijk verdacht zijn op het aantreffen van conventionele explosieven, en wel van de volgende typen: - Antipersoneel- en/of antitankmijnen; - Geschutsmunitie (Geallieerd en Duits). De resultaten zijn in de navolgende bodembelastingkaart opgenomen. De gebieden verdacht op de aanwezigheid van conventionele explosieven zijn aangegeven met het symbool: 7.2 ADVIES Op basis van voorliggende onderzoeksgegevens wordt u het volgende geadviseerd omtrent de voortzetting van het opsporen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied: Op basis van het vooronderzoek wordt u geadviseerd om van het opsporingsproces door middel van oppervlaktedetectie ten minste voort te zetten in de op de bodembelastingkaart aangegeven risicogebieden. Bij deze meetwerkzaamheden wordt de bodem ter plaatse nader onderzocht op de aanwezigheid van metaalhoudende objecten die duiden op de aanwezigheid van achtergebleven munitieartikelen. De meetresultaten worden bij digitale oppervlaktedetectie door een explosievendeskundige geïnterpreteerd op de kalibers en typen die naar aanleiding van dit vooronderzoek bekend zijn geworden. Indien het te detecteren gebied niet in aanmerking komt voor digitale detectie kan het analoog ingemeten worden, waarbij eventueel gemeten verstoringen direct worden benaderd door een explosievendeskundige. Uit het vooronderzoek is gebleken dat het te bewerken gebied in een zwaar bevochten regio ligt. Het is derhalve niet uit te sluiten dat er zich ook buiten de afgebakende risicogebieden munitieartikelen kunnen bevinden. Aangezien deze locaties niet feitelijk te herleiden bleken, zouden de resultaten van de oppervlaktedetectie voor aanvullende informatie kunnen zorgen, waarop de noodzaak tot het nader onderzoeken van andere gebiedsdelen vastgesteld kan worden VO-01 Pagina 39 van 55

40

41 8 OVERZICHT VAN GEHANTEERDE BRONNEN Archieven - Explosieven Opruimingsdienst Defensie te Culemborg - Regionaal Historisch Centrum Eindhoven - Gemeentearchief Horst aan de Maas te Horst - Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag - Wageningen University, Special Collections - The Aerial Reconnaissance Archives te Edinburgh - National Archives te Washington Literatuur - Amersfoort, H. en P. Kamphuis, eds., Mei De strijd op Nederlands grondgebied (2 e druk; Den Haag 2005) - Didden, J. en M. Swarts, Brabant bevrijd (Hulst 1994) - Klep, C. en B. Schoenmaker, De bevrijding van Nederland Oorlog op de flank ( s- Gravenhage 1995) - Onbekend, Taurus Pursuant. A History of the 11th Armoured Division (z.p. 1945) - Sectie Krijgsgeschiedenis van den Generalen Staf, Beknopt overzicht van de krijgsverrichtingen der Koninklijke Landmacht mei 1940 (Leiden 1947) - Woensel, J. van, Vrij van explosieven. De geschiedenis van het EOCKL en zijn voorgangers, (Meppel 2004) - Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil : kroniek van een luchtoorlog (2 delen, Den Haag 1993) Overige documenten - Janssen, J.A.M.M., De bevrijding van Horst op 23 november 1944 in militair perspectief: de operatie Nutcracker, Horster Historiën 1 (1986) U.S. Army, After Action Report, 7th Armored Division, Period 1-31 October Headquarters 7th Armored Divison (HQ 7th Arm. Div.) U.S. Army, U.S. Army, After Action Reports of the 434th Armored Field Artillery Battalion. HQ 7 th Arm. Div., U.S. Army, Eversteijn, T., Bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei 1945 (niet gepubliceerd) - Schulten, J.W.M., De strijd bij Meijel, Militaire spectator, CL (1982) I, VEO, concepttekst nieuwe methode voor uitvoeren van vooronderzoek CE (OVEO-VOO N) Internet VO-01 Pagina 41 van 55

42 9 BIJLAGEN BIJLAGE 1: LEEMTEN IN KENNIS - Van eventuele meldingen of ruimingen van (vermoede) explosieven in of direct grenzend aan het onderzoeksgebied zijn over de perioden en geen gegevens meer bekend bij de EODD te Culemborg. - De ruimrapporten , , , en zijn niet door de EODD aangeleverd. - Inventaris nummer 29/328 van het archief Gemeentebestuur Deurne, was op moment van rapportage niet aanwezig in het archief VO-01 Pagina 42 van 55

43 BIJLAGE 2: MELDINGEN VAN SCHADE AAN WONINGEN VO-01 Pagina 43 van 55

44 VO-01 Pagina 44 van 55

45 VO-01 Pagina 45 van 55

46 VO-01 Pagina 46 van 55

47 VO-01 Pagina 47 van 55

48 VO-01 Pagina 48 van 55

49 VO-01 Pagina 49 van 55