Discussie omega 3-vetzuren Visvetzuren niet te vervangen door ALA

Transcriptie

1 Door: GERT E. SCHUITEMAKER Discussie omega 3-vetzuren Visvetzuren niet te vervangen door ALA ALA van belang voor omega-6 /omega-3 balans Onlangs werd een onderzoek gepubliceerd waaruit bleek dat een hoge serumspiegel docosahexaeenzuur (DHA) verband hield met een beter cognitief functioneren. 1 Het onderzoek was gedaan bij 280 gezonde volwassenen. DHA is samen met eicosapentaeenzuur (EPA) het omega 3-vetzuur dat ons door vette vis wordt geleverd. ALA V raag van elke vegetariër is of met walnoten en lijnzaad eenzelfde effect kan worden bewerkstelligd. Immers, walnoten en lijnzaad(olie) zijn belangrijke bronnen van het plantaardige omega 3-vetzuur, alfalinoleenzuur (ALA), waarvan velen denken dat het door het menselijk lichaam kan worden omgezet in EPA en DHA. EPA In het betreffende onderzoek kon het verband met de cognitieve functie niet worden aangetoond voor EPA en ook niet voor ALA. Dit lijkt geen bemoedigend antwoord voor vegetariërs. Wat zegt de wetenschap ons meer hierover? DHA Huidige stand van wetenschap Eerst enige basisgegevens over ALA. De belangrijkste bronnen van ALA zijn lijnzaad, walnoten, sojabonen en koolzaad en hun respectieve oliën (zie tabel 1). Ook bevatten groene bladgroenten wat ALA. Aanbod genoeg, zo te zeggen, voor de vegetariër en de slechte viseter, die óf niet van vis houdt óf vis afwijst vanwege de toxische belasting. ALA wordt evenals de andere vetzuren goed vanuit het maagdarmkanaal geabsorbeerd, namelijk voor 96% of 198 ORTHO

2 meer. 2 Eenmaal in het lichaam kan ALA in het vetweefsel worden opgeslagen of via de bètaoxidatie worden gebruikt bij de energievoorziening. Belangrijker echter voor de vegetariër en de slechte viseter zijn twee vragen: in hoeverre wordt ALA omgezet in de langeketen vetzuren EPA en DHA, die vrijwel uitsluitend in vette vis gevonden worden, en zo óók de functies van de visvetzuren kan vervullen; hoe belangrijk is de functie van ALA bij de handhaving van de balans tussen omega 6- en omega 3-vetzuren, zeker gezien de imbalans die momenteel in het Westerse voeding bestaat? Van ALA naar EPA en DHA Wat betreft de eerste vraag: ALA wordt in het menselijk lichaam slechts voor een zeer klein deel omgezet in EPA (8 tot 20%) en voor een nog geringer deel in DHA, namelijk 0,5 tot 9%. 2 Gebleken is dat bij vrouwen de omzetting naar DHA hoger is (vooral tijdens zwangerschap naar de 9% toe) dan bij mannen. Het laat zich aanzien dat ALA de functies van de visvetzuren EPA en DHA niet kan overnemen en dat de vegetariër, zeker wat betreft een adequate DHA-voorziening aangewezen is op vette vis. Naarmate men ouder wordt, is de conversie van ALA naar EPA en DHA steeds problematischer. Meer omega 6-vetzuren (linolzuur) in de voeding betekent eveneens een verlaging van de omzettingsgraad, waardoor het percentage omzetting naar EPA en DHA nog eens extra wordt verlaagd. 3 Tabel 1 geeft een overzicht van de hoeveelheid omega 3-vetzuren die geleverd worden door verschillende bronnen. De plantaardige ALA-bronnen zijn omgerekend naar EPA en DHA op basis van de hierboven gegeven percentages. Geconcludeerd kan worden dat een adequate EPA/DHA-voorziening niet gehaald wordt met de plantaardige bronnen. Zeker wanneer gekeken wordt naar tabel 2, waarin de waarden gegeven worden van ALA, EPA en DHA bij een inname van bronnen die reëel zijn voor de gemiddelde Nederlander. Voor de volledigheid zijn ook een omega 3-margarine (Becel Omega 3 Plus), krillolie-capsules en een doorsnee visoliesupplement (visolie 1000 mg; EPA 180 mg; DHA 120 mg) als bronnen weergegeven. Een onderzoek dat de bevindingenw in de tabellen wat de omzetting van ALA naar EPA en DHA betreft, goed weergeeft, is gedaan met zeven zogende vrouwen. 6 Zij Hoeveelheid omega 3-vetzuur per 100 gram bron Hoeveelheid beschikbare EPA en DHA in lichaam (incl. na omrekening uit ALA) per 100 gram bron Tabel 1 Overzicht van bronnen ALA (mg) EPA (mg) DHA (mg) EPA (mg) DHA (mg) van omega 3-vetzuren met Walnoten hun gehalte per 100 gram. Walnootolie De beschikbaarheid van Lijnzaad EPA en DHA in het lichaam Lijnzaadolie uit ALA is berekend op Haring basis van 8-20% en 0,5-9% Zalm, Atlantisch gekweekt omzettingsgraad van ALA Zalm, Atlantisch wild naar respectievelijk EPA en Tonijn DHA. Forel, wild Forel, gekweekt Ansjovis Plantaardige (dieet)margarine (sommige)* Becel omega 3 plus margarine** Omega 3-eieren (Columbus)*** Antarctische krill 100%**** Visolie voedingssupplement 1000 mg Bronnen: plantaardige en visvetzuren 4,5 ; * ** Becel Consumer Service; *** BNL Food International; **** Neptune Technologies and Bioressources Inc. ALA: alfalinoleenzuur; EPA: eicosapentaeenzuur; DHA: docosahexaeenzuur ORTHO (Orthomoleculair magazine) ORTHO

3 Tabel 2 Hoeveelheid bron Hoeveelheid omega 3-vetzuur (EPA en DHA incl. Overzicht van bronnen na omrekening uit ALA) met een aannemelijke ALA (mg) EPA (mg) DHA (mg) inname per dag (dezelfde Walnoten 20 g omrekeningfactoren Walnootolie 10 g (ca 10 ml) gebruikt van EPA en DHA Lijnzaad 10 g uit ALA als in tabel 1). Lijnzaadolie 5 g (ca 5 ml) Haring 60 g; 1 stuks Zalm, Atlantisch gekweekt 100 g Zalm, Atlantisch wild 100 g Becel omega 3 plus margarine* 1 snee (ca 5 g) Omega 3-eieren (Columbus)** 1 eetbaar ei (ca 57 g) Antarctische krill 100%*** 500 mg Visolie voedingssupplement 1000 mg**** 1 g Bronnen: plantaardige en visvetzuren 4,5 ; * Becel Consumer Service; * BNL Food International; *** Neptune Technologies and Bioressources Inc. ALA: alfalinoleenzuur; EPA: eicosapentaeenzuur; DHA: docosahexaeenzuur ORTHO (Orthomoleculair magazine) kregen gedurende vier weken 20 gram lijnzaadolie per dag. Het gehalte aan de omega 3-vetzuren ALA en EPA in de moedermelk bleek verhoogd, maar niet dat van DHA. Bij de moeder bleek noch in het bloedplasma, noch in de rode bloedlichaampjes of in de moedermelk de DHA-concentratie significant veranderd. Van EPA nam de concentratie in het bloedplasma wel significant toe. Deze bevindingen worden bevestigd door recent onderzoek. 7 De DHA-status in het bloed van kinderen en volwassenen bleek alleen verbeterd door DHA-suppletie, maar niet door suppletie met ALA of EPA. ALA voor hart en vaten Onderzoek naar de gezondheidseffecten van omega 3-vetzuren betreffen vooral die op hart en vaten. Dat geldt zeker voor de visvetzuren EPA/DHA, maar ook voor ALA. Beroemd is de Lyon Diet Heart Study, in 1994 gepubliceerd in The Lancet. 8 Dat onderzoek was uitgevoerd met ALA en liet zien dat de kans op een tweede hartinfarct en de kans hieraan te sterven aanzienlijk was verlaagd. Na 27 maanden bleek de driemaal hogere inname van ALA ten opzichte van de controlegroep gepaard te gaan met een 73% lager risico van hartinfarcten en een 70% verminderde mortaliteit. Het lopende onderzoek werd zelfs afgebroken, omdat men het ethisch niet verantwoord achtte de controlegroep de risicoverlagende maatregelen te onthouden. De gunstige effecten werden voornamelijk toegeschre- ven aan ALA, maar strikt wetenschappelijk gezien werd dit twijfelachtig geacht. Er was een groot aantal variabelen in het onderzoek, wat isolering van de effecten van ALA sterk bemoeilijkte. In de jaren na de Lyon Diet Heart Study werden verschillende grote observationele studies uitgevoerd. Hierin werd een verband gevonden tussen lagere ALA-consumptie en plotselinge hartdood 9,10 en een lagere frequentie van atherosclerotische plaque in de kransslagaderen 11. In de Cardiovascular Health Study werd een verminderd risico gezien van fatale coronaire hartziekte met een hogere bloedspiegel van ALA, hoewel dit gunstige effect veel meer uitgesproken was van EPA en DHA. 12 Dat gold ook voor het effect van ALA op de bloeddruk. Een gunstig effect was minder uitgesproken dan voor EPA/DHA in vis. 13 Dit bleek uit een internationale studie die was uitgevoerd in China, Japan, Engeland en de Verenigde Staten met 4680 volwassen personen. In de Health Professionals Study onder ruim mannen werd gevonden dat het grootst beschermende effect van ALA-consumptie op coronaire hartziekten werd waargenomen bij de proefpersonen die zeer weinig vis aten. 14 Deze resultaten suggereren dat inname van plantaardige omega 3-vetzuren vooral van belang is voor die mensen die geen vette vis eten. Balans omega-6/omega-3 In de discussie vetzuren bij hart- en vaatziekten neemt de balans die er tussen omega 3- en omega 6-vetzuren 200 ORTHO

4 hoort te bestaan een belangrijke plaats in. Er is al op gewezen dat veel omega-6 de omzetting van ALA naar EPA en DHA in het lichaam bemoeilijkt. Dit is realiteit omdat door de typisch Westerse voeding er tegenwoordig sprake is van een disbalans ten gunste van de omega 6-vetzuren. Een verhouding omega-6/omega-3 van 1-4/1 wordt fysiologisch optimaler beschouwd dan de 20-16/1 zoals die tegenwoordig te zien is in het Westerse voedingspatroon. 15 Wanneer de voorziening met EPA/ DHA onvoldoende is, lijkt ALA, immers eveneens een omega 3-vetzuur, de balans ten opzichte van de omega 6-vetzuren recht te trekken, een mogelijke verklaring voor de verlaging van het risico van hart- en vaatziekten. Maar niet alleen hebben de omega 3-vetzuren een gunstig effect bij hart- en vaatziekten. Deze vetzuren versterken ook het immuunsysteem en remmen ontstekingen. Een disbalans bevordert de overproductie van ontstekingsfactoren in het bloed. Zodoende kan visolie ingezet worden tegen uiteenlopende autoimmuunziekten of ziekten waarbij ontstekingen een rol spelen. Er zijn verschillende klinische onderzoeken uitgevoerd naar de effecten van voedingssupplementen met visolie bij onder andere reumatoïde artritis, ziekte van Crohn, colitis ulcerosa, psoriasis, lupus erythematodes, multiple sclerose en migraine. In veel van deze placebogecontroleerde onderzoeken zorgde visolie voor een significante verbetering. De patiënten hoefden hierdoor onder andere minder ontstekingsremmende medicijnen te gebruiken. Dit concludeerde de vetzuurdeskundige dr. Artemis Simopoulos van het Center for Genetics, Nutrition and Health in Washington in een overzichtsartikel van omega 3-vetzuren bij autoimmuunziekten en ontstekingen. 15 Zij stelde dat de verschillende omega 3-vetzuren alle gunstig werken op het immuunsysteem. Maar toch blijken de vetzuren uit visolie (EPA en DHA) biologisch gezien krachtiger dan ALA. Balans voor botstofwisseling Bij de botstofwisseling is ook waargenomen dat de balans tussen omega 6- en omega 3-vetzuren mogelijk van betekenis is. Een grotere verhouding van linolzuur tot ALA geeft een kleinere botmineraaldichtheid van de heup. 16 De onderzoekers van de University of California concludeerden dat de verhouding linolzuur/ala in de voeding belangrijk kan zijn voor het in goede conditie houden van de botten op latere leeftijd. Zweedse onderzoekers vonden eveneens dat een hoge concentratie omega 3-vetzuren in de fosfolipidenfractie in het bloedserum verband hield met een goede ontwikkeling en dichtheid van de botten. 17 De totale botmineralendichtheid (BMD) en de BMD van de ruggengraat bleken hoger. Dat was vooral het geval voor DHA. Omega 3-vetzuren en ontstekingen Mogelijk hebben de omega 3-vetzuren een gunstig effect bij hart- en vaatziekten vanwege de ontstekingscomponent die tegenwoordig steeds vaker bij deze ziekten wordt beschreven. De disbalans tussen omega-6/omega-3 zou hieraan ten grondslag kunnen liggen. Uit de omega -6 vetzuren worden bioactieve moleculen, de eicosanoïden, gesynthetiseerd die over het algemeen een uitgesproken inflammatoir karakter hebben. Eicosanoïden die gevormd worden uit de omega 3-vetzuren daarentegen zijn antitrombotisch, anti-inflammatoir en vaatverwijdend. Deze fysiologische effecten worden vooral toegeschreven aan de visvetzuren EPA en DHA, maar onderzoek laat zien dat ALA ook, maar andere ontstekingsmarkers tegengaat zoals cytokinen, CRP en TNF-alfa. 18 Het lijkt er dus op dat er een verschil in mechanisme is tussen ALA enerzijds en de visvetzuren anderzijds. Dit wordt ondersteund door een onderzoek uit Het effect van walnoten bleek verschillend van dat van vis. Uit het onderzoek aan de Loma Linda University bleek dat walnoten vooral de cholesterolspiegel verlagen, terwijl vis die van triglyceriden verlaagt. 19 De studie werd uitgevoerd met 25 gezonde volwassenen, die een normaal tot licht verstoord lipidenprofiel in het bloed hadden. Uit de resultaten bleek dat walnotenrijke voeding de cholesterolspiegel en de LDL-cholesterolspiegel sterker deed dalen dan het controledieet en de voeding met vette vis. Een voeding met vette vis resulteerde ten opzichte van het controledieet en de walnotenvoeding in een gunstiger triglyceridenspiegel en bloedspiegel voor HDL-cholesterol. Vanwege de verschillende, elkaar in gunstige zin aanvullende effecten raadden de onderzoekers aan om de omega 3-vetzuren van plantaardige oorsprong (ALA) en van vette vis (EPA/DHA) gecombineerd te gebruiken. Andere onderzoekers echter die een systematische review hadden gedaan naar de effecten van omega 3-vetzuren bij hart- en vaatziekten, stellen dat de visvetzuren wel, maar ALA geen gunstig effect lieten zien bij de primaire en secundaire preventie van deze groep aandoeningen. 20 ORTHO

5 Conclusie De omzetting van ALA in de langeketen vetzuren EPA en DHA kan onvoldoende plaatsvinden, waardoor ALA geen volwaardige vervanger is van de visvetzuren. ALA wordt enigszins omgezet in EPA, maar nauwelijks in DHA. Dat betekent dat ALA de effecten van DHA, zoals bijvoorbeeld een verbeterd cognitief functioneren, niet kan hebben. Het gunstige effect van de visvetzuren op diverse onderdelen van hart- en vaatziekten is overtuigend, terwijl dat voor ALA niet kon worden vastgesteld. Mogelijk heeft ALA, behorend tot de essentiële vetzuren, op zichzelf staande functies in het menselijk lichaam zoals een anti-ontstekingseffect. Ook kan de inname van ALA-rijk voedsel zoals walnoten en lijnzaad, samen met de visvetzuren, een bijdrage leveren aan een verbeterde balans tussen de omega 6- en omega 3-vetzuren in het Westerse voedingspatroon. heart disease. Lancet 1994; 343(8911): Hu FB, Stampfer MJ, Manson JE, et al. Dietary saturated fats and their food sources in relation to the risk of coronary heart disease in women. Am J Clin Nutr. 1999;70: Albert CM, Oh K, Whang W, et al. Dietary alpha-linolenic acid intake and risk of sudden cardiac death and coronary heart disease. Circulation. 2005;112: Djousse L, Arnett DK, Carr JJ, et al. Dietary linolenic acid is inversely associated with calcified atherosclerotic plaque in the coronary arteries: the National Heart, Lung, and Blood Institute Family Heart Study. Circulation 2005;7:111: Lemaitre RN, King IB, Mozaffarian D, et al. n-3 Polyunsaturated fatty acids, fatal ischemic heart disease, and nonfatal myocardial infarction in older adults: the Cardiovascular Health Study. Am J Clin Nutr. 2003;77: Ueshima H, Stamler J, Elliott P, Chan Q, Brown I, Carnethon M, Daviglus M, He K, Moag-Stahlberg A, Rodriguez B, Steffen L, Van Horn L, Yarnell J, Zhou B. Food Omega-3 Fatty Acid Intake of Individuals (Total, Linolenic Acid, Long-Chain) and 1. Muldoon MF, Ryan CM, [..], Manuck SB. Serum phospholipid docosahexaenonic acid is associated with cognitive functioning during middle adulthood. J Nutr 2010; 140(4): Stark AH, Crawford MA, Reifen R. Update on alpha-linolenic acid. Nutr Rev 2008; 66(6): Goyens PL, Spilker ME, Zock PL, Katan MB, Mensink RP. Conversion of alpha-linolenic acid in humans is influenced by the absolute amounts of alpha-linolenic acid and linoleic acid in the diet and not by their ratio. Am J Clin Nutr 2006; 84(1): Gebauer SK, Psota TL, [..], Kris-Etherton PM. n-3 fatty acid dietary recommendations and food sources to achieve essentiality and cardiovascular benefits. Am J Clin Nutr 2006; 83(6 Suppl):1526S-1535S 5. The Report of the Dietary Guidelines Advisory Committee on Dietary Guidelines for Americans, Appendix G-2: Original Food Guide Pyramid Patterns and Description of USDA Analyses 6. Francois CA, Connor SL, Bolewicz LC, Connor WE. Supplementing lactating women with flaxseed oil does not increase docosahexaenoic acid in their milk. Am J Clin Nutr 2003; 77(1): Brenna JT, Salem N Jr, [..], Cunnane SC. Alpha-linolenic acid supplementation and conversion to n-3 long-chain polyunsaturated fatty acids in humans. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids 2009; 80(2-3): de Lorgeril M, Renaud S, [..], Delaye J. Mediterranean alphalinolenic acid-rich diet in secondary prevention of coronary Their Blood Pressure. INTERMAP Study. Hypertension 2007; Mozaffarian D, Ascherio A, Hu FB, et al. Interplay between different polyunsaturated fatty acids and risk of coronary heart disease in men. Circulation 2005;1811: Simopoulos AP. Omega-3 fatty acids in inflammation and autoimmune diseases. J Am Coll Nutr 2002; 21(6): Weiss LA, Barrett-Connor E, von Muhlen D. Ratio of n-6 to n-3 fatty acids and bone mineral density in older adults: the Rancho Bernardo Study. Am J Clin Nutr 2005; 81(4): Hogstrom M, Nordstrom P, Nordstrom A. n-3 Fatty acids are positively associated with peak bone mineral density and bone accrual in healthy men: the NO2 Study. Am J Clin Nutr 2007; 85(3): Stark AH, Crawford MA, Reifen R. Update on alpha-linolenic acid. Nutr Rev 2008; 66(6): Rajaram S, Haddad EH, [..], Sabaté J. Walnuts and fatty fish influence different serum lipid fractions in normal to mildly hyperlipidemic individuals: a randomized controlled study. Am J Clin Nutr 2009; 89(5):1657S-1663S 20. Wang C, Harris WS, [..], Lau J. n-3 Fatty acids from fish or fish-oil supplements, but not -linolenic acid, benefit cardiovascular disease outcomes in primary and secondary prevention studies: a systematic review. Am J Clin Nutr 2006;83:5 17 Muldoon MF, Ryan CM, [..], Manuck SB. Serum phospholipid docosahexaenonic acid is associated with cognitive functioning during middle adulthood. J Nutr 2010; 140(4): ORTHO