Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa

Transcriptie

1 Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa Interdisciplinair landschapsonderzoek als basis voor integraal landschapsbeheer Theo Spek Theo Spek - ICAG Seminarie Leuven 31 mei 2016

2 Tim Robinson: chroniquer van veldnamen en verhalen in het westen van Ierland

3

4 Persoonlijke introductie Geboren in Rhenen (Utr.) Familie komt van Goeree-Overflakkee (Z-.H) Opgeleid en gepromoveerd aan de Wageningen Universiteit (Gld) Gewerkt bij Stiboka / Staring Centrum/ Alterra Wageningen ( ) Gewerkt bij ROB / RCE in Amersfoort ( ) Hoogleraar Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen (sinds 2010)

5 Kenniscentrum Landschap RUG Opgericht op 1 september 2010 Gevestigd in de binnenstad van Groningen 10 medewerkers, 11 promovendi, ca 45 masterstudenten Opleiding, onderzoek, cursussen Opdrachtonderzoek voor overheden en maatschappelijke organisaties Veel aandacht voor kennisuitwisseling met de praktijk

6 Onderzoekslijnen Kenniscentrum Landschap 1. Co-adaptatie van mens en natuur in de kust- en veenlandschappen langs de Waddenzee en Zuiderzee 2. Landschap, economie en samenleving van de Pleistocene zandlandschappen van de Nederlanden tijdens de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd 3. Vergelijkend en interdisciplinair onderzoek naar kastelen, buitenplaatsen en landgoederen vroeger en nu 4. De landschapsbiografie als instrument voor ruimtelijke planning en ontwerp 5. Historische ecologie als verbindend concept van natuurbeheer en erfgoedzorg

7 Interdisciplinaire én transdisciplinaire benadering van het landschap

8 Drie dimensies van landschap (tripartite model Habermas het ware, het goede en het schone ) 1. Het fysieke landschap (matterscapes) 2. Het sociale landschap (powerscapes) 3. Het innerlijke landschap (mindscapes) Maarten Jacobs (2006) The production of mindscapes. A comprehensive theory of landscape experience. Proefschrift Wageningen Universiteit.

9 Dimensie 1: het fysieke landschap (matterscape) Tastbare werkelijkheid, zowel bovengronds als ondergronds Domein van de natuurwetenschappen, geografie, landschapsbeheerders, boeren etc. Positivistisch: concreet, meetbaar, harde feiten, aanwezig of niet aanwezig, waar of niet waar

10 Dimensie 2: het sociale landschap (powerscape) landschap als sociale ruimte rechtsverhoudingen, sociale verhoudingen, economie, collectieve normen, ideeën, zeden en gewoonten, ideologie, macht, religie etc. m.b.t. landschap en landgebruik domein van de samenleving zelf, politiek en van sociale wetenschappen (sociologie, antropologie etc.) feiten én waardeoordelen, goed of fout, passend/niet passend, rechtvaardig/onrechtvaardig (moraliteit) )

11 Dimensie 3: het innerlijke landschap (mindscape) persoonlijke waarneming, emotie, beleving, betekenisgeving, verbeelding; verbonden aan eigen identiteit, levensgeschiedenis en levenservaring domein van het individu, de kunstenaar, psychologie en kunstgeschiedenis authenticiteit, waarachtigheid, originaliteit, verbeelding, persoonlijke ethiek

12 Toponiemen hebben evenzeer relaties met elk van deze drie dimensies bijvoorbeeld: Galgenberg

13 Biografie van het landschap ontstaan in de culturele antropologie lange termijnontwikkeling van zowel het fysieke landschap als de betekenis van dit landschap voor mensen Veelvuldig ingezet in landschapsplanning en landschapsbeheer

14 Een landschapsbiografie is een interdisciplinair, goed onderbouwd, toegankelijk geschreven en rijk geïllustreerd verhaal over de geschiedenis van het landschap en de betekenis daarvan voor mensen

15 Het lezen van een landschap Hoe kunnen we de biografie van een landschap onderzoeken en het landschap leren lezen?

16 Archieven Archeologische gegevens Historische kaarten Schilderijen en tekeningen Biografie van het landschap Veldwerk Paleobotanisch onderzoek Bodemopbouw Toponiemen Landbouwgeschiedenis Oral history

17 Veldwerk

18 Archiefonderzoek

19 Studie van historische kaarten

20 Analyse luchtfoto s en satellietbeelden

21 Onderzoek naar het reliëf met laseraltimetrie (AHN)

22 AHN-bewerking Dommeldal ten noorden van Liempde

23 Archeologisch onderzoek

24 Archeologische veldkartering

25 Paleobotanisch onderzoek (fossiel stuifmeel, zaden, houtskool, houtresten)

26 Bodemgenetisch onderzoek

27 Micromorfologisch bodemonderzoek (slijpplaatonderzoek)

28 Zandkorrel Humus van een prehistorisch e bosgrond Ploegsporen Houtskool

29 Heidebodem uit de historische tijd Akkerlaag uit de IJzertijd Oude bosbodem uit de Steentijd

30 Dateringstechnieken AMS C14-datering (Accelerated Mass Spectrometry) (ouderdomsbepaling van zeer kleine hoeveelheden organisch materiaal) OSL-datering (Optical Stimulated Luminescence) (ouderdomsbepaling niet-organische bodemlagen)

31 Historische ecologie: onderzoek naar de invloed van de mens op flora en fauna

32 Bestuderen van historische foto s

33 Bestuderen van schilderijen en tekeningen

34 Ervaringskennis Oral history Lokale terreinkennis Kennis historische werktuigen, het vroegere landgebruik en het vroegere landschapsbeheer Plekgebonden verhalen, sagen, legenden

35 Verbinding van expert knowledge en local knowledge 1. Kennis van deskundigen (geologie, bodemkunde, archeologie, historische geografie, bouwhistorie, naamkunde, geschiedenis, historische ecologie) 2. Kennis van streekbewoners en vrijwilligers (amateurarcheologen, historische verenigingen, boerenorganisaties, natuurverenigingen, overigen)

36 Mogelijke onderzoeksthema s voor vrijwilligers 1. Archeologische veldkartering 2. Veldnamenonderzoek 3. Veldkartering historische landschapselementen 4. Oral history / interviews met gebiedskenners 5. Arbeidsintensief archiefonderzoek 6. Verzameling historisch beeldmateriaal 7. Veldfotografie

37 Onderzoek van historische plaatsnamen, waternamen en veldnamen Loo

38 Biografie van het landschap

39 Landschapsonderzoek is het leggen van verbindingen: tussen plekken, terreinen, microregio s en regio s tussen verscheidene tijdlagen tussen natuur en cultuur tussen terrestrische en maritieme gebieden tussen stad en platteland tussen ondergrondse en bovengrondse aspecten tussen materiële en immateriële aspecten tussen deskundigenkennis en lokale kennis tussen de academische wereld en de praktijk tussen onderzoek, planning en ontwerp

40 Landschapsbiografie en planvorming De vervaardiging van een landschapsbiografie zou een vast onderdeel dienen te worden bij ingrijpende plannen in het landelijk gebied Opbouw, ontstaansgeschiedenis en landschappelijke en cultuurhistorische waarden van het plangebied Zowel in onderzoek als planvorming intensieve participatie van bewoners en maatschappelijke organisaties Proces niet serieel, maar parallel geschakeld: planvormers en streek zijn betrokken bij het onderzoek, onderzoekers en streek zijn gedurende het gehele proces betrokken bij de planvorming

41 Het Nationaal Beek- en Esdorpenlandschap Drentsche Aa

42 Opdracht vanuit het bestuur: Voor een ontwikkelingsgerichte landschapsstrategie is kennis nodig van de ontwikkelingsgeschiedenis van het landschap, niet alleen institutionele kennis, maar ook de kennis van bewoners en grondgebruikers. Door deze verschillende kennisdomeinen aan te boren en onderling te verbinden kunnen nieuwe creatieve oplossingen worden gevonden voor inrichting en beheer Beheer-, Inrichtings- en Ontwikkelingsplan Drentsche Aa 2002

43 uitzonderlijke ecologische waarden laaglandbeken, hooilanden, droge en natte heidevelden, heischrale graslanden, broekbossen, veentjes, oude bossen, stuifzanden, beekvissen, vlinders, insecten, vogels etc.

44 uitzonderlijke aardkundige waarden smeltwaterzanden, potklei, glaciale keileemruggen, smeltwaterdalen, pingo s, paraboolduinen, meandergordels, beekterassen, stroeten, veenprofielen, prehistorische akkerbodems, esgronden, stuifzanden

45 zeer hoge archeologische waarden 3600 archeologische vindplaatsen, Neandertalvondsten, vuursteenvindplaatsen, hunebedden, prehistorische nederzettingen, grafheuvels, urnenvelden, rituele deposities, Celtic fields, ijzerproductiesites, middeleeuwse nederzettingen, tichelovens

46 zeer gaaf historisch esdorpenlandschap middeleeuwse esdorpen, historische boerderijen, brinken, essen, groenlanden, holten en strubben, heidevelden, houtwallen en singels, landgoederen, historische wegen, staatsbossen, jonge heideontginningen, vooroorlogse recreatielandschappen

47 waardevolle architectuur en landschapsarchitectuur

48 bijzonder immaterieel erfgoed veldnamen verhalen taal en literatuur tradities boermarken

49 Beekdal Loonerdiep ten noordwesten van Balloo

50 Celtic field IJzertijd 20 e -eeuwse heideontginningen Spookverhaal Swienemaet Dekzandrug met Bronstijd- en IJzertijdnederzetting Nederzetting en akkercomplex uit Romeinse tijd Esontginningen Noordesch Balloo Hunebed met TRBnederzetting 20 e -eeuws ruilverkavelingsbosje Holocene beekmeander Laatmiddeleeuwse hooilanden met voormalige aalstallen Vuursteenvindplaats Mesolithicum 13 e -eeuwse watermolen Klooster Assen Trechtervormige veedrift Middeleeuws bisschoppelijk domeingoed Lantinge 17 e -eeuwse houtwallen en singels Pingoruïne Kampsheide

51 Het Ballooërveld

52 Hoe kunnen deze belangrijke waarden van het Drentsche Aa-gebied voor de toekomst behouden blijven, zonder dat de verdere ontwikkeling van het gebied op slot wordt gezet? Belangrijke opdracht voor bewoners, beleidsmakers, beheerders, maatschappelijke organisaties, ondernemers en onderzoekers

53 Vijf projecten 1. Landschapsbiografie 2. Digitale Dorpsatlas 3. Landschapsvisie Drentsche Aa 4. Inrichtings- en beheerplannen 5. Veldnamenproject

54 Elerie, H. & Th. Spek (red.) Van Jeruzalem tot Ezelakker. Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa. Uitgeverij Matrijs, Utrecht,

55 PAUZE

56 Soorten toponiemen Waternamen (hydroniemen) Plaatsnamen (toponiemen) Veldnamen (microtoponiemen) Straatnamen (hodoniemen) Huis- en boerderijnamen

57 Waarom toponiemen? oriëntatie: om onderling te kunnen te communiceren over ligging van plekken toeeigening: om bezit en gebruiksrechten af te bakenen identiteit: om belangrijke gebeurtenissen / bijzondere verhalen / bijzondere plekken te blijven herinneren

58

59 Hoe oriënteerden mensen zich in een uitgestrekte wildernis?

60 Orale traditie: mondeling doorgeven van terreinkennis Songlines Aboriginals

61

62 Aporta, Claudio (2009) The trail as home: Inuit and their pan-arctic network of routes. Human Ecology 37, 2:

63 Khanty - Siberië

64 Drie soorten benamingen van plekken 1. Beschrijvend 2. Functioneel 3. Ritueel-kosmologisch

65 Veldnamen en verhalen Plekken hebben niet alleen namen, maar vaak ook tal van verhalen Zowel veldnamen als de bijbehorende verhalen geven plekken, terreinen en dorpsgebieden extra waarde en betekenis Namen zijn belangrijk erfgoed van vorige generaties dat het waard is om vast te leggen en door te geven aan toekomstige generaties

66 Boven elk landschap zweeft een onzichtbaar landschap van namen, verhalen en betekenissen

67 Anloër Strubben Zuidesch Gelderlanden Pastorijkamp Paasbrink Weiers Beken Ziel Kruimt Koepstukken Pismuskampen Grote Veld De Broeken Gorrelkampen De Maarschen

68 De veelzijdigheid van toponiemen Ze geven ons informatie over: vroegere talen en dialecten de opbouw en geschiedenis van het natuurlijke landschap de opbouw en geschiedenis van het cultuurlandschap de archeologische voorgeschiedenis de lokale en regionale geschiedenis de geschiedenis van de landbouw volksverhalen, mythen, sagen historische gebruiken en omgangsvormen

69 Plaats- en tijdafhankelijkheid van eigennamen Namen worden gegeven aan specifieke plekken. Wanneer ze blijven voortbestaan, verwijst een latere naam nog altijd naar de oorspronkelijke kenmerken van die plek (= belangrijk voor landschapsreconstructie) Namen hebben vaak kenmerken van de taal in een specifieke periode. Wanneer ze versteend worden, dragen ze nog eeuwenlang de kenmerken van die oude taal (=belangrijk voor datering van namen en plekken)

70 Opkomst, bloei en verval van namen Namen komen op, blijven een tijd in gebruik en raken op zeker moment ook weer buiten gebruik Het namenlandschap verandert dus voortdurend Algemeen: hoe groter het benoemde gebied is, hoe bestendiger de naam (veel mensen kennen het, daardoor moeilijker te veranderen) Hoe intensiever het cultuurlandschap wordt gebruikt en hoe sterker het land wordt verdeeld, hoe meer namen nodig zijn

71 Bestendigheid van verschillende soorten namen Waternamen (zeer bestendig; vaak zeer oud; soms prehistorisch) Plaatsnamen (vrij bestendig; verschillende ouderdomscategorieën: prehistorisch, vroeg-historisch, middeleeuws, post-middeleeuws) Veldnamen (minder bestendig; deels middeleeuws, deels postmiddeleeuws) Boerderijnamen (minder bestendig; deels middeleeuws, deels postmiddeleeuws)

72 De ouderdom van veldnamen in Drenthe Doordat het grootste deel van de bouwlanden (essen) in de Middeleeuwen is ontgonnen, dateren veel namen op de essen waarschijnlijk uit die periode In de stroomdalen zijn de hooilanden (stroomland) vooral in de Late Middeleeuwen ontgonnen (veel middeleeuwse namen), de weilanden (bovenlanden) pas in de 17 e -19 e eeuw (groenlandscheidingen) De jonge heideontginningen uit de periode leverden veel nieuwe namen op ter plekke van de vroegere veldgronden De ruilverkavelingen uit de periode leidden tot een groot verlies aan namen (sterke kavelvergroting)

73 Veldnamen: hoe hield men het overzicht? Natuurlandschap werd door vroegere bewoners in verschillende soorten landschappen en deellandschappen onderverdeeld Elk kreeg een eigen etiket (veldnaamtype) Begrensde oneindigheid: ingewikkelde werkelijkheid kon zo worden teruggebracht tot beperkt aantal landschapstypen: overzichtelijk, beheersbaar, overdraagbaar

74 Veldnamen als gestolde terreinkennis stroet

75 Horst: zandopduiking in laaggelegen gebied

76 Veldnamen als mentale kaart

77 Voorbeeld: allerlei hoogten berg pol bult haar hoorn / heurn schoot horst duin nor hul

78 Veldnamen als aanduiding voor bossen holt loo laar dick hees(t) bruil horst strubben

79 Veldnamen Veldnamen zijn niet alleen taalkundig/etymologisch interessant, maar bevatten ook veel historischlandschappelijke informatie (reliëf, bodem, vegetatie, grondgebruik, antropogene elementen) Veel jongere veldnamen bevatten samenstelling van kernwoord (slotelement) en verbijzonderend woord ( eerste element ). Voorbeelden: Lankhorst = lang + horst = langgerekte zandrug in lager gelegen gebied Rietbroek = riet + broek = moerasbos met riet Tillemaat = til + maat = hooiland bij de brug (til = brug)

80 De veertien benoemingsmotieven van Schönfeld 1. Benoeming naar het verschil van hoog en laag 2. De gesteldheid van de bodem 3. De begroeiing 4. Het gebruik dat van de bodem gemaakt wordt 5. De dieren die er huisden 6. De dieren die men er liet grazen 7. De grootte 8. De vorm 9. De ligging 10. Afsluiting, omheining, grensteken 11. Het water 12. Weg, dam, dijk, brug, sluis 13. Een bouwsel 14. Bezitter of gebruiker Moritz Schönfeld ( )

81 Veldnamenonderzoek 1. onderzoek naar levende veldnamen (interviews, veldkartering) 2. onderzoek naar historische veldnamen (archief- en literatuuronderzoek)

82 Bronnen voor historisch veldnamenonderzoek kaartboeken / manuscriptkaarten / archieven historisch-topografische kaarten kadaster 1832 notariële archieven 19 e eeuw krantenarchieven collectie Meertensinstituut Amsterdam collectie Wieringa lokale veldnamencollecties

83 Veldnamenkaartjes van omgeving van Anderen en Taarlo door Jan Wieringa

84 Veldnamen uit de grondschattingsarchieven kaarten en registers van bouwlanden en groenlanden uit periode

85 Veldnamenproject Drentsche Aa Inventarisatie namen door vrijwilligers Hulp bij verwerking en interpretatie door deskundigen Boekproject Oral history door studenten Scholenproject Ontwerpen met veldnamen Veldnamenexcursies Veldnamenfestival

86 Veldnamen als metafoor: tien attitudes 1. De betekenisvinder: gevonden voorwerpen en herkenbare verhalen 2. De schatbewaarder: veldnamen in kaart gebracht 3. De wetenschapper: op zoek naar betekenissen en samenhangen 4. De museumdirecteur: representatie en educatie 5. De landgebruiker: nieuw gebruik, nieuwe namen

87 6. De illusionist: (on)mogelijke toekomsten in beeld gebracht 7. De verhalenvertaler: ontwerpen met veldnamen 8. De beleidsambtenaar: het bureaulandschap in kaart gebracht 9. De sjamaan: beleven van de ziel van een plek 10. De gamer: virtuele wereld vol namen en verhalen

88 De betekenisvinder: namen en verhalen

89 De schatbewaarder: veldnamen in kaart gebracht

90

91 Veldnamenkaart van het dorpsgebied van Anloo (Drenthe), gemaakt door inwoners op basis van oral history

92

93

94 t Aolstalbad in Gasteren

95

96 De wetenschapper: op zoek naar benoemingsmotieven, landschappelijke samenhangen en antropologische duidingen - Etymologie - Historische geografie - Historische ecologie - Culturele geografie - Culturele antropologie

97 De landgebruiker: nieuw gebruik, nieuwe namen

98 De verhalenvertaler: ontwerpen met veldnamen

99 De sjamaan: over veldnamen als ziel van de plek

100 De gamer: virtuele wereld vol namen en verhalen

101 Veldnamenfestival Anloo 2009

102 Pleidooi voor een veel grotere aandacht voor de betekenis van plekken, namen en verhalen in het landschap een veel scherper oog voor de wijze waarop bewoners en gebruikers van het landschap met hun cultuurhistorie en landschap omgaan een betere verbinding tussen de domeinen van wetenschap, samenleving, ontwerp en beleid een meer frequente en intensieve betrokkenheid van vrijwilligers/streekbewoners bij wetenschappelijk landschapsonderzoek

103 Prof.dr.ir. Theo Spek Rijksuniversiteit Groningen Kenniscentrum Landschap Oude Boteringestraat GK Groningen T M E theo.spek@rug.nl W