Opleiding Duurzaam Gebouw: Duurzaam bouwen van A tot Z

Transcriptie

1 Opleiding Duurzaam Gebouw: Duurzaam bouwen van A tot Z Leefmilieu Brussel DE 9 THEMA S VAN HET DUURZAAM BOUWEN Liesbet TEMMERMAN cera a vzw

2 Doelstelling(en) van de presentatie Stilstaan bij de context en de aandachtspunten van de 9 thema s van het duurzaam bouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, en deze thema s vestigen als basis voor een holistische kijk op en benadering van een project aan de hand van een inleidend overzicht van de vereiste projectaanpak De praktische uitvoering van deze principes aantonen aan de hand van de voorbeeldgebouwen De structuur van de beoordeling van de duurzaamheid van een gebouw toelichten aan de hand van het Belgisch referentiekader Duurzame gebouwen De Aanbevelingen van de Gids Duurzame Gebouwen voor de duurzame bouw en renovatie van gebouwen voorstellen 2

3 Algemeen schema van de presentatie Thema MAN - Beheer Thema MOB - Mobiliteit Thema NAT - Natuurontwikkeling Thema PHY - Fysieke omgeving Thema HUM - Menselijke omgeving Thema MAT - Materiaal Thema ENE - Energie Thema WAT - Water Thema WEL - Welzijn, comfort en gezondheid 3

4 Algemeen schema van de presentatie Thema Standaardstructuur van de uiteenzetting: Context en uitdagingen Aanpak Duurzaam Bouwen Voorbeeld(en) van duurzame gebouwen Bijlagen: Structuur van het thema in het Belgisch referentiekader Aanbevelingen van de Gids Duurzame Gebouwen 4

5 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen: Projectontwerp: paradigmawijziging van Bouwheer Architect Bouwbedrijf Studiebureau naar Bouwheer / klant klant klant Architect opdrachtgever / Specifieke technische vragen (BB, bouwplaats) Specifieke technische informatie (bv. stabiliteit, HVAC) Bouwbedrijf opdrachtgever controle / controle Studiebureau opdrachtgever Specifieke technische vragen (project, BB, bouwplaats) Specifieke technische vragen (BB, bouwplaats) / De verhoudingen tussen de actoren van een project in de dagelijkse praktijk Bron: cera a vzw 5

6 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen: Projectontwerp: paradigmawijziging Verhouding tussen de kosten van de uitwerkingsfasen van het project en de kosten die voortvloeien uit een latere verbouwing - Bron: Canadian Mortgage and Housing Corporation Integrated Design Process Guide,

7 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen Optimale preventie en beheer van bouwafval: 33% van het niet-huishoudelijk afval in het BHG ( ton/jaar) 7

8 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen: Optimale preventie en beheer van bouwafval: 8

9 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen: Onderhoud en beheer van duurzame gebouwen: Bezetters & gebruikers / beheerders / syndicus / 9

10 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen: Exploitatieafval: Samenstelling van de witte restafvalzak (huishoudelijk afval) in het BHG Organisch afval Papier Plastic Glas Sanitair textiel Karton Metaal Andere Textiel Composiet 10

11 Thema MAN Beheersprocedure Context en uitdagingen: Exploitatieafval: Samenstelling van het huishoudelijk afval in het BHG (%) Organisch afval Papier Plastic Groot huisvuil Glas Sanitair textiel Karton Puin Metaal Groenafval Andere Textiel Hout Composiet AEEA Chemisch afval 11

12 Thema MAN Beheersprocedure Aanpak Duurzaam Bouwen: Organisatie van de participatie van alle betrokken actoren, zowel professionelen als nietprofessionelen kennis delen inbreng van de betrokken partijen kwaliteitsbewaking Werkbijeenkomst van de bouwheren van een groepswoning en het ontwerpteam - Bron: website van het voorbeeldgebouw Brutopia Schematische voorstelling van een aanpak die gestoeld is op samenwerking Bron: Arkipel vzw 12

13 Thema MAN Beheersprocedure Aanpak Duurzaam Bouwen: Zorgen voor een milieuvriendelijke bouwplaats Risicobeheersing Beperking van de milieu-impact: Verontreiniging van de lucht, de bodem, het water Verbruik van hulpbronnen (energie, water,..) Beperking van hinder Geluidshinder Visuele hinder Geurhinder 13

14 Thema MAN Beheersprocedure Aanpak Duurzaam Bouwen: Zorgen voor een milieuvriendelijke bouwplaats 14

15 Thema MAN Beheersprocedure Aanpak Duurzaam Bouwen (vervolg): Beheer en preventie van bouwafval Keuze van de bouwtechnieken en de materialen Organisatie van de afbraak Optimale sortering Demontage van afbouwmaterialen van een kantoorgebouw - Bron: cera a vzw Plaatsing van verschillende containers voor afvalsortering op de bouwplaats Bron: cera a vzw 15

16 Thema MAN Beheersprocedure Aanpak Duurzaam Bouwen (vervolg): Optimaal beheer van exploitatieafval Voorzieningen treffen voor een doeltreffende sortering: sorteerlokalen uitrusting voldoende groot lokaal signalisatie ligging in het gebouw, 16

17 Thema MAN Beheersprocedure Aanpak Duurzaam Bouwen (vervolg): Optimaal beheer van het exploitatieafval Composteren: binnen buiten de gebouwen GEMOTIVEERDE BUREN EEN COMPOSTVAT 17

18 Thema MAN Beheersprocedure Voorbeeldgebouw (1): L Espoir, collectieve huisvesting, 1080 Brussel, Carnoy&Crayon Onderhoud: Grondige informatie en opleiding van de bezetters van het gebouw vanaf de ontwerpfase Tienvoudig effect: de bewoners zorgen op hun beurt voor de bewustmaking van andere particulieren bij acties die verband houden met de vermindering van het energieverbruik Exploitatieafval: Gemeenschappelijk afvalsorteerlokaal + aangepaste sorteerruimte in elke woning Collectieve compostering (in de moestuin) 18

19 Thema MAN Beheersprocedure Voorbeeldgebouw (2): Brutopia, groepswoning, 1190 Brussel, Stekke+Fraas en AAAA Architectes Participatie: Doorgedreven collaboratieve benadering, van de planning tot de ingebruikname van het gebouw. Workshops met de bouwheren, de ontwerpers, de studiebureaus en de bouwbedrijven, naarmate het project vordert. Werkbijeenkomst van de bouwheren van een groepswoning en het ontwerpteam - Bron: website van het voorbeeldgebouw Brutopia 19

20 Thema MOB Mobiliteit Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Toename van het vervoer per auto Aantal auto s: 6 auto s per 10 inwoners % van de verplaatsingen in Brussel: 65% < 5 km et 25% < 1 km Pendelaars: auto s / dag. Aantal auto s / weekdag: > auto s Gemiddelde snelheid van motorvoertuig: < 20 km/u Gezondheidsproblemen In Brussel is 76% van de uitstoot van microdeeltjes en 55% van de stikstofdioxide afkomstig van het verkeer, met dieselmotoren op nummer één. Het transport is verantwoordelijk voor meer dan 20% van de CO 2 - uitstoot in het Gewest. 30% van de bevolking van Brussel-Hoofdstad word blootgesteld aan een excessief geluidsniveau als gevolg van het verkeer. Het wegverkeer vormt de eerste bron van geluidshinder, gevolgd door het luchtverkeer. 20

21 Thema MOB Mobiliteit Aanpak Duurzaam Bouwen: Bevorderen van actieve mobiliteit = milieuvriendelijke mobiliteit, gebaseerd op actieve verplaatsingswijzen (wandelen, fietsen,...), met beperkt gebruik van de personenwagen Bepalende factoren = de plaats en het programma van het gebouw: mobiliteitsbehoefte van het gebouw, mogelijkheden van actieve mobiliteit die de wijk biedt (aansluiting op het openbaar vervoer,...). Ontwerp aangepast aan de toegang tot het perceel en tot het gebouw, duidelijke en doorlopende paden en eventuele rustruimten. Voldoende opbergruimte (rond of in het gebouw) voor fietsen, kinderwagens, rolschaatsen, skateboards, 21

22 Thema MOB Mobiliteit Aanpak Duurzaam Bouwen (vervolg): Een fietsenstalling bouwen In of vlakbij elke woning, in de scholen, in de buurt van theaterzalen, musea, bioscopen, bibliotheken, en op de logische toegangsweg tot het gebouw vanaf de openbare weg Beveiligd (tegen diefstal) 22

23 Thema MOB Mobiliteit Aanpak Duurzaam Bouwen (vervolg): Een duurzaam gebruik van de wagen bevorderen Zorgen voor alternatieve oplossingen voor de personenwagen, bv. autodelen. Bij aanleg van een parking voor auto s moet worden gestreefd naar een lager aantal individuele parkeerplaatsen op het perceel en moet worden toegezien op de integratie ervan in het landschap. 23

24 Thema MOB Mobiliteit Voorbeeldgebouw: Harenberg, ecowijk met 30 passiefwoningen, 1130 Brussel, A2M Masterplan: Wijk beschouwd als woonzone: snelheid beperkt tot 20 km/uur Voetgangers hebben voorrang Kinderen kunnen er spelen Buitenruimte en directe omgeving: Voorrang voor voetgangers en mobiliteit van PBM. Voorziening voor auto s: Slechts een parkeerplaats per twee woningen Toegang openbaar vervoer: De wijk ligt niet ver van een treinstation en verschillende buslijnen. Aangelegd wandelpad aan achterkant van de percelen Voorzieningen voor fietsers: Per woning is een overdekte fietsparkeerplaats voorzien. 24

25 NATUURONTWIKKELING 25

26 Thema NAT Natuurontwikkeling Mondiale context: De instandhouding, de ondersteuning en de versterking van de biodiversiteit geniet volgens tal van wetenschappers absolute prioriteit. De natuurlijke omgeving waarin de mens leeft, en waarvan zijn toekomst en voortbestaan rechtstreeks afhangen, staat immers op het spel. 26

27 Thema NAT Natuurontwikkeling Context in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Druk op de vastgoedmarkt druk op onbebouwde terreinen beschikbaarheid van deze percelen: - 30% (onbebouwde oppervlakte volgens kadaster) tussen 1980 en 2003 Verdwijnen van dier- en plantensoorten verdwijning van hun habitats 30% van de plantensoorten aanwezig in het BHG zijn bedreigd, zeldzaam, kwetsbaar of verminderen. Aanwezigheid van invasieve exotische soorten verstoring van ecologische evenwichten concurrentie met andere, inheems soorten. 27

28 Thema NAT Natuurontwikkeling Context in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Verdeling van de groene ruimten over het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Bron: BIM (2010), Biodiversiteit in Brussel, Brussel 28

29 Plattegrond van het groene netwerk in Brussel Bron: BIM, (2010), Groen en blauw netwerk, Brussel. 29

30 Thema NAT Natuurontwikkeling Aanpak Duurzaam Bouwen: Instandhouding en versterking van de natuur Maximale biodiversiteit: tuinen, koertjes, parkeerterreinen, perceelsgrenzen, daken, gevels, Bestaande natuurlijke ruimten behouden, versterken of compenseren, en aanpikken bij de continuïteit van het groene en blauwe netwerk. De natuur in een dichtbebouwde omgeving Aanleg van groendaken Aanleg van groengevels Habitats of schuilplaatsen voor de fauna Bij de renovatie of de bouw van een gebouw moet erop worden toegezien dat het project habitats of schuilplaatsen biedt aan vogels, kleine zoogdieren en ongewervelde diersoorten. 30

31 Thema NAT Natuurontwikkeling Voorbeeldgebouw: Biplan, collectieve huisvesting, 1130 Brussel, Bxleco1 en FHW Op het dak: Intensief groendak Tegen de gevel: Klimplanten In de tuin: Gedifferentieerd beheer Bakkenteelt Moestuin Gemeenschappelijke ruimte en tuinberging 31

32 FYSISCHE OMGEVING 32

33 Thema PHY Fysieke omgeving Context in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ter herinnering: Groeiperspectieven bevolking in Brussel ( ), Doc. cera a vzw Bron: FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsperspectief , Brussel, december

34 Thema PHY Fysieke omgeving Context in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ter herinnering: Aantal onbebouwde percelen van meer dan 1000 m², in publieke eigendom (links) en totale oppervlakte (rechts) - bron: Tijdschrift Brusselse Bond voor het Recht op Wonen, nr. 38, Gemiddeld jaarlijks groeiverschil van de bevolking ten opzichte van het Gewest, periode Bron: De cahiers van het Brussels Instituut voor Statistiek en Analyse, Bevolkingsprojecties , Brussel. 34

35 Thema PHY Fysieke omgeving Uitdagingen: De fysieke impact die een gebouw kan hebben op zijn omgeving is veelvoudig: windcorridors afhankelijk van de hoogte van het gebouw en de aanpalende gebouwen en van de ruimtelijke morfologie vermindering van de bezonning van het perceel en de binnenruimten plaatselijke stijging van de temperatuur afhankelijk van de gebruikte materialen en het ontwerp van de omgeving lichtvervuiling veroorzaakt door een slecht verlichtingsplan en toename van het omgevingsgeluid door de technische installaties die in contact staan met de buitenomgeving. 35

36 Thema PHY Fysieke omgeving Aanpak Duurzaam Bouwen: Doelstelling: De integratie van een gebouw in zijn fysieke omgeving optimaliseren Spaarzaam gebruik van de bodem: De bodemvoetafdruk van het gebouw beperken Zorgen voor optimale verhouding grondinname / nettovloeroppervlakte Renovatie overwegen Gebruik van (voorheen) verontreinigde bodems overwegen 36

37 Thema PHY Fysieke omgeving Aanpak Duurzaam Bouwen: De impact op de fysieke omgeving van het gebouw beperken De schaduw die het gebouw werpt (openbare ruimte + aanpalende percelen) Zicht op de lucht en toegang tot natuurlijk licht Windeffecten Lichtvervuiling Hitte-eilanden Geluidshinder Verrijking van het stedelijk landschap 37

38 Thema PHY Fysieke omgeving Voorbeeldgebouw: L Espoir, collectieve huisvesting, 1080 Brussel, Carnoy&Crayon Spaarzaam gebruik van de bodem: Goede verhouding grondinname / nettovloeroppvlakte Impact op de fysieke omgeving: Buitenverlichting beperkt tot het strikt noodzakelijke en niet naar de lucht gericht Voldoende zicht op de lucht en toegang tot natuurlijk licht Geen technische installaties in direct contact met buiten (geluidshinder) Minimalisering van windeffecten Gebruikte materialen en begroende zones hitte-eilandeffect Verrijking van het stedelijk landschap: Architectuur, materiaalkeuze en inrichting directe omgeving 38

39 MENSELIJKE OMGEVING 39

40 Thema HUM Menselijke omgeving Context in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Een lage gemiddelde dichtheid: 67 inwoners/hectare (bv. Parijs: 202 inw./ha) gemiddeld 4 tot 5 verdiepingen Grote verschillen tussen wijken: Bevolkingsdichtheid: van 19 inwoners/ha in Watermaal- Bosvoorde tot 230 inwoners/ha in Sint-Joost Sociaal-economische en sociaal-culturele kenmerken: inkomsten, mobiliteit, tewerkstelling, 40

41 Thema HUM Menselijke omgeving Context in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Legende Gemiddelde BHG Bronnen Financiën FOD Gemiddeld gedeclareerd inkomen in 2009 ( ) Bron: Wijkmonitoring, Bron: Wijkmonitoring, 41

42 Thema HUM Menselijke omgeving Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (vervolg): Evolutie van de sociale structuren. Fenomeen van de kleiner wordende gezinnen: de gezinsgrootte is gedaald van 2,07 in 1991 tot 2,02 in Bevolkingsvooruitzichten tegen 2060: 42 ouderen voor 100 actieven (2010: 26) Personen met beperkte mobiliteit. Meer dan 30% van de bevolking Daarnaast kan de mobiliteit ook tijdelijk beperkt zijn 42

43 Thema HUM Menselijke omgeving Aanpak Duurzaam Bouwen: Doelstelling: Een gebouw ontwerpen dat de sociale interactie bevordert De wisselwerking tussen een gebouw en zijn context en binnen het gebouw bevorderen. Inplanting in een dichtbebouwde wijk Zorgen voor diversiteit van functies binnen het gebouw Culturele en intergenerationele diversiteit Gemeenschappelijke ruimten binnen en buiten Delen van dienstvertrekken, middelen en uitrustingen Verkeerszones van goede kwaliteit Toegankelijkheid voor iedereen Bijzondere woonvormen bv. woningdelen, kangoeroewoningen, solidair wonen,.. Actieve participatie van de toekomstige gebruikers aan het ontwerp van het project 43

44 Thema HUM Menselijke omgeving Voorbeeldgebouw (1): Zwanen-Dijk, collectieve huisvesting en buurthuis, 1050 Brussel, Ledroit Pierret Polet Buurthuis dat openstaat voor de bewoners Inplanting van de woningen rond een tuintje in het hart van het huizenblok Grote en kleine woningen bevorderen een mix van gezinnen en alleenstaanden. 44

45 Thema HUM Menselijke omgeving Voorbeeldgebouw (2): Kinderdagverblijf Sint-Franciscusstraat, woningen voor PBM en kinderdagverblijf, 1210 Brussel, O2 Architectes Crèche voor 30 kinderen 3 woningen voor personen met beperkte mobiliteit 45

46 MATERIALEN 46

47 Thema MAT Materiaal Context en uitdagingen: Zicht op een van de hallen van de Heizelpaleizen tijdens Batibouw, het grootste Belgische salon dat volledig aan bouw en renovatie gewijd is Bron: Kiezen, voorschrijven, uitvoeren, Demonteren, afbreken, recycleren, afvoeren, 47

48 Thema MAT Materiaal Context en uitdagingen: De uitputting van de natuurlijke grondstoffen: In de 21e eeuw vormt de overconsumptie van natuurlijke grondstoffen een uitdaging van formaat, zowel voor het milieu als vanuit sociaaleconomisch oogpunt. De activiteiten van de bouwsector zijn hier rechtstreeks bij betrokken: op wereldniveau is deze van alle activiteitensectoren immers de grootste afnemer van grondstoffen. In Europa valt 31% van het gebruik van natuurlijke grondstoffen toe te schrijven aan activiteiten, gerelateerd aan bouw en renovatie. Daarnaast is de sector ondanks de relatief hoge levensduur van de producten, ook de grootste afvalproducent, met een gemiddelde van 33% van het afval dat op het Europese grondgebied wordt voortgebracht (bron: Europees Milieuagentschap, 2010) 48

49 Thema MAT Materiaal Context en uitdagingen: Impact van de keuze van bouwtechnieken, -materialen of - producten: energieprestatie van de gebouwschil, luchtdichtheid en technische uitrustingen Milieu-, sociaal-culturele, gezondheids- en economische factoren die verband houden met de materiaalkeuze en bouwtechnieken. Volgens de definitie van de Europese Unie staat duurzaam bouwen en/of renoveren voor "het gebruik en/of de bevordering van: a) milieuvriendelijke materialen, b) energie-efficiënte gebouwen c) een optimaal beheer van bouw- en sloopafval. Het probleem van de gezondheidsimpact ontbreekt in deze definitie. 49

50 Thema MAT Materiaal Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Nieuw Werken waarvoor tussen 2002 en 2012 een aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning werd ingediend Residentieel Renovatie % van de ingediende vergunningsaanvragen Nieuw Niet-residentieel Renovatie % van de ingediende vergunningsaanvragen In België 49,05% 50,95% 84,20% 43,74% 56,26% 15,80% In BHG 18,96% 81,04% 88,67% 20,77% 79,23% 11,33% Gemiddeld betreft 80% van de bouwaanvragen een renovatieproject ( ) in het BHG en daarmee is het BHG een uitzondering in het Belgische bouwlandschap -Bron: FOD Economie 50

51 Thema MAT Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen: Doelstelling: Duurzaam materiaalgebruik Bij het ontwerpen van het project: Streef naar een rationeel gebruik van materialen Integreer de notie bouwhiërarchie Ontwerp constructies die kunnen worden ontmanteld, en vermijd zo afbraak LESS IS MORE Betreffende de toe te passen materialen en producten: Overweeg het gebruik van materialen en producten uit recuperatiekanalen Kies materialen en producten met een lage impact op het milieu en de gezondheid Ga de te verwachten levensduur van de materialen en elementen na 51

52 Thema MAT Materiaal Voorbeeldgebouw (1): Zeepziederij, collectieve huisvesting, 1000 Brussel, MDW architecture Hergebruik in situ van een bestaande metalen structuur 52

53 Thema MAT Materiaal Voorbeeldgebouw (2): Besmelaan, renovatie van een woning, 1190 Brussel, A-Cube architectes Renovatie van een bestaand beschermd gebouw Behoud en herstel in oorspronkelijke staat van de aanwezige afwerking Renovatie van de houten ramen, met vervanging van het enkel glas door dubbel glas (U=1,1 W/m2.K) Isolatie van de buitenmuren langs binnen, met studie van de risico s van condensatie en migratie van waterdamp, en keuze van materialen die aangepast zijn aan de bestaande gevelelementen (eigenschappen). 53

54 ENERGIE 54

55 Thema ENE Energie Context en uitdagingen: Klimaatverandering en uitputting van natuurlijke hulpbronnen: een uitdaging op wereldschaal klimaatveranderingen (opwarming en andere fenomenen) eindigheid van fossiele energie (aardolie, aardgas, )... en andere natuurlijke hulpbronnen vormen een realiteit. gemiddelde temperatuur stijgt met 1,5 tot 2,5 C: onomkeerbare gevolgen voor de natuurlijke milieus, het klimaat, de water- en voedselvoorziening van de mens de energievraag wereldwijd gaat in stijgende lijn 55

56 Thema ENE Energie Context en uitdagingen: Stijging van de wereldwijde energievraag tussen 2010 en China en India nemen 50% van deze stijging voor hun rekening Bron: Leefmilieu Brussel,

57 Thema ENE Energie Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Energieverbruik: Weinig industriële activiteit op het Brusselse grondgebied. Ongeveer 74% van de broeikasgasuitstoot en van het energieverbruik wereldwijd houdt verband met het verbruik van de gebouwen (verwarming, SWW, HVAC, verlichting), waarvan ongeveer 65% uitsluitend voor verwarming. 57

58 Thema ENE Energie Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Infrarood luchtthermografie van de daken van de Brusselse gebouwen Bron: Leefmilieu Brussel 58

59 Thema ENE Energie Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Aangegane engagementen: Reductie van de broeikasgasuitstoot met 30% tegen 2025 (ten opzichte van 1990). Stand van zaken: Tussen 1990 en 2010 is de broeikasgasuitstoot gedaald met ongeveer 7% in de huisvestingssector (terwijl de bevolking is gestegen met ongeveer 13%) en met ongeveer 16% in de tertiaire sector (terwijl het aantal banen in de tertiaire sector is gestegen met ongeveer 17%). Dit komt overeen met een daling van het energieverbruik per inwoner met ongeveer 18% sinds

60 Thema ENE Energie Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: 60

61 Thema ENE Energie Aanpak Duurzaam Bouwen: Logica van de Trias Energetica Bron : Brussel Leefmilieu De onderlinge afstemming van het nagestreefde comfort, de beoogde energieprestaties, de toegepaste technieken om die prestaties te leveren en de beheersprincipes voor het gebouw zijn vitaal voor het welslagen van projecten met hoge energieprestaties. 61

62 Thema ENE Energie Voorbeeldgebouw : Aeropolis, passief kantoorgebouw (nieuwbouw), 1030 Brussel, Architectes Associés Gecertificeerd passiefgebouw Mechanische ventilatie: systeem D met warmterecuperatie, verseluchttoevoer via aardwarmtewisselaar Nightcooling Geautomatiseerde mobiele buitenzonnewering Onderkant van de betonplaten is onbedekt gelaten: hoge thermische inertie van de constructie in haar geheel Verwarmingsketel op aardgas (condensatieketel): SWW + bijverwarming 62

63 WATER 63

64 Thema WAT Water Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Evolutie van de ondoorlatendheid van de grond in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Intensiteit van de ondoorlatendheid, van donkerblauw (doorlatende grond) tot donkerrood (ondoorlatende grond) Bron: Studie uitgevoerd door de ULB-IGEAT voor het MBHG, BUV/Directie water oktober

65 Thema WAT Water Context en uitdagingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: Verstoorde cyclus van het hemelwater in de stedelijke omgeving: veel afvloeiing, weinig verdamping en zeer weinig infiltratie Bron: Leefmilieu Brussel Duurzaam verbeterde cyclus van het hemelwater in de stedelijke omgeving: de aanleg van groene zones en opslagvolumes bevordert de verdamping en beperkt de afvloeiing Bron: Leefmilieu Brussel 65

66 Thema WAT Water Aanpak Duurzaam Bouwen: het beheer van het hemelwater aanpakken (door het blauwe netwerk te versterken of ter plekke water te laten insijpelen) dankzij de recuperatie van hemelwater het drinkwaterverbruik beperken, door systemen te voorzien die het waterverbruik beperken, en het afvalwater effectief beheren. Scheiding van de watercyclus van de natuurlijke cyclus Bron: MATRIciel s.a. Watercyclus geïntegreerd in de natuurlijke cyclus Bron: MATRIciel s.a. 66

67 Thema WAT Water Voorbeeldgebouw: Boerderij Nos Pilifs, werkplaats voor handling & mailing, 1120 Brussel, J. Meganck architect Dit nieuwbouwproject met kantoren en werkplaatsen kon niet worden aangesloten op de openbare riolering, zodat de Boerderij Nos Pilifs voor een deel van zijn afvalwater een alternatief circuit van 40 inwonersequivalenten heeft voorzien: het M.H.E.A.-procedé Een intensief groendak vertraagt de afvloeiing van het regenwater bij hevige stortbuien. Recuperatie (tank van 5000 liter) hergebruik van regenwater (toiletten + dienstkranen) 67

68 WELZIJN, COMFORT & GEZONDHEID 68

69 Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid Context en uitdagingen: Het geluidscomfort: van invloed op het psychologisch evenwicht, het welzijn en de productiviteit Meervoudige blootstelling geluidshinder 2006 (gepubliceerd in 2010), Indicator Lden. Bron: Leefmilieu Brussel 69

70 Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid Context en uitdagingen (vervolg): het thermisch comfort: dit omvat meer dan enkel de verwarming van de lokalen en heeft ook betrekking op de temperatuur van de wanden, de luchtvochtigheid en, in de zomer, het vermijden van oververhitting het visueel comfort: dit vloeit voort uit de perceptie van de buitenwereld vanaf de binnenkant (het landschap, het weer, het uur van de dag) en de algemene lichtomstandigheden. 70

71 Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid Context en uitdagingen (vervolg): het ademcomfort: een gebrekkige verluchting van het gebouw zorgt ervoor dat verontreinigende stoffen van de gebruikers, van hun activiteiten (CO2, vochtigheid ) en van het gebouw zelf (bekledingen, meubels, planten ) zich ophopen, wat kan leiden tot onbehagen op het vlak van reuk en/of ademhaling comfort gerelateerd aan elektromagnetische verontreiniging: bepaalde personen ondervinden een zeker onbehagen in de buurt van elektromagnetische velden. Dit wordt elektrosensibiliteit genoemd. 71

72 Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid Aanpak Duurzaam Bouwen: Doelstelling: Op duurzame wijze het welzijn, het comfort en de gezondheid van de bezetters en de gebruikers van gebouwen garanderen Toezien op het geluidscomfort in de lokalen: bescherming tegen luchtgeluiden buiten (verkeer, buren, ) luchtgeluiden binnen (uitrustingen) contactgeluiden Het thermisch comfort garanderen: Verwarming, regeling, temperatuur van de wanden Zomercomfort: bescherming tegen oververhitting Zorgen voor visueel comfort: Daglicht opvangen en verdelen Beschermen tegen zonnestraling 72

73 Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid Aanpak Duurzaam Bouwen (vervolg): Stoffen die het binnenmilieu verontreinigen, vermijden Bestaande bronnen van binnenluchtverontreiniging wegwerken De bouwmaterialen en -producten die in contact staan met de binnenlucht met zorg kiezen Zorgen voor geschikte warmteproductietechnieken Zorgen voor ademcomfort Ventileren De luchtvochtigheid verhogen of verlagen, naargelang van de behoeften Elektromagnetische verontreiniging tegengaan Interne bronnen van elektromagnetische verontreiniging vermijden en de netwerken goed ontwerpen 73

74 Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid Voorbeeldgebouw: Marly, kantoorgebouw, 1120 Brussel, A2M L Espoir, collectieve huisvesting, 1080 Brussel, Carnoy&Crayon Akoestische plafonds verlaagde Gedetailleerde akoestische studie (houtstructuur) 74

75 Referenties Gids Duurzame Gebouwen 75

76 Om te onthouden van de presentatie Het ontwerp en de uitvoering van een duurzaam bouwproject steunen op een transversale benadering en omvatten een denkoefening over elk van de 9 thema s: MAN, MOB, NAT, PHY, HUM, MAT, ENE, WAT en WEL. De winnende projecten van de Projectoproep Voorbeeldgebouwen tonen de haalbaarheid van een sterke en transversale duurzame prestatie, ook tijdens de exploitatie van het gebouw. 76

77 Om te onthouden van de presentatie Het Belgisch referentiekader Duurzame Gebouwen is opgebouwd volgens deze 9 thema s: het wordt gebruikt om de prestaties van het gebouw te beoordelen. De Gids Duurzame Gebouwen van het BIM is de tegenhanger ervan: de aanbevelingen van deze gids verduidelijken de context, de uitdagingen en de vereiste benadering, en geven een overzicht van de elementen die een rol spelen in het ontwerp. De bepalingen van deze gids beschrijven in detail de technische, financiële, milieu- en gezondheidsaspecten van elke denkbare oplossing. 77

78 Contact Liesbet TEMMERMAN Afgevaardigd bestuurder & Onderzoekscoördinator Ernest Allardstraat Brussel : liesbet.temmerman@ceraa.be 78

79 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader "Duurzame Gebouwen : THEMA 01 BEHEERSPROCEDURE RUBRIEK PROJECTBEHEER MAATREGEL KWALITEITSKAMER MAATREGEL FINANCIËLE HAALBAARHEID OP LANGE TERMIJN MAATREGEL PARTICIPATIE RUBRIEK BOUWPLAATSBEHEER MAATREGEL VERANTWOORDELIJK BOUWPLAATSBEHEER MAATREGEL RISICOBEHEERSING & MINIMALE MILIEU-IMPACT RUBRIEK BEHEER VAN BOUW- EN SLOOPAFVAL MAATREGEL VERANTWOORDELIJK AFVALBEHEER MAATREGEL AFVALBEHEER OP DE BOUWPLAATS RUBRIEK ONDERHOUD MAATREGEL DOCUMENTEN VOOR DE GEBRUIKERS EN DE BEHEERDER MAATREGEL ONDERHOUDSGEMAK MAATREGEL COMMISSIONING VAN DE TECHNISCHE INSTALLATIES HET GEBOUW EN HET TERREIN ALS INFORMATIEBRON EN PEDAGOGISCH MAATREGEL HULPMIDDEL RUBRIEK BEHEER VAN HET EXPLOITATIEAFVAL MAATREGEL IDENTIFICATIE EN BESCHRIJVING MAATREGEL SORTEERMOGELIJKHEDEN MAATREGEL AFVALSTOCKERING MAATREGEL MOGELIJKHEID TOT COMPOSTERING 79

80 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader Duurzame Gebouwen : THEMA 02 MOBILITEIT RUBRIEK BEREIKBAARHEID VAN DE SITE MAATREGEL NABIJHEID VAN VOORZIENINGEN EN INFRASTRUCTUREN MAATREGEL BEREIKBAARHEID MET HET OPENBAAR VERVOER RUBRIEK MOBILITEITSFACILITEITEN IN HET GEBOUW MAATREGEL FIETSVOORZIENINGEN MAATREGEL GEMOTORISEERD VERVOER RUBRIEK VOORBEREIDING OP HET MOBILITEITSBEHEER MAATREGEL MOBILITEITSBEHEER 80

81 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader "Duurzame Gebouwen": THEMA 03 NATUURONTWIKKELING RUBRIEK NATUURONTWIKKELING MAATREGEL VALORISATIE VAN DE BESTAANDE BIODIVERSITEIT MAATREGEL VERHOGING VAN DE BIODIVERSITEIT MAATREGEL NATUURBELEVING RUBRIEK VOORBEREIDING NATUURBEHEER MAATREGEL VOORBEREIDING NATUUR- EN GROENBEHEER 81

82 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader Duurzame Gebouwen : THEMA 04 FYSIEKE OMGEVING RUBRIEK SPAARZAAM GEBRUIK VAN DE BODEM MAATREGEL MAATREGEL BRUTOVLOEROPPERVLAKTE / GRONDINNAME VAN HET GEBOUW GEBRUIK VAN (VOORHEEN) VERONTREININGDE BODEMS RUBRIEK IMPACT OP DE FYSIEKE OMGEVING MAATREGEL MAATREGEL MAATREGEL MAATREGEL MAATREGEL SCHADUW WINDEFFECTEN LICHTVERVUILING HITTE-EILANDEN TOENEMEND OMGEVINGSLAWAAI 82

83 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader Duurzame Gebouwen : THEMA 06 MENSELIJKE OMGEVING RUBRIEK LEVENDIGE WIJK MAATREGEL INPLANTING IN EEN LEVENDIGE WIJK MAATREGEL BIJDRAGEN AAN EEN LEVENDIGE WIJK RUBRIEK INCLUSIEVE GEMEENSCHAP MAATREGEL SOCIALE WONINGEN MAATREGEL SOLIDAIRE WONINGEN MAATREGEL ALGEMENE TOEGANKELIJKHEID RUBRIEK FUNCTIONELE FLEXIBILITEIT MAATREGEL FUNCTIONELE FLEXIBILITEIT RUBRIEK CULTURELE WAARDE MAATREGEL PATRIMONIALE WAARDE 83

84 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader "Duurzame Gebouwen": THEMA 06 MATERIAAL RUBRIEK MATERIALEN EN PRODUCTEN: GEBRUIK VAN NIET-HERNIEUWBARE GRONDSTOFFEN BEPERKEN GEBRUIK VAN MATERIALEN EN ELEMENTEN DIE AANWEZIG ZIJN EN UIT MAATREGEL RECUPERATIE MAATREGEL MATERIALEN MET GERECYCLEERDE INHOUD MAATREGEL MATERIALEN OP BASIS VAN HERNIEUWBARE GRONDSTOFFEN RUBRIEK MATERIALEN EN PRODUCTEN: MILIEU-IMPACT VAN NIEUWE MATERIALEN EN ELEMENTEN MAATREGEL MATERIALEN MET EEN ECOLABEL MAATREGEL MATERIALEN MET EEN EPD (MILIEUVERKLARING) VAN TYPE III MAATREGEL MATERIALEN UIT DUURZAME PRODUCTIE/EXPLOITATIE RUBRIEK CONSTRUCTIEF AANPASSINGSVERMOGEN MAATREGEL STRUCTUUR EN RUWBOUW MAATREGEL GEBOUWSCHIL MAATREGEL TECHNISCHE UITRUSTINGEN EN INSTALLATIES MAATREGEL BINNENHUISINRICHTING 84

85 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader "Duurzame Gebouwen": THEMA 07 ENERGIE RUBRIEK BEPERKING VAN DE BEHOEFTEN MAATREGEL CONCEPTUELE MAATREGELEN EN BIOKLIMATOLOGISCHE STRATEGIE MAATREGEL GEBOUWSCHIL RUBRIEK HERNIEUWBARE ENERGIE MAATREGEL INTEGRATIE VAN HET (TOEKOMSTIGE) GEBRUIK VAN ZONNE-ENERGIE MAATREGEL GROENE ENERGIE RUBRIEK TECHNISCHE SYSTEMEN MAATREGEL ENERGIEZUINIG VERWARMINGSSYSTEEM MAATREGEL ENERGIEZUINIGE HYGIËNISCHE VENTILATIE MAATREGEL FREECOOLING MAATREGEL ENERGIEZUINIGE VERLICHTING MAATREGEL ENERGIEZUINIGE LIFTEN RUBRIEK GLOBALE ENERGIEPRESTATIES MAATREGEL ENERGIEBEHOEFTEN MAATREGEL E-PEIL MAATREGEL GEBRUIK VAN ENERGIE UIT LOKALE HERNIEUWBARE BRONNEN RUBRIEK VOORBEREIDING OP ENERGIEBEHEER MAATREGEL ENERGIEBEHEER 85

86 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader "Duurzame Gebouwen": THEMA 08 WATER RUBRIEK CYCLUS VAN HET OPPERVLAKTEWATER OP HET TERREIN MAATREGEL VRIJWARING VAN OVERSTROMINGSGEBIEDEN MAATREGEL INFILTRATIE EN VERTRAAGDE AFVOER VAN HEMELWATER RUBRIEK WATERCYCLUS IN HET GEBOUW MAATREGEL COLLECTIEVE UITRUSTINGEN EN VOORZIENINGEN MAATREGEL ONTWERP DISTRIBUTIESCHEMA MAATREGEL HERGEBRUIK VAN REGENWATER EN GRIJS WATER MAATREGEL ENERGIEZUINIGE TOESTELLEN EN UITRUSTINGEN MAATREGEL GESCHEIDEN RIOLERINGSSTELSELS MAATREGEL PREVENTIE VAN WATERVERONTREINIGING RUBRIEK ALGEMENE PRESTATIES MAATREGEL VOORSTUDIE WATERBEHEER MAATREGEL DRINKWATERVERBRUIK MAATREGEL AFVOERDEBIET NAAR RIOLERING RUBRIEK VOORBEREIDING VAN HET REGENWATERBEHEER MAATREGEL REGENWATERBEHEER 86

87 Bijlage Maatregelen & evaluatie Ref-B Belgisch referentiekader Duurzame Gebouwen : THEMA 09 COMFORT & GEZONDHEID RUBRIEK AKOESTISCH COMFORT MAATREGEL GELUIDSLUWE GEVEL MAATREGEL ISOLATIE TEGEN LUCHTGELUID MAATREGEL ISOLATIE TEGEN CONTACTGELUID MAATREGEL GEVELISOLATIE MAATREGEL AKOESTISCHE PRESTATIE GEBOUWSCHIL MAATREGEL MAXIMAAL GELUIDSNIVEAU IN WERK-/WOONRUIMTEN MAATREGEL MAXIMAAL GELUIDSNIVEAU IN TECHNISCHE/SANITAIRE LOKALEN RUBRIEK THERMISCH COMFORT MAATREGEL THERMISCH COMFORT IN DE ZOMERPERIODE MAATREGEL THERMISCH COMFORT IN DE WINTERPERIODE MAATREGEL LUCHTSNELHEID RUBRIEK VISUEEL COMFORT MAATREGEL AANPAK VAN HET VISUEEL COMFORT MAATREGEL NATUURLIJKE LICHTINVAL MAATREGEL KUNSTLICHT RUBRIEK BINNENLUCHTKWALITEIT MAATREGEL KWALITEIT VAN DE AANGEVOERDE LUCHT EMISSIES VAN MATERIALEN EN PRODUCTEN IN CONTACT MET DE MAATREGEL BINNENOMGEVING MAATREGEL LUCHTVERVERSING 87

88 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema MAN - Beheersprocedure G_MAN00: Thema MOB Mobiliteit: G_MOB00: G_MOB01: G_MOB02: G_MOB03: Beheersprocedure van het project, de werf en het gebouw Actieve mobiliteit en duurzaam autogebruik bevorderen Actieve vervoerswijzen bevorderen Fietsstallingen realiseren Duurzaam autogebruik bevorderen 88

89 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema NAT Natuurontwikkeling: G_NAT00: G_NAT01: G_NAT02: G_NAT03: G_NAT04: Opwaarderen, beschermen en ontwikkelen van de natuurlijke omgeving in een duurzaam gebouw en op het perceel Biodiversiteit in de stad maximaliseren Een groendak realiseren Een groene gevel realiseren Habitats bieden aan flora en fauna Thema PHY Fysieke omgeving: G_PHY00: G_PHY03: G_PHY04: De integratie van een gebouw in zijn fysieke omgeving optimaliseren De bijdrage van het gebouw aan de geluidshinder in de wijk beperken Verrijking van het stedelijke landschap 89

90 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema HUM Menselijke omgeving: G_HUM00: G_HUM01: G_HUM02: Thema WAT Water: G_WAT00: G_WAT01: G_WAT02: G_WAT03: G_WAT04: Een gebouw ontwerpen dat de sociale interactie bevordert De wisselwerking tussen een gebouw en zijn context en binnen het gebouw bevorderen Een gebouw ontwerpen dat toegankelijk is voor iedereen Het waterbeheer verbeteren in duurzame gebouwen en op het perceel Beheer van het regenwater op het perceel Rationeel omgaan met water Hergebruik van hemelwater Het afvalwaterbeheer op het perceel verbeteren 90

91 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema MAT Materiaal: G_MAT00: G_MAT01: G_MAT02: G_MAT04: G_MAT05: G_MAT06: G_MAT07: G_MAT09: Duurzaam materiaalgebruik De levenscyclus van materialen: analyse, informatiebronnen en keuzehulpmiddelen Duurzame keuze van bouwtechnieken en structuurmaterialen en -elementen Duurzame keuze van thermische isolatiematerialen Duurzame keuze van materialen voor dakbedekking Duurzame keuze van materialen voor gevelbekleding Duurzame keuze van raamkaders Duurzame keuze van niet-dragende muren en tussenwanden G_MAT10: Duurzame keuze van bekledingsmaterialen voor binnenmuren en plafonds G_MAT11: Duurzame keuze van binnenvloerbekleding 91

92 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema ENE Energie: G_ENE00: G_ENE01: G_ENE02: G_ENE03: G_ENE04: G_ENE05: G_ENE06: G_ENE07: G_ENE08: Het energieverbruik van gebouwen beperken Optimaal gebruik van kunstlicht Een energie-efficiënt ventilatiesysteem ontwerpen Transmissieverliezen beperken Infiltratieverliezen beperken Een hoge thermische inertie verzekeren Warmtelasten beperken Een passieve koelstrategie toepassen De optimale productie- en opslagwijze voor verwarming en sanitair warm water kiezen 92

93 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema ENE Energie (vervolg): G_ENE09: G_ENE10: G_ENE11: De beste productiewijzen voor hernieuwbare koeling kiezen Verwarming, koeling en sanitair warm water; efficiënte installaties garanderen Installaties voor de opwekking van hernieuwbare elektriciteit integreren 93

94 Bijlage Listing aanbevelingen Gids Duurzame Gebouwen Thema WEL Welzijn, comfort & gezondheid: G_WEL00: G_WEL01: G_WEL02: G_WEL03: G_WEL04: G_WEL05: G_WEL06: Welzijn, comfort en gezondheid in duurzame gebouwen Het akoestisch comfort verzekeren Het thermisch comfort verzekeren Zorgen voor visueel comfort dankzij natuurlijk licht Vermijden van polluenten in het gebouw Het ademcomfort verzekeren Elektromagnetische verontreiniging tegengaan 94