Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman

Transcriptie

1 Ouderen en slaap(problemen) Dr. Winni Hofman Psychologie, Universiteit van Amsterdam Somnio, Personal Health Institute Int., Amsterdam 1

2 Waar gaan we het over hebben Wat is slapen eigenlijk precies? Biologische klok Invloed van veroudering Slaapproblemen bij ouderen Hoe herkennen we slaapproblemen? Wat kan de verpleegkundige doen? 2

3 Casus: mevrouw Leijster, 82 jr Sinds 1 jaar moeilijk inslapen, vaak wakker, overdag erg moe Overdag inactief Doet na ongeveer 15u een dutje van tenminste 2 uur Is s avonds zo moe dat ze om 19:00 al in bed ligt.en weer niet kan slapen. 3

4 Insomnie prevalentie en leeftijd Anconi-Israel,

5 Slaap en medische problemen Anconi-Israel,

6 Slaap onmisbaar voor: Alertheid Concentratie Verwerken van informatie Geheugen consolidatie Feiten, handelingen, gebeurtenissen Emotioneel geheugen Motorische fitheid Slaap belangrijk voor functioneren overdag 6

7 Slaap is belangrijk voor gezondheid wegspoelen giftig afval brein/lichaam sneller herstel minder kans op cardiovasculaire problemen voldoende slaap minder kans op diabetes minder kans op overgewicht versterking van immuun systeem psychiatrische problemen: depressie

8 Wat is goede slaap? 8

9 Verschillende slaapdieptes Lichte slaap Brein sluit zich langzaam aan af van de buitenwereld -Wekdrempel iets omhoog -Ademhaling en hartslag worden trager EEG Waak EEG Lichte slaap 9

10 Verschillende slaapdieptes Diepe slaap Brein vrijwel volledig afgesloten van externe informatie -Wekdrempel hoogste -Belangrijk voor herstelfunctie, geheugen -Geeft uitgerust gevoel -Ademhaling, hartslag nog wat trager EEG 10

11 Verschillende slaapdieptes REM-slaap (droomslaap) -Wekdrempel tussen lichte slaap en diepe slaap -Emotioneel geheugen, informatieverwerking -Ademhaling, hartslag bloeddruk onregelmatig EEG Oogbewegingen 11

12 Stelling De slaap voor 12 uur s nachts telt dubbel WAAR NIET WAAR 12

13 Slaap stadia Slaappatroon over de nacht heen Jonge volwassenen Wakker Lichte slaap Diepe slaap REM uur

14 Slaap stadia Veroudering van slaappatroon Ouderen Wakker Lichte slaap Diepe slaap REM uur Langere inslaaptijd Minder diepe slaap Minder uitgerust gevoel Meer lichte slaap Meer kans op ontwaken Meer en langer ontwaken Door meer lichte slaap Toilet REM-slaap niet veel verandering Overdag vaak dutjes

15 Verandering slaappatroon Alzheimer Vergelijkbaar met gezonde veroudering maar meer uitvergroot REM-slaap: duidelijk minder 15

16 Mythe: Ouderen hebben minder slaap nodig Slaap minder van kwaliteit Vaker dutje overdag Nachtslaap kan korter zijn Naar bed Opstaan Dutje Dutje 16

17 GROTE VARIATIE IN INIVIDUELE SLAAPDUUR! 17

18 Op een bepaald moment krijgen we slaap.? Hoe komt dat? 18

19 Biologische klok in de hersenen Onze lichaamsfuncties hebben een ritme, bijv.: - Waken/slapen - Lichaamstemperatuur - Hormoonspiegels - Uitscheiding van maagsappen - Alertheid - Prestatie - Menstruatie - 19

20 Voorbeelden Middagdip 20

21 Biologische klok in de hersenen (SCN, hypothalamus) Eigen dag ritme > 24 uur Synchronisatie met dag/nacht ritme noodzakelijk + andere tijdsinformatie (Blauwe deel lichtspectrum) 21

22 Gelijk zetten met de buitenwereld melatonine slaperig 22

23 Licht doet melatonine niveau dalen.. Czeisler et al.,

24 Licht beïnvloedt interne klok Licht aan einde slaapperiode verzet klok naar vroeger Licht tijdens waakperiode: geen invloed op interne klok. Houdt wel alertheid op peil. Licht in begin slaapperiode verzet klok naar later 24

25 Op een bepaald moment gaan we slapen... Combinatie van twee processen: 1. Opgebouwde slaapdruk: moeheid langer wakker meer behoefte aan slaap 2. Interne biologische klok: slaperigheid op bepaalde momenten kunnen we makkelijker in slaap vallen 25

26 Als het lichaam ouder wordt Veroudert ook de biologische klok 26

27 Veroudering biologische klok 1 Klok verschuift naar vroeger ouderen worden meer ochtendtype 2 Ouderen kunnen slechter tegen plotselinge ritme verschuiving 3 Sommige ritmes minder verschil tussen piek en dal 27

28 Biologische klok in Alzheimers Degeneratie biologische klok (SCN) Afname melatonine Verstoord slaap/waakpatroon (bijv. sundowning ) Slaapproblemen Verergering cognitieve problemen (geheugen) 28

29 Slaaptekort: gevolgen overdag Slaperig, moe Verminderde concentratie Geheugenproblemen Sneller geirriteerd Slechtere stemming Kans op gezondheidsklachten Ouderen: Meer kans op vallen 29

30 Ouderen en Slaapproblemen Veel ouderen klagen over slechtere slaapkwaliteit Uitleg normale slaapverandering kan helpen Slaapproblemen > met ouder worden Medische/psychische problemen met effect op slaap > met ouder worden 30

31 Ouderen in zorginstellingen Slaapverstoring verergert door blootstelling aan: meer licht meer omgevingslawaai handelingen verzorgend personeel gemiddeld meer tijd in bed 31

32 Slaapproblemen ± 80 slaapstoornissen Slaapapneu slaapregistratie noodzakelijk Slapeloosheid (Insomnie) zelf veel doen 32

33 Slaapapneu Problemen met: Ademstops Onderbroken slaap (Vaak) snurken Overdag: Ochtend hoofdpijn Droge mond Vermoeidheid Slaperigheid Op den duur cardiovasculaire problemen, als: Hypertensie Aritmieën 33

34 Insomnie Problemen met: In slaap komen s Nachts wakker worden en dan niet meer in slaap komen Te vroeg wakker worden s morgens Niet uitgerust zijn Insomnie grote comorbiditeit met andere medische/psychische problemen (bijv. depressie) 34

35 Van belang bij alle slaapproblemen Slaaphygiëne Verkeerde opvattingen Verkeerde bedtijden Inactiviteit Leefomgeving Psychosociale factoren 35

36 Insomnie Bijdragende Factoren: Slechtere slaaphygiëne Slaappatroon veranderingen (vrouwen) Veranderd sex-hormoon profiel na menopause Verminderde melatonine secretie 36

37 Insomnie Bijdragende Factoren: Medische/psychische problemen: Motorische problemen s Nachts moeten plassen Cardiovasculaire problemen Longproblemen Depressie Dementie 37

38 Behandelingen Insomnie Hypnotica Korte tijd werkzaam Afhankelijkheid Eventueel: bijwerkingen Vooral bij ouderen Terughoudendheid Indien toch geïndiceerd: kortwerkend Cognitieve Gedragstherapie Op de langere duur beter dan slaapmiddelen Verschaft handvatten i.p.v. verdoezelen van de oorzaken

39 Wat kan je doen als verpleegkundige Stel vragen bij vermoeden slaapprobleem, bijv.: Hoe uitgerust bent u na het ontwaken? (helemaal niet gemiddeld heel erg) Hoeveel uur slaapt s nachts? Slaapt u overdag? (hoe lang, wanneer) Hoe laat gaat u naar bed? Hoe laat staat u op? Let op slaapmedicatie (interactie met alcohol?) 39

40 Observatie 40

41 Extra Let overdag op: Uitgeruste/vermoeide indruk Dutjes: wanneer en hoe lang Wordt aktief deelgenomen aan aktiviteiten Indien mogelijk 1 tot 2 weken slaaplogboekje (laten) invullen Aanvullende informatie eventuele bedpartner Bijv. ademstops 41

42 Wat kan je zelf doen Ga na of slaap verwachting realistisch is info over normale veroudering slaap Geef vermoedens somatische slaapproblemen door aan arts voor verder onderzoek Verbetering slaaphygiëne Bij vermoeden insomnie eventueel slaaptherapie (= meer dan slaaphygiëne!) 42

43 Cognitieve Gedragstherapie van insomnie Combinatie aantal behandeltechnieken: Slaap Hygiëne Relaxatie technieken Cognitieve Therapie Slaap Restrictie Stimulus Controle

44 Goede slaapgewoonten Rustig voorbereiden voor het slapen Niet voor de TV in slaap sukkelen Slaapritueel Regelmatige slaaptijden en Regelmatige tijden van opstaan 44

45 Niet doen! Laatste 3 uur voor slapen geen: Cafeïne Alcohol Nicotine (vlak voor slapen) Intensief bewegen Uit: Wat je niet moet doen om goed te slapen in 26 tips 45

46 De slaapkamer Koel (ongeveer 18 C) Rustig Donker Goed bed Slaapkamer alleen voor slapen en intimiteit 46

47 In de zorginstelling Kamergenoten: indeling op basis dag/nacht ritme Activiteiten en beweging belangrijk Krijg inzicht in gewoontes voor het slapen/slaapritueel Faciliteer die gewoontes zo mogelijk, bijv. Warme melk Lichte snack Lezen Rustige muziek 47

48 Licht Overdag (ook in de ochtend!) in goed verlichte omgeving met daglicht s Avonds niet te veel licht Pas op met blauw licht van schermen 48

49 Overdag Eventueel een kort dutje (voor 15 u) Aktief zijn overdag is goed, maar Goede balans aktiviteit/rust belangrijk Geef structuur aan de dag 49

50 Mogelijke oefeningen 1. Ontspanningsoefening: ademoefening 2. Oefening tegen storende gedachten: stop oefening Belangrijk: Altijd OVERDAG oefenen! 50

51 Ademoefening Concentreren op de ademhaling Buik ontspannen Inademen door neus Adem even vasthouden Uitademen door de mond Wat langer uit- dan inademen 51

52 STOP zeggen als je blijft malen Ogen dicht Denk aan iets, bijv.: iets wat je morgen niet moet vergeten Zeg in jezelf STOP en denk tegelijkertijd aan stop teken, bijv: Blijf rustig ademhalen Visualiseer vervolgens een rustgevend beeld 52

53 Hoe zit dat nu met mevrouw Leijster? TER HERINNERING Sinds 1 jaar moeilijk inslapen, vaak wakker, overdag erg moe Overdag inactief Doet om 15u een dutje van 2 uur Is s avonds zo moe dat ze om 19:00 naar bed gaat ADVIES - Dutje beperkt tot 1 uur vóór 15 uur - Vooral s morgens activiteiten/beweging stimuleren - Bedtijden verschuiven naar later, wel regelmaat 53

54 Take home message Normale veroudering: Slaappatroon minder diep, meer wakker, vaker dutje Veel slaapproblemen, ook gerelateerd aan somatische/psychische problematiek Veroudering bij AD: Veroudering in verergerde vorm Verstoring circadiane ritmen Zeer veel slaaproblemen, ook gerelateerd aan somatische/psychische problematiek Verpleegkundige: Herkennen slaapprobleem Slaapinformatie geven Slaaphygiene adviezen Eenvoudige gedragstechnieken toepassen NB: Let op licht 54

55 Referenties Referenties Ancoli-Israel, S. (2009). Sleep and its disorders in aging populations. Sleep medicine, 10, S7-S11. Bliwise, D. (2005). Normal aging. Principles and practice of sleep medicine,4, Buysse, D. J. (2004). Insomnia, depression and aging. Assessing sleep and mood interactions in older adults. Geriatrics, 59(2), Czeisler, C. A., Shanahan, T. L., Klerman, E. B., Martens, H., Brotman, D. J., Emens, J. S.,... & Rizzo, J. F. (1995). Suppression of melatonin secretion in some blind patients by exposure to bright light. New England Journal of Medicine, 332(1), Derks, B.J.M. (2014) Verstoorde nachtrust bij mensen met dementie. Nurse Academy, 2, Irwin, M. R., Cole, J. C., & Nicassio, P. M. (2006). Comparative meta-analysis of behavioral interventions for insomnia and their efficacy in middle-aged adults and in older adults 55+ years of age. Health Psychology, 25(1), 3. Martin, J., Shochat, T., & Ancoli-Israel, S. (2000). Assessment and treatment of sleep disturbances in older adults. Clinical Psychology Review, 20(6), Monk, T. H. (2005). Aging human circadian rhythms: conventional wisdom may not always be right. Journal of Biological Rhythms, 20(4),

56 Referenties - vervolg Morin, C. M., Bootzin, R. R., Buysse, D. J., Edinger, J. D., Espie, C. A., & Lichstein, K. L. (2006). Psychological and behavioral treatment of insomnia: update of the recent evidence ( ). Sleep, 29(11), Peter-Derex, L., Yammine, P., Bastuji, H., & Croisile, B. (2015). Sleep and Alzheimer's disease. Sleep medicine reviews, 19, Schmidt, C., Peigneux, P., & Cajochen, C. (2015). Age-related changes in sleep and circadian rhythms: impact on cognitive performance and underlying neuroanatomical networks. Sleep and cognition in the elderly, 5. van Someren, E., Riemersma, R., Raymann, R., & Swaab, D. (2003). Het effect van licht en temperatuur op verstoord slaap-waakritme bij ouderen.psychopraxis, 5(2), Stone, K. L., Ensrud, K. E., & Ancoli-Israel, S. (2008). Sleep, insomnia and falls in elderly patients. Sleep medicine, 9, S18-S22. Wolkove, N., Elkholy, O., Baltzan, M., & Palayew, M. (2007). Sleep and aging: 1. Sleep disorders commonly found in older people. Canadian Medical Association Journal, 176(9), Wolkove, N., Elkholy, O., Baltzan, M., & Palayew, M. (2007). Sleep and aging: 2. Management of sleep disorders in older people. Canadian Medical Association Journal, 176(10), Wu, Y. H., & Swaab, D. F. (2007). Disturbance and strategies for reactivation of the circadian rhythm system in aging and Alzheimer s disease. Sleep medicine, 8(6),

57 57