J.R. van Nieuwkerk, telegrafisch postwisselverkeer in Borneo en de Grote Oost.

Transcriptie

1 J.R. van Nieuwkerk, telegrafisch postwisselverkeer in Borneo en de Grote Oost. Algemeen. De laatste 25 jaar zijn er in de filatelistische literatuur een aantal artikelen verschenen over het gebruik van telegrafische postwissels (tpw s) in Borneo en de Grote Oost (BGO) tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië. Dit onderzoek brengt alle informatie tezamen en voegt tevens enkele nieuwe ontdekkingen toe. In het Japanse officiële Transport- en Telecommunicatiebulletin nr. 139 van 1 mei 1944 is een lijst gepubliceerd van hoofdpostkantoren over geheel Zuidoost Azië van waaruit (en welke soorten) internationale geldtransacties mogelijk waren tussen Japan en de bezette landen. Voor BGO zijn deze hoofdkantoren de Kaigun Minseibu (KMbu) locaties Makasser, Bandjermasin en (aanvankelijk) Ambon en de regionale hoofdkantoren Menado, Balikpapan en Pontianak. De kantoren mochten wat de Japanse overheid betreft normale postwissels, postwissels voor kleine bedragen en telegrafische postwissels verzenden. In BGO was Ambon een uitzondering, omdat het alleen normale en postwissels voor kleine bedragen mocht verzenden, geen telegrafische postwissels. Het was een overzicht van zowel lang bestaande regelingen, maar ook van nieuwe toelatingen. In BGO werd als direct gevolg hiervan per gelijke datum de mogelijkheid geopend om telegrafische postwissels te verzenden naar Japan. Ongetwijfeld bestond daar voor de vele Japanse militairen, ambtenaren en zakenlieden in BGO behoefte aan. Wat binnenlands telegrafisch postwisselverkeer betreft had BGO een achterstandspositie. Zo was dat bijvoorbeeld op Java al in 1942 toegestaan. In het marinegebied werd dit pas op 11 februari 1945 mogelijk gemaakt. Tussen het tpw verkeer naar Japan en dat in het binnenland bestaan grote overeenkomsten, maar ook verschillen, zoals uit het volgende zal blijken. Telegrafisch postwisselverkeer met Japan. De eerste lokale aankondiging met betrekking tot tpw s staat in de Celebes Shinbun (editie Makasser) van 25 april 1944 en luidt als volgt: Met ingang van 1 mei 1944 is het verzenden van telegrafische postwissels naar Japan weer toegelaten. Dit dient te geschieden volgens het Japanse systeem, met gebruikmaking van Japanse formulieren. Het maximum bedrag is yen per formulier. Gedeelten van yens zijn niet toegestaan. De tarieven zijn: f 7,00 tot en met \ 100: f 8,50 van \ 101 tot en met \ 300: f 10,00 van \ 301 tot en met \ 500: f 11,00 van \ 501 tot en met \ De geldigheidsduur van de formulieren is 60 dagen. De postkantoren die deze handelingen kunnen verrichten zijn: Makasser, Menado, Balikpapan en Pontianak. 34 Opgemerkt dient te worden dat het tarief van f 11,00 in de aankondiging, voor het overmaken van bedragen tussen f 501 en f 1.000, niet correct is. Het moet f 11,50 zijn, immers alle bekende voorbeelden zijn met f 11,50 gefrankeerd. 34 Dai Nippon Information Sheet, nr. 48, De yen en de gulden, die hier door elkaar gebruikt worden, waren aan elkaar gelijk gesteld. 102

2 Om tot de eerder genoemde bedragen te komen, zijn een aantal bestaande postzegels overdrukt met nieuwe waarden. Dit is waarschijnlijk noodzakelijk geweest omdat de voorraad zegels met hoge waarden klein was en door de tarieven van f 7,00 en hoger zou de voorraad snel uitgeput raken. Deze opdrukken zal ik verderop gedetailleerd bespreken. Het is enigszins onduidelijk wanneer het nieuwe tpw verkeer gestart is en wanneer de nieuwe zegels zijn uitgegeven. In de aankondiging staat duidelijk aangegeven dat het nieuwe postwisselverkeer op 1 mei 1944 kon beginnen. Het vroegst bekende gebruik van tpw zegels is echter van oktober 1944, namelijk Makasser ( ), Pontianak ( ), Balikpapan ( ) en Singaradja ( ), (zie afb. 1a/1b). De vraag is dus: startte het postwisselverkeer werkelijk op 1 mei 1944 en is er een verklaring voor het hiaat van vijf maanden? Afb. 1a Makasser Afb. 1b Balikpapan Er bestaat echter aanvullende informatie, die ons inzicht verschaft in wat er heeft plaatsgevonden. In de eerste plaats hebben we een rapport van W.J. ten Haaft, die een ontmoeting heeft gehad met de directeur van het postkantoor van Bandjermasin in november In zijn verslag, dat hij vijf jaar later publiceerde, schreef Ten Haaft dat: Sedert 1 oktober 1944 verzending van telegrafische postwissels (op Borneo) mogelijk was tussen Pontianak, Balikpapan, Tarakan, Samarinda en Bandjermasin. Voor de voldoening van het zegelrecht hiervoor werd van de bekende telegrafische postwissel-opdrukken van Makasser gebruik gemaakt. 36 Deze mededeling roept een aantal vragen op omdat er niet gerept wordt over overschrijvingen naar Japan en binnen het door de marine bestuurde gebied, maar uitsluitend binnen Borneo. Hij is ook strijdig met andere zaken, nl. dat overschrijven binnen het door de marine bestuurde gebied niet voor februari 1945 mogelijk zou zijn. Heeft de directeur van het postkantoor (of Ten Haaft) zaken door elkaar gehaald? Misschien zijn zij niet zo precies geweest als wij, 50 jaar later, gewild zouden hebben. Het is niet ongebruikelijk dat men zich alleen de meest belangrijke zaken herinnert. Voor de directeur van het postkantoor (of Ten Haaft) zou dat een combinatie kunnen zijn van het moment waarop verzending van tpw s naar Japan mogelijk werd, de uitgiftedatum van speciale zegels en de kantoren waarnaar binnen Borneo tpw s gestuurd konden worden. Details, zoals dat aanvankelijk tpw s alleen naar Japan gestuurd mochten worden en pas later binnen BGO, kunnen zeer goed weggelaten zijn. Ik acht het onwaarschijnlijk dat er binnenlands tpw verkeer is geweest sinds 1 oktober 1944 omdat wij simpelweg geen enkel formulier hebben gevonden. In ieder geval is 1 oktober 1944 een specifiek genoemde datum die overeenkomt met het vroegst gesignaleerde gebruik van tpw s naar Japan. Dat deze naar Japan gingen blijkt uit het gebruikte tarief zoals bij de afbeeldingen 1a, 2, 5a en 5b. 35 Aoki,Y., Shiroku-Jagatara Yubin (privé bijdrage: de posterijen in Nederlands-Indië), in Kitte Kenkyu-kai, Haaft, W.J. ten, De postdienst in Zuid-Borneo gedurende de Japanse bezetting, in Periodieke Publicatie No. 3 van de Algemeene Vereeniging van Philatelisten in Indonesië,

3 Er bestaat nog een ander verslag met interessante informatie. De heer A.P. van Gogh, filatelist en ambtenaar, heeft de postale verslagen van Pontianak ingezien en in 1947 een analyse gepubliceerd van de aantallen overdrukte postzegels per type, aanwezig in of ontvangen op het postkantoor van Pontianak gedurende de Japanse bezetting. In zijn publicatie 37 schrijft hij dat Pontianak de volgende tpw zegels van Makasser ontving: f 7,00 op 2½ ct Kreisler met watermerk ontvangen 100 stuks in augustus 1944 f 8,50 op 3 ct Kreisler met watermerk ontvangen 200 stuks in augustus 1944 f 2,00 op 5 ct cijferzegel met Makasser anker ontvangen 200 stuks in februari 1945 f 2,00 op 5 ct cijferzegel met Makasser anker ontvangen 100 stuks in februari Er vanuit gaande dat het verslag volledig is, ontving men in Pontianak de eerste tpw zegels in augustus 1944 en kunnen er dus geen tpw zegels gebruikt zijn vanaf 1 mei. Dan is er nog een derde zaak die zou kunnen aangeven dat het verzenden van tpw s voor 1 oktober 1944 is gestart. In de Sun Philatelic Centre Auction van 21 juni 1992 te Tokyo bevond zich een complete tpw van Balikpapan, gedateerd (7 okt. 1944). Dit formulier (afb. 2) verschaft ons twee interessante informaties die verder in het artikel uitvoerig worden beschreven. In de eerste plaats het volgnummer 0467 (O 四六七 ). Was dit de 467 e postwissel uit Balikpapan? Als dat zo is, dan is het moeilijk voor te stellen dat er zoveel tpw s in slechts 7 dagen verstuurd zijn. Van de andere kant, als de uitvoering op 1 mei startte betekent dit het gebruik van ongeveer 90 formulieren per maand, wat meer voor de hand ligt. Het gebruikte formulier is een zogenaamde postwissel voor kleine bedragen, dat gebruikt werd ter vervanging van een normaal tpw formulier. Hoewel dit kan betekenen dat Balikpapan nooit tpw formulieren heeft ontvangen, lijkt het er meer op dat al vóór oktober 1944 de originele formulieren opgeraakt waren. Hoe kunnen wij deze tegenstrijdige aankondigingen, mededelingen en feiten uitleggen? Een mogelijke verklaring is deze: wij gaan er vanuit dat tpw zegels uitgegeven werden op het moment dat het tpw verkeer werd opgestart. Dat hoeft echter niet zo te zijn. We weten dat het tpw verkeer naar Japan vanuit Java ook op 1 mei werd aangekondigd, met tarieven tussen f 8,50 en f 13, Java gebruikte echter geen speciale tpw zegels maar normale frankeerzegels. Het is dus heel goed mogelijk dat het tpw verkeer in BGO op 1 mei startte en dat er in eerste instantie normale frankeerzegels, zoals op Java werden gebruikt. Dat verklaart veel: de aankondiging van 1 mei in de krant, de eerste ontvangst in Pontianak van tpw zegels in augustus en het vroegst bekende gebruik in oktober. Bovendien verklaart het waarom we geen tpw s hebben gezien tussen 1 mei en 1 oktober 1944, omdat ze zonder de specifieke tpw zegels Afb. 2 Tpw 0467, van Balikpapan naar Yamamoto, als fragment moeilijk zijn te onderscheiden. Tenslotte verklaart het waarom Balikpapan in oktober 1944 al aan nummer 467 toe was en waarom een vervangend formulier nodig was. 37 Gogh, A.P. van, in Mededeelingen nr. 17 van de Nederlansch-Indische Vereeniging van Postzegelverzamelaars, Java Shinbun van 1 mei 1944, zie T. Vrijdag, Handboek Japanse bezetting, pag

4 Er bestaat echter een tpw zegel, afgestempeld (15 augustus 1944). Het betreft hier een filatelistisch gefrankeerde brief (afb. 3) van de directeur van het postkantoor van Tarakan, aan zichzelf gericht. Misschien maakte hij een 1 e dag-enveloppe toen hij de eerste tpw zegels ontving. Voor zover bekend is dit het eerste gebruik van tpw zegels en bevestigt het dat de zegels in augustus 1944 voorradig waren. Het zegel is echter niet gebruikt waar het voor bedoeld was, namelijk een tpw. Afb. 3 f 2,00 op 5 ct cijferzegel, gebruikt in Tarakan Wanneer werden de laatste tpw s voor Japan gebruikt? Het laatste gebruik, dat ik op fragment heb gezien, is een frankering van f 11,50 van Makasser op (7 september 1945, afb. 6b). Er zijn latere data bekend, zoals Makasser , maar dat is een bekende filatelistische afstempeling. Er bestaan veel tpw fragmenten van eind augustus en later, het is echter de vraag of het systeem toen nog volledig operationeel was. Zelfs als de stortingen op het postkantoor geaccepteerd zijn en de telegrammen verzonden, is het twijfelachtig of ze werkelijk in Japan uitbetaald zijn. Kortom, het ziet er naar uit dat het tpw verkeer met Japan startte op 1 mei 1944, maar dat de speciale tpw zegels later werden geïntroduceerd. Het lijkt erop dat deze zegels in augustus naar de postkantoren zijn gezonden en op 1 oktober in gebruik zijn genomen. Het postwisselverkeer was tenminste tot en met 7 september mogelijk, maar het is onwaarschijnlijk dat de laatste stortingen ook werkelijk in Japan zijn uitbetaald. De zegels en de opdrukken. Afb. 4a f 7,00 op 2½ ct DSK rood Afb. 4b f 7,00 op 2½ ct DSK oranje Afb. 4c f 8,50 op 3 ct anker 115z Afb. 4c f 8,50 op 3 ct geen anker. Anders dan op Java en Sumatra, waar geen speciale zegels werden uitgegeven voor tpw s, besloten de autoriteiten in het door de marine gecontroleerde gebied speciale zegels voor dit doel te vervaardigen. Er bestaan drie verschillende uitgaven, twee voor tpw s naar Japan en één voor binnenlands gebruik. De eerste twee uitgaven worden in dit hoofdstuk beschreven. 105

5 Om in zegels voor de nieuwe tarieven te voorzien werden 2½ en 3 cent Kreisler zegels overdrukt met respectievelijk f 7,00 en f 8,50 (afb. 4a/4d). Deze waren over het algemeen al voorzien van een Makasser anker (type 11z). Gezien de nominale waarde is het duidelijk dat deze zegels bedoeld waren voor tpw s naar Japan. De opdruk is waarschijnlijk in Makasser aangebracht, immers de verslagen uit Pontianak laten zien dat zij hun zegels vanuit Makasser ontvingen. De zegels werden in augustus 1944 verzonden en op 1 oktober in circulatie gebracht. De opdruk (nr. 62) bestaat uit de nieuwe waarde met daarboven 電信為替 (Denshin Kawase, DSK) vrij vertaald: telegrafische postwissel. De DSK en waardeopdruk zijn apart van elkaar met de hand aangebracht, over het algemeen beiden in rood. Er wordt soms beweerd dat de DSK opdruk nodig was voor overschrijvingen naar Japan. Dat is onjuist, omdat zoals we later zullen zien, binnenlandse postwissels ook zegels met DSK dragen. Aan het einde van de oorlog verschenen er een nieuwe uitgaven, namelijk de f 2,00 op de 1 ct en de f 8,50 op de 2½ ct Kreisler. Deze zijn gebruikt uitsluitend bekend van Makasser met als vroegst bekende datum 29 augustus Ik veronderstel dat het opraken van zegels van f 8,50 en f 1,00 de reden is geweest. Er ontstond aan het einde van de oorlog een enorme groei van tpw s naar Japan. Voor het maximum van f 1.000,00 was het tarief f 11,50. Gewoonlijk werd daarvoor een f 8,50 op 3 ct in combinatie met zegels van f 1,00 en af en toe van f 2,00 gebruikt (afb. 5a/5c). Afb. 5a f 8,50 op 3 ct en 3x 014 Makasser Afb. 5b f 8,50 op 3 ct en 3x 014, Singaradja Afb. 5c f 8,50 op 3 ct, 53z-55 en J15 Singaradja Aan het einde van de oorlog gebruikt Makasser totaal verschillende zegels, in combinatie met de f 8,50 op 2½ ct en de f 2,00 op 1 ct (afb. 6a/6c). Wanneer deze zegels precies uitgegeven zijn moet nog uitgezocht worden. Uit de periode oktober 1944 tot augustus 1945 zijn geen verslagen bekend. 106

6 Afb. 6a Frankering f 10,00 Makasser Afb. 6b Frankering f 11,50 Makasser Zijn deze zegels alleen in Makasser gebruikt? Tpw s uit Borneo na oktober 1944 zijn niet bekend. Uit het verslag van Pontianak weten we dat deze zegels daar niet zijn ontvangen. In januari en september 1945 zien we tpw activiteiten in Singaradja, maar ook hier zonder het gebruik van deze zegels. Misschien zijn ze echter in Ambon gebruikt. In de 75 e Boekema veiling bevond zich een fragment gefrankeerd met een f 8,50 op 2½ ct, f 2,00 op 1 ct met DSK en 1 gld Konijnenburg met Makasser anker, afgestempeld te Ambon op Jammer genoeg staat het kavel niet afgebeeld en ben ik niet in staat geweest om het te traceren. Het tarief van f 11,50 duidt duidelijk op een overschrijving naar Japan en de genoemde zegels zijn dezelfde als die welke laat in Makasser gebruikt zijn. Het is mogelijk dat het Ambon werd toegestaan tpw s aan het einde van de oorlog naar Japan te versturen en dat zij daarvoor dezelfde late uitgaven vanuit Makasser ontvingen. Wellicht is het kavel onjuist beschreven, het is de enige melding van een tpw uit Ambon. Het is opmerkelijk dat beide zegels bestaan met en zonder DSK opdruk (resp. nr. 62 en 61). Er bestaan zelfs paartjes van zowel de f 2,00 op 1 ct als de f 8,50 op 2½ ct waarvan de ene zegel wel en de andere niet de DSK opdruk draagt. Zoals te verwachten is de f 2,00 op 1 ct met DSK vrij veel gebruikt en de zegel zonder bijna niet (ik heb hem alleen filatelistisch afgestempeld gezien). Bij de zegel f 8,50 op 2½ ct zien we de omgekeerde situatie. Zonder DSK Afb. 6c Frankering f 7,00 Makasser komt hij veel voor, maar er is nog niet één exemplaar (zelfs niet filatelistisch afgestempeld) met DSK gezien. Mijn veronderstelling? De waardeopdrukken zijn gelijktijdig aangebracht (één persoon de f 2,00 en een ander de f 8,50) en er was maar één DSK stempel voorhanden. Terwijl het DSK stempel op de f 2,00 werd gezet, werden de zegels van f 8,50 zonder DSK alvast gebruikt. Toen de zegels van f 8,50 met DSK beschikbaar kwamen, was geld overmaken niet meer mogelijk. Een pure gok, maar eind augustus was het enige wat belangrijk was het geld overmaken en of de opdruk nu wel of niet compleet was, werd onbelangrijk gevonden. 39 Roelf Boekema, 75 e veiling Dutch East Indies, januari 1974, kavel

7 Het is belangrijk om de verschillende kleuren die voor de opdruk zijn gebruikt te beschrijven. Deze variëren per waarde van donkerrood (meestal de f 2,00 en f 7,00) tot helder rood (de f 8,50 op 3 ct). De DSK opdruk varieert ook, namelijk van donkerrood tot oranje. Omdat de waarde- en de DSK opdruk apart van elkaar werden aangebracht is het niet verwonderlijk dat de kleuren van de opdrukken verschillen. Sommige van de opdrukken verschillen door de gebruikte inkt. Ik vermoed dat de vellen eerst van de ene en daarna van de andere opdruk werden voorzien en dat de gebruikte inkt verschilde en niet alleen een kleurnuance is. Er bestaan kleurverschillen die constant opvallen: Een ongebruikelijk oranje DSK in combinatie met een rode f 7,00 (afb. 4b); een opvallend donkerrode DSK met een helder rode f 8,50 op de 3 ct (afb. 4c), deze veelvuldig voorkomende combinatie komt ook op andere waarden voor. Afb. 7a f 8,50 kopstaand Afb. 7b f 2,00 kopstaand Afb. 7c DSK dubbel Afb. 7d DSK kopstaand. Er bestaat een grote variëteit in gebruikte zegels, als je bedenkt dat er vier verschillende Makasser ankers op de basiszegels voorkomen. Hier komt dan nog de f 8,50 op 3 ct zonder Makasser anker bij (afb. 4d, gebruikt te Balikpapan). Een andere interessante variëteit is de f 8,50 op 3 ct zonder watermerk. Zoals met zoveel handstempelopdrukken, komen ook hier misdrukken, zoals dubbele en kopstaande waarde- en DSK opdrukken (afb. 7a/7d) en ankeropdrukken in ruime mate voor. Als bijlage treft U een lijst met varianten aan. Geautoriseerde kantoren. De aankondiging in de krant van 25 april 1944 geeft slechts vier kantoren die geautoriseerd waren om tpw verkeer met Japan uit te voeren, namelijk Balikpapan, Makasser, Menado en Pontianak. Anderzijds vermeldt het genoemde bulletin nr. 139 ook Bandjermasin en bestaat er meer bewijs om te veronderstellen dat Bandjermasin ook dit verkeer uitvoerde. Ik heb al eerder vermeld dat de directeur van het postkantoor van Bandjermasin had meegedeeld dat tpw verkeer vanaf 1 oktober 1944 mogelijk was. Of hij nu het tpw verkeer zelf bedoelde, of dat hij de uitgiftedatum van de zegels bedoelde, in ieder geval bedoelde hij overboekingen naar Japan. Tijdens de overname in september 1945 van het postkantoor Bandjermasin bleken wel f 7,00 op 2½ ct zegels, maar geen f 8,50 op 3 ct zegels aanwezig te zijn. 36 Als Bandjermasin met dezelfde zegels bevoorraad zou zijn als Pontianak, dan had het ook dat laatste zegel ontvangen moeten hebben. In de Information Sheets wordt verwezen naar een in oktober 1944 te Bandjermasin gebruikte f 8,50 op 3 ct. 40 Misschien was de waarde voor het einde van de oorlog uitverkocht. Al deze informatie wijst erop dat tpw verkeer vanuit Bandjermasin naar Japan mogelijk was, maar tpw s zijn moeilijk te vinden. 40 Dai Nippon Information Sheet, nr

8 Op een bepaald moment (volgens T. Vrijdag 1 augustus ) werd ook Singaradja geautoriseerd om tpw s naar Japan te sturen. De meest voor de hand liggende reden is dat de Ceram KMbu op Ambon op 1 februari 1944 werd ontbonden en als Sho Sunda KMbu in Singaradja werd geïnstalleerd, verantwoordelijk voor de Kleine Soenda Eilanden. We zien dan ook tpw s van Singaradja van oktober 1944, januari 1945 en opvallend veel van 5 september Ondanks de aankondiging zijn er nog geen tpw zegels gevonden, die in Menado gebruikt zijn, wel twee 50 cent zegels uit de definitieve uitgifte voor het marinegebied, met tpw afstempeling, xx.6.19 en Omdat binnenlandse tpw s uitsluitend met f 2,00 op 5 ct cijferzegels werden gefrankeerd, gaat het hier waarschijnlijk om exemplaren van tpw s naar Japan. Er zijn een aantal eigenaardigheden, namelijk het tijdstip waarop de diverse kantoren tpw s naar Japan hebben gezonden. Dat er veel verkeer was aan het einde van de oorlog, is begrijpelijk. Wat minder goed te begrijpen is, is dat we ze zien uit Makasser, Singaradja (en Menado?), maar niet van de drie kantoren op Borneo. Was daar niets meer te verzenden naar Japan aan het einde van de oorlog? Waren de zegels en de formulieren op? Pontianak ontving slechts 300 zegels en in Balikpapan bestond de voorraad aan het einde van de oorlog uit slechts enkele f 7,00 zegels. Waarom zijn zij vanuit Makasser niet voorzien van het nieuwe f 8,50 op 2½ ct zegel? Komt het omdat door de (snelle) bevrijding van gedeelten van Zuidoost Borneo (Tarakan 5 mei 1945, Balikpapan 1 juli 1945) bevoorrading onmogelijk werd? Net zo interessant is het om te weten waarom er vrijwel geen gebruikte tpw zegels bestaan, gebruikt tussen oktober 1944 en augustus Naar het einde van de oorlog toe, zou je een grote toename van tpw s naar Japan verwachten, om geld het land uit te krijgen. Die toename begint pas op 29 augustus, maar dat is twee weken na de capitulatie. Waar zijn bijvoorbeeld de tpw s tussen 1 en 18 augustus? Een mogelijke verklaring is dat de formulieren slechts zes maanden bewaard moesten blijven. De instructies waren gewoonlijk om ze na die periode te vernietigen. Dat verklaart nog steeds niet waarom er vrijwel geen fragmenten of zegels bestaan, die tussen februari en augustus 1945 gebruikt zijn. Speciale codes en afstempelingen. In het eerder genoemde bulletin nr. 139 staat ook vermeld dat de zes hoofdpostkantoren in BGO codes kregen toegewezen waardor zij als verzendkantoor geïdentificeerd konden worden. De codes bestaan uit twee karakters, 遠 (= En, wat lange afstand betekent) in kanji, gevolgd door een letter in hiragana (I, Ro, Ha, Ni, Ho en TO) wat overeenkomt met de letters a, b, c, d, e en f uit het Latijnse alfabet. Kantoor Code Kantoor Code Makasser En i ルサッカマ い遠 Menado En ro ドナメ ろ遠 Bandjermasin En ha ンシマルェジンバは遠 Balikpapan En ni ンパパクッリバ に遠 Pontianak En ho クッナャチンポ ほ遠 Ambon En to ンボンア と遠 Singaradja 42 En to ャジラガンシ と遠 Kantoorcodes voor Borneo en de Grote Oost. 41 T. Vrijdag, Handboek Japanse bezetting, pag Niet vermeld in bulletin nr. 139; hier voor de volledigheid vermeld. 109

9 Makasser als hoofdkantoor van niet alleen de Celebes Kaigun Minseibu, maar van het gehele door de marine bezette gebied kreeg uiteraard de eerste code, En i toegewezen, terwijl Menado, het hoofdpostkantoor voor Noord Celebes, En ro ontving. Op dezelfde manier kreeg Bandjermasin als Kaigun Minseibu kantoor voor Zuid Borneo En ha en de hoofdpostkantoren Balikpapan en Pontianak respectievelijk En ni en En ho. Ambon, toen nog geen KMbu, kreeg En to. Deze codes zijn opgenomen in de speciale stempels (afb. 8a/8f), die in Japan, zoals de daar geldende modellen werden gemaakt. De naam van het postkantoor staat in katakana van rechts naar links in het bovensegment. In de middenbalk staat de Syowa datum en in het ondersegment in twee karakters de code, ook van rechts naar links. Het is dus mogelijk de plaatsnaam aan de hand van de code vast te stellen. De codes en de van rechts naar links gespelde plaatsnamen staan hierboven in een tabel. Voorbeelden van de stempels, hieronder. Afb. 8a ルサッカマい遠 Makasser Afb. 8b ドナメろ遠 Menado Afb. 8c ンパパクッリバに遠 Balikpapan Afb. 8d クッナャチンポほ遠 Pontianak Afb. 8e ンボンアと遠 Ambon Afb. 8f ャジラガンシと Singaradja 遠 Deze stempels zijn waarschijnlijk in 1943 aangemaakt (of eerder), we kennen immers veel afstempelingen van Ambon uit Ze zijn eigenlijk bedoeld voor internationale geldtransacties, maar we vinden ze zowel op tpw s naar Japan (Balikpapan, Pontianak en Singaradja en waarschijnlijk Menado) als op normale postwissels (Ambon) en binnenlandse tpw s (Menado). Het stempel werd normaal voor slechts één dienst van het postkantoor gebruikt. Kantoren die het stempel voor tpw s naar Japan gebruikten, gebruikten voor binnenlandse tpw s en normale postwissels een ander stempel. Menado lijkt hier een uitzondering op te maken. Ambon gebruikte het stempel ook als transitstempel voor postverkeer tussen de Molukken en andere gebieden, zoals Java. Het gebruik van deze stempels is ook gemeld in spaarbankboekjes. 43 Omdat ik ze niet gezien heb kan ik niet bevestigen of het dezelfde stempels zijn (of bijvoorbeeld Bulterman AM2). Omdat Singaradja niet voorkomt op de oorspronkelijke lijst van hoofdpostkantoren in BGO heeft het ook geen code toegewezen gekregen en geen stempel uit Japan ontvangen. Er is lokaal een stempel aangemaakt, met als voorbeeld het stempel van de andere kantoren. De middelen om een datummechanisme aan te brengen waren niet voorhanden en dus werd nadat het stempel geplaatst was de datum in de middenbalk geschreven. In het ondersegment staat de code En to, dezelfde als voor Ambon. Dus toen de Ceram KMbu van Ambon naar Singaradja trok, werd de lange 43 J. Bonn, De Japanse bezetting van Nederlands Oost-Indië in vogelvlucht, pag

10 afstandscode meegenomen. In het stempel van Singaradja wordt dja gespeld als ジャ (dji ya) zoals in het censuurstempel en niet als デャ (de ya) zoals in het normale poststempel. Van deze lange afstand stempels is die van Ambon algemeen, omdat hij van 1943 tot september 1945 voor normale postwissels werd gebruikt. Hij komt in allerlei kleuren voor, zwart, rood, oranjerood, violetrood en violet, zelfs in blauw op naoorlogs filatelistisch materiaal. De afstempelingen van de andere kantoren komen uitsluitend in zwart voor, behalve van Menado, die ook in violet bestaat. Het Makasser stempel is niet zeldzaam, het stempel van Singaradja is schaars. Beiden zijn bekend van oktober 1944 en september Stempels van Balikpapan (schaars) en Pontianak (zeldzaam) zijn alleen bekend van oktober Stempels van Menado zijn uitermate zeldzaam, ik heb slechts drie exemplaren gezien, één in zwart op een binnenlandse tpw (afb. 8b, 11b) en twee in violet op een 50 ct definitieve BGO uitgave (waarschijnlijk van tpw s naar Japan). Alleen uit Singaradja en Menado zijn afstempelingen bekend in de periode oktober 1944-september Het Bandjermasin En ha stempel moet nog gevonden worden, één afstempeling is gemeld, Jammer genoeg wordt het type stempel niet genoemd (f 8,50 op 3 ct, gebruikt te Bandjermasin xx ). 20 Hij stamt echter uit dezelfde periode (oktober 1944) als de stempels van Balikpapan en Pontianak en zou dus best het Bandjermasin En ha stempel kunnen zijn. Formulieren voor overboekingen naar Japan. Afb. 9a Tpw formulier nr. 888 van Singaradja naar Chiba, Afb. 9b Vervangend tpw formulier nr. 905 Van Singaradja naar Nishio Zoals de aankondiging in de krant luidde, moesten overboekingen aan het Japanse systeem voldoen en Japanse formulieren gebruikt worden. We kennen verschillende formulieren die hiervoor gebruikt zijn, ook een aantal complete. Het formulier afgebeeld als afbeelding 9a zou ik het normale formulier willen noemen. Dit formulier is als tpw ontworpen, bovenin staan zes kanji karakters 111

11 符原替為信電 (v.r.n.l. Denshin Kawase Genpu = telegrafische postwissel, origineel formulier). Het formulier is gedrukt in Japan. Aan de onderkant staat: Gedrukt door de staatsdrukkerij. De aanduiding origineel doet vermoeden dat er kopieën bestaan die als reçu aan de afzender gegeven werden. Als we afb. 9a als voorbeeld nemen, dan staat er linksboven met de hand de naam van het kantoor van uitbetaling (Chiba, bij Tokyo) geschreven. Er wordt geen naam of adres van de verzender of van de ontvanger genoemd, die stonden blijkbaar op het telegram. In de midden kolom staat (van boven naar beneden) het bedrag: 一金千園也信 (1.000 yen), rechts de code van het kantoor van verzending ( と遠 = Singaradja) en het volgnummer 八八八 (888) van het formulier. Hier kan je zien dat men in Japan verschillende manieren van nummering hanteerde, één voor financiële doeleinden en een ander voor de rest. 千 (1.000) genummerd via het financiële systeem en 八八八 via de normale nummering. Uitbetaling moest binnen 60 dagen plaatsvinden (volgens de mededeling uit de krant), aan de linker zijkant staat dat het formulier zes maanden bewaard moest blijven. Dit formulier kennen we alleen van Singaradja, fragmenten van en en complete formulieren van Het tweede type (afb. 9b) is eigenlijk een formulier voor postwissels van kleine bedragen gebruikt ter vervanging van tpw formulieren. Het is bijzonder omdat postwissels voor kleine bedragen nergens in Nederlands-Indië gebruikt zijn, maar de formulieren zijn blijkbaar wel ontvangen. Ze zijn gebruikt om tpw s te vervangen, zie afb. 2 (Balikpapan ) en afb. 9b (Singaradja ). Dit formulier heeft dezelfde lay-out als het normale formulier dat in Singaradja is gebruikt, met dien verstande dat er bovenin vijf kanji karakters staan: 符原替為小 (v.r.n.l. Ko Kawase Genpu = kleine postwissel, origineel formulier). Het karakter 小 is doorgehaald en vervangen door 信電 (Denshin = telegrafisch). Aan de rechter zijkant staat in het Japans geschreven: Dit is een vervangend formulier voor een tpw. Er staat een rode afdruk van het functiestempel van de postchef van Singaradja onder, om het formulier te autoriseren. Dit geeft aan dat er geen voorraad meer was van het normale formulier. Overigens moet dit op 5 september 1945 gebeurd zijn, omdat beide formulieren op die dag gebruikt zijn. In de tabel (bijlage 1) zien we dat de nummering op het oorspronkelijke formulier loopt tot 900 en dat de vervangende formulieren beginnen met 901. Op het formulier uit Balikpapan van (afb. 2) zien we dat daar ook klein is doorgehaald en vervangen door telegrafisch. Let ook rechts op het gebruik van de Balikpapan code 遠に (En ni), het volgnummer 0 四六七 (0467) en de bijzondere frankering om op f 11,50 te komen. Bijzonder is ook de afstempeling Celebes 査調 (Cho Sa = onderzoek) van (de vroegst bekende datum). Dit stempel werd in Makasser gebruikt om zoekgeraakte of verkeerd verstuurde stukken te achterhalen en door te sturen naar het juiste adres. Waarom deze tpw via Makasser is gegaan, is onbekend. Van Makasser zijn geen complete formulieren bekend. Uit fragmenten blijkt dat er andere formulieren zijn gebruikt. Zowel het normale formulier, als de vervangende formulieren van Singaradja en Balikpapan zijn hier niet gebruikt. Er werden twee verschillende formulieren gebruikt, die er vrij primitief uitzien (alsof het stencils zijn). Ze komen vanaf oktober 1944 tot het einde van de oorlog voor. Het is onwaarschijnlijk dat Makasser geen tpw en formulieren voor kleine bedragen heeft ontvangen. Vermoedelijk waren die in oktober 1944 op. 112

12 Telegrafische postwissels voor overschrijvingen binnen het door de marine bezette gebied. Na de aankondiging van de mogelijkheid om tpw s naar Japan te versturen, ging er negen maanden overheen, voordat het mogelijk werd om ze binnen BGO te versturen. Die mededeling verscheen op 4 februari 1945 in de Balikpapan Borneo Shinbun en luidde als volgt: Met ingang van 11 februari 1945 is het verzenden van binnenlandse telegrafische postwissels weer toegestaan, onder de volgende voorwaarden: 1. Het gebruik van Japanse formulieren is verplicht en de tarieven moeten voldaan worden conform het Japanse systeem. 2. Het maximum bedrag is f per overschrijving. Gedeelten van guldens zijn niet toegestaan. 3. De tarieven zijn: f 4,-- tot en met f 100; f 6,-- van f 101 tot en met f 200; f 8,-- van f 201 tot en met f 300; f 10,-- van f 301 tot en met f De geldigheid van het formulier is 120 dagen na storting. 5. Bestemming: alle door de marine bezette gebieden. 6. De postkantoren die deze handelingen kunnen verrichten zijn: Makasser, Menado, Gorontalo, Bandjermasin, Pontianak, Samarinda, Denpasar, Singaradja en Ampenan. 7. Alleen de Japanse taal mag gebruikt worden. 3 4 Vrijwel zeker gold het tarief van f 8,00 voor overboekingen tot en met f 500 en niet f 300. Niet alleen het gat tussen f 300 en f is erg groot, maar afb. 11a laat een tpw van f 500 zien die met f 8,00 gefrankeerd is. Het blok van zes (f 12,00, afb. 10a) op een tpw fragment uit Samarinda van is bijzonder, misschien een overschrijving van meer dan f 1.000? De tarieven en zegels die van een nieuwe waardering zijn voorzien. Omdat alle binnenlandse tarieven veelvouden van f 2,00 zijn, is het niet verwonderlijk dat alle postwissels met zegels gefrankeerd lijken te zijn, die tot f 2,00 opgewaardeerd zijn. Hiervoor werd de f 2,00 op de 5 ct cijfer en niet de f 2,00 op 1 ct Kreisler gebruikt. Afb. 10a f 2,00 op 5 ct anker 115z, Samarinda Afb. 10b f 2,00 op 5 ct, geen anker Afb. 10c f 2,00 op 5 ct anker 115z, Tarakan

13 De f 2,00 op 5 ct cijfer is al in 1944 naar sommige postkantoren gestuurd, wat blijkt uit afstempelingen Tarakan en Denpasar , beiden zijn echter filatelistisch. De vroegst bekende datum op een tpw is van februari 1945 (Tarakan ). De laatst bekende is Makasser (3 september 1945). De meeste afstempelingen komen van Borneo, met data van februari tot en met april Dat is maar een korte periode, maar logisch, als je in aanmerking neemt dat Tarakan en Balikpapan al op respectievelijk 5 mei en 1 juni 1945 bevrijd werden. De meeste tpw s, van Makasser na april 1945 zijn naar Bandjermasin en af en toe naar Menado gestuurd. De tabel in bijlage 2 laat zien, hoe frequent telegrafisch geld over werd gemaakt vanuit Makasser (een van de grootste postkantoren). Overschrijving 030 vond plaats op 13 juni en 047 op 3 september Dat komt neer op één overboeking per vier à vijf dagen, niet veel voor zo n groot postkantoor. Zoals bij de andere telegrafische postwissel zegels vinden we ook hier veel variaties, zoals dubbele waarde- en ankeropdrukken. De gebruikte basiszegels komen zowel met (111, 112, 113, 114 en 115) als zonder Makasser anker voor. De ankers 111 en 114 zijn vrij schaars. De zegel zonder Makasser anker is gebruikt nog niet gevonden; het Pontianak verslag geeft echter aan dat de zegel in februari 1945 verspreid is. De formulieren. Formulieren voor binnenlandse overschrijvingen verschillen van die naar Japan. Complete formulieren zijn schaars en alleen bekend van Makasser en Menado (afb. 11a/11b). De formulieren zijn in het Japans en lijken sterk op de tpw formulieren voor Japan. Bovenin het formulier staan acht karakters 符原替為信電内管 (v.l.n.r. Kannai Denshin Kawase Genpu = binnenlandse telegrafische postwissel, origineel formulier), een duidelijke indicatie dat het hier om een binnenlands overschrijvingsformulier gaat. Afb. 11a f 500 van Makasser naar Bandjermasin Afb. 11b f 200 van Menado naar Makasser. Het formulier uit Makasser (afb. 11a) is een voorgedrukt formulier dat alleen met f 2,00 op 5 ct zegels gefrankeerd is. De afstempeling is niet gedaan met het En ni stempel, maar met een Nederlands stempel met Syowa datering. Ook de code is niet zoals op de formulieren naar Japan 114

14 En ni, maar せ一 (Se 1). Menado gebruikte wel de En ro code, welke codes op de andere kantoren werden gebruikt is niet bekend. Duidelijk is dat het niet de marine postkantoorcodes zijn omdat die voor Makasser Se 45 is en niet Se 1. Buiten het Makasser formulier bestaat er een in Menado gebruikt handgeschreven formulier (afb. 11b). De opmaak heeft dezelfde basis als het formulier uit Makasser, met bovenin dezelfde acht karakters om aan te geven dat het om een binnenlandse tpw gaat. De code, het volgnummer en de afstempeling maakt het formulier bijzonder, niet alleen dat het handgeschreven is. De gebruikte code is 遠ろ ( En ro ), het volgnummer 000 壱 (0001). Dit is dus de eerste binnenlandse telegrafische overboeking uit Menado. Het gebruikte stempel is het zeer zeldzame En ro stempel, gedateerd (10 mei 1945). Het heeft dus drie maanden geduurd voordat Menado zijn eerste overboeking deed! Geen wonder dat het stempel zo zeldzaam is. Over de formulieren die op de andere kantoren gebruikt zijn is weinig bekend, omdat er over het algemeen alleen kleine fragmentjes bewaard gebleven zijn. Een fragment uit Tarakan (afb. 10c) verschilt van de formulieren uit Makasser en Menado. Het lijkt een ander provisorisch formulier te zijn. Het Japanse handschrift aan de onderzijde is een instructie om het formulier zes maanden te bewaren. Afstempelingen en geautoriseerde kantoren. In de aankondiging van 4 februari 1945 worden negen geautoriseerde kantoren genoemd: Ampenan, Bandjermasin, Denpasar, Gorontalo, Makasser, Menado, Pontianak, Samarinda en Singaradja. Dat deze aankondigingen niet altijd accuraat zijn blijkt, omdat Balikpapan en Tarakan niet genoemd worden, terwijl ze beiden vanaf februari 1945 binnenlandse tpw s verzonden. Materiaal van Balikpapan, Bandjermasin, Pontianak en Samarinda is niet schaars, van Ampenan en Tarakan is het moeilijker te vinden. Van Denpasar en Singaradja heb ik tot dusver alleen filatelistisch afgestempeld materiaal gezien. Het enig bekende stuk uit Menado is al besproken en van Gorontalo is ons tot nu toe niets bekend. Met uitzondering van Menado zijn alle afstempelingen met vooroorlogse Nederlandse stempels aangebracht (Vrijdag type 10 en 20) met Koki of Syowa data in de middenbalk. De volgende afstempelingen zijn bekend: Stempel 10, Syowa Ampenan, Bandjermasin, Makasser (afb. 11a); Stempel 10, Koki Balikpapan, Tarakan (afb. 10c); Stempel 20, Koki Pontianak, Samarinda (afb. 10a). Uit de afstempelingen blijkt dat kantoren met verschillende Nederlandse stempels soms één stempel voor tpw s gebruikten en de anderen voor overige postale activiteiten. In Ampenan werden de stempels 10 en 20 van oktober 1943 tot januari 1945 tegelijk gebruikt. Van februari 1945 tot eind augustus 1945 komt stempel 10 uitsluitend op tpw zegels en het stempel 20 op alle andere zegels voor. De filatelistische afstempelingen van Denpasar uit 1944 en 1946 zijn van het type 10 met christelijke data, die van Singaradja (ook type 10) hebben onleesbare data. Het zou mij niet verbazen als echt gebruikte exemplaren wel bestaan. Filatelistisch materiaal, fantasieproducten en falsificaties. Er bestaat filatelistisch materiaal, waarvan een deel al besproken is. Over het algemeen zijn het op verzoek aangebrachte afstempelingen, die gemakkelijk te herkennen zijn aan het type stempel, de datum en veelal de (nog volledige) gom. Uit mijn verhaal moet duidelijk blijken dat tpw zegels, afgestempeld met het datumloze Japanse stempel en Nederlandse stempels met christelijke jaartelling op verzoek zijn afgestempeld. 115

15 Veel voorkomend zijn: Ampenan en Denpasar stempel type 10 met christelijke jaartelling , en ; Makasser datumloos Japans stempel, type 130; En i stempel (Vr 160), gedateerd ; Singaradja stempel type 10 met onleesbare datum; datumloos Japans stempel type 130. Het moge duidelijk zijn dat sommige zegels alleen filatelistisch afgestempeld bestaan. In de bijlage zijn ze met de aanduiding fil opgenomen. Een f 2,00 op 5 ct met NICA SOEMBA opdruk is een duidelijk fantasieproduct. De opdruk werd eind 1945 door de Netherlands Indies Civil Administration (NICA) toen zij het gezag op Soemba overnamen op diverse zegels aangebracht. Het is bekend dat het stempel in handen van een AMACAB (Allied Military Administration Civil Affairs Branch de opvolger van de NICA) medewerker is gekomen, die filatelist was. Hij heeft in eerste instantie op Java en waarschijnlijk zelfs later nog in Nederland bezettingszegels overdrukt. Hij heeft er blijkbaar zegels voor gebruikt die op Java voorhanden waren, waaronder de f 2,00 op 5 ct, die nooit op Soemba verkrijgbaar is geweest. De hiernaast afgebeelde zegel is ook een prachtig product, de opdruk f 8,50 is met de hand geschreven. De afstempeling is filatelistisch met het datumloze Japanse stempel van Makasser. Er bestaan vervalsingen van tpw zegels, maar ze zijn niet algemeen. Ik ben alleen vervalsingen van de zegels met alleen de waardeopdruk tegengekomen (opdruk 61), waarvan zowel het anker als de waardeopdruk vals zijn: - valse f 2,00 en vals anker op 1 ct Kreisler met en zonder watermerk, afwijkend gulden teken en cijfer 2. Afb. 12 f 8,50 met de hand geschreven. - valse f 8,50 en vals anker op 2½ en 3 ct Kreisler met watermerk, de cijfers zijn kleiner dan bij de echte opdruk. Het valse Makasser anker is een bekende vervalsing. Hieronder twee voorbeelden met een uitvergroting van de echte en de valse waardeopdruk. Echt Vals Afb. 13a anker en f 2,00 vals Afb. 13b anker en f 8,50 vals. Onzekerheden en vragen. Er bestaan nog een aantal onzekerheden en vragen met betrekking tot het gebruik van tpw s, de zegels en afstempelingen: - Begon het tpw verkeer met Japan werkelijk op 1 mei 1944? Ik denk van wel. Maar waar zijn de formulieren gebleven? - Waarom zijn er zulke lange periodes zonder gebruikte tpw zegels? - Bestaan er tpw s uit Bandjermasin naar Japan? Waarschijnlijk wel, maar waar zijn ze gebleven? - Zijn de overschrijvingen aan het eind van de oorlog in Japan uitbetaald? - Denpasar en Singaradja waren in het bezit van zegels voor binnenlandse tpw s. Ze zijn alleen filatelistisch gebruikt bekend. Echt gebruikte exemplaren zullen waarschijnlijk wel bestaan, maar waar zijn ze gebleven? - Hoe zit het met Gorontalo? 116

16 - Makasser gebruikte Se 1 als code voor binnenlandse overschrijvingen. Welke codes gebruikten de andere kantoren? - Er bestaan overboekingen naar Japan en andere binnen het door de marine bestuurde gebied. Maar waren er geen telegrafische overboekingen naar Java en Sumatra? Een ieder die extra informatie heeft, of interessante stukken, wordt vriendelijk verzocht contact op te nemen met de auteur: rvnieuwkerk@gmx.net, of J.R. van Nieuwkerk, Fluweelboomlaan 83, 1185 PP Amstelveen. Tenslotte. Een artikel als dit kan niet geschreven worden zonder medewerking. De meeste van de getoonde afbeeldingen komen uit andere verzamelingen. In het bijzonder wil ik de volgende heren hiervoor bedanken; F.W. Beglinger, P.R. Bulterman, M. Hardjasudarma, M. Hashimoto, E. Matthews, T. Morikawa, Y. Tamano, M. Tanaka en L.B. Vosse. In het bijzonder wil ik Masayoshi Tsuchiya voor zijn hulp en het bijeenbrengen van belangrijke informatie en documentatie uit Japan en het vertalen er van, bedanken. Documentatie: Aoki, Y., Shiroku-Jagata Yubin (Private record, the Dutch East Indies Postal Service), Kitte Kenkyu-kai, 1987 (in het Japans). Bessels, G.J., Catalogus NICA Timor, NICA Soemba, Medan Porten / Medan Postage Due, Bonn, J., De Japanse bezetting van Nederlands Oost-Indië in vogelvlucht. Bulterman, P.R., Poststempels Nederlands-Indië Bulterman, P.R., Indonesia Postal Stationary, Japanese Occupation , Republic Indonesia Dai Nippon, Catalogue of the postage stamps of the Netherlands East Indies under Japanese Occupation , 2001 Dai Nippon, Information Sheets, Haaft, W.J. ten, De postdienst in Zuid-Borneo gedurende de Japanse bezetting, Algemeene Vereeniging van Philatelisten in Indonesië, Periodieke Publicatie No. 3, JSCA, Japanese Stamp Specialized Catalog for related areas Ryukyu Islands, Manchukuo and Japanese Occupations, Onoshi, J., Taiheiyo senso in okeru Nippon Kaigun no yubin-yo kubetsu-fu (Detailed Postal Address Codes of the Imperial Japanese Navy in the Pacific War, ), Gunji Yubin Shiryo Kenkyu Kai. Ramkema, H., Catalogus Fiscaalzegels Japanse bezetting Nederlands-Indië en Gezag Republiek Indonesië , Tsuchiya, M., Vrijdag, T., A complete overview of Japanese occupation stamps in South East Asia. Handboek van de postzegels en postwaardestukken, tijdens de Japanse bezetting gebruikt in Nederlands-Indië ,

17 Bijlage 1. Complete telegrafische postwissels naar Japan. type 44 afb. volgnr. datum bedrag f frankering f gebruikte zegels Vanuit Balikpapan: 9b ,-- 11,50 62r/115z-17b + 4x 112z-52k Vanuit Singaradja: 9a ,-- 7,00 62r/113z-17b 9a ,-- 8,50 62r/113z-17b a ,-- 8,50 62r/113z-17b a ,-- 11,50 62r/115z-18b + 3x 014 9a ,-- 11,50 62r/115z-18b + 3x 014 9a ,-- 10,00 62r/113z-17b + 3x 014 9a ,-- 11,50 62r/113z-18b + 3x 014 9a ,-- 8,50 62r/113z-17b a ,-- 7,00 62r/113z-17b 9a ,-- 8,50 62r/113z-17b b ,-- 8,50 62r/113z-17b b ,-- 11,50 62r/113z-18b + 3x 014 9b ,-- 10,00 62r/113z-17b + 3x 014 9b ,-- 11,50 62r/113z-18b + 3x 014 9b ,-- 11,50 62r/113z-18b + 3x 014 9b ,-- 11,50 62r/113z-18b + 3x 014 Bijlage 2. Complete binnenlandse telegrafische postwissels. Type 44 afb. volgnr. datum bedrag f frankering f gebruikte zegels naar Vanuit Menado: 11b ,-- 6,00 3x 62r/11z-42 Makasser Vanuit Makasser: 11a ,-- 4,00 2x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 10,00 5x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 6,00 3x 62r/11z-42 Menado 11a ,-- 10,00 5x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 4,00 2x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 4,00 2x 62r/11z-42 Singaradja 11a ,-- 10,00 5x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 4,00 2x 62r/11z-42 Menado 11a ,-- 8,00 4x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 10,00 5x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a ,-- 10,00 5x 62r/11z-42 Bandjermasin 11a???? 1.000,-- 10,00 5x 62r/11z-42 Menado 44 In de catalogus Postwaardestukken van P.R. Bulterman, 3 e druk, zijn de nummers: afb. 9a: JF49, 9b: JF50 en 11a: JF

18 Bijlage 3. Telegrafische postwissel zegels, eerste uitgave. Opdruk 62: 電信為替 en nieuwe waarde op (meestal) al van een ankeropdruk voorziene vooroorlogse zegels, voor telegrafische postwissels naar Japan. Waarschijnlijk uitgegeven op 1 oktober waardeopdruk basiszegel ankertype gebruikt in f 7,00 17b: 2½ c Kreisler mw 112z x x Bal, Mak, Sin 113z x x Sin 115z x x Bal, Mak f 8,50 18a: 3 c Kreisler zw 111z RR f 8,50 18b: 3 c Kreisler mw geen RRR Bal 111z x R 112z x Bal, Mak 113z x Bal, Sin 115z x x Bal, Mak, Pon, Sin variëteiten 電信為替 oranje: f 7,00 17b: 2½ c Kreisler mw 115z R 電信為替 kopstaand: f 8,50 18b: 3 c Kreisler mw 111z RRR f 8,50 kopstaand: 18b: 3 c Kreisler mw 111z R Bijlage 4. Telegrafische postwissel zegels, tweede uitgave. Opdruk 62: 電信為替 en nieuwe waarde op (meestal) al van een ankeropdruk voorziene vooroorlogse zegels, voor binnenlandse telegrafische postwissels vanaf 11 februari waardeopdruk basiszegel ankertype gebruikt in f 2,00 42: 5 c cijfertype geen x 111z R 112z x x Bal, Ban, Mak 113z x x Amp, Bal, Ban, Den (fil), Sin (fil) 114z R 115z x x Men, Pon, Sam, Tar variëteiten f 2,00 dubbel: f 2,00 42: 5 c cijfertype geen x 112z x x Bal 113z x anker dubbel: f 2,00 42: 5 c cijfertype 112z x Mak 113z x Plaatsnamen: Amp = Ampenan, Bal = Balikpapan, Ban = Bandjermasin, Den = Denpasar, Mak = Makasser, Men = Menado, Pon = Pontianak, Sam = Samarinda, Sin = Singaradja, Tar = Tarakan. fil = bestaat alleen filatelistisch afgestempeld. 119

19 Bijlage 5. Telegrafische postwissel zegels, derde uitgave. Opdruk van een nieuwe waarde op (meestal) al van een ankeropdruk voorziene vooroorlogse zegels. Provisorische uitgave uit Makasser voor telegrafische postwissels naar Japan. Waarschijnlijk uitgegeven in augustus waardeopdruk basiszegel ankertype gebruikt in opdruk 62 (met 電信為替 ) f 2,00 15a: 1 c Kreisler zw 111z x x Makasser 112z x Makasser 115z x x Makasser f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 112z x 113z x 115z x variëteiten 電信為替 dubbel: f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 113z RRR f 8,50 dubbel: f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 113z x opdruk 61 (zonder 電信為替 ) f 2,00 15a: 1 c Kreisler zw 111z x fil Makasser 112z x fil Makasser 113z x 115z x fil Makasser f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 111z x Makasser 112z x Makasser 113z x Makasser 115z x Makasser variëteiten paartje, 1x 61 en 1x 62: f 2,00 15a: 1 c Kreisler zw 111z R f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 112z R opdruk 61 kopstaand: f 2,00 15a: 1 c Kreisler zw 112z R 115z R fil Makasser f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 112z R 113z R fil Makasser opdruk 61 dubbel: f 2,00 15a: 1 c Kreisler zw 115z x f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 113z x 115z x opdruk 61 met de hand geschreven: f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 113z fil Makasser ankeropdruk dubbel: f 8,50 17b: 2½ c Kreisler mw 113z x fil = bestaat alleen filatelistisch afgestempeld. 120

20 J.R. van Nieuwkerk, de definitieve uitgifte van de Minseifu. In 1943 heeft de Kaigun Minseifu te Makasser een definitieve serie postzegels uitgegeven voor gebruik op Celebes en in Zuid Borneo. Tegelijkertijd is ook een 3½ c briefkaart en een 3½ c + 3½ c antwoordkaart in omloop gebracht. De serie staat bekend als de definitieve uitgifte voor Borneo en de Grote Oost, wat zoals later zal blijken niet helemaal juist is. Ik zal in het vervolg naar deze uitgifte verwijzen als de definitieve uitgifte van de Minseifu. Het ontwerp. De zegels zijn in Japan ontworpen en door de drukkerij van het Japanse Kabinet in Tokyo gedrukt. Er zijn twee verschillende ontwerpen, één voor de zeven lage en één voor de vier hoge waarden. De afbeelding van de lage waarden (2, 3, 3½, 5, 10, 15 en 20 c) bestaat uit palmbomen en een zeegezicht met in het midden een hinomaru, de vlag van Japan (afb. 1a). Het ontwerp symboliseert de door de marine bezette Zuid Pacific. Afb. 1a De lage waarden Afb. 1b Watermerk. Afb. 2 Dai Ni Hon Tei Koku. Afb. 3 Kaigun Minseifu met waarden in centen en gulden. Bovenaan de zegel staat de 16 bladerige keizerlijke chrysant afgebeeld, het symbool van de Japanse keizer. Links van de chrysant staat in tensho geschreven: Dai Nippon (Groot Japan) en rechts Teikoku (Rijk). Samen betekent het Groot Japans Rijk (afb. 2). Aan de onderkant van de zegel staat 海軍民政府 (Kaigun Minseifu = Marine Civiele Administratie) en de waarde (afb. 3). Dat de waarden in centen en gulden zijn is bijzonder. In afb

21 valt te zien 3 セント CENT 3, waar セント (sento) cent betekent. De hoogste waarde van de serie is 1 ギルダ一 GLD. 1, waar ギルダ一 (giruda) gulden betekent. Afb. 4 Drukkersmerk. De lage waarden zijn in boekdruk in vellen van 100 (10 x 10) op papier met een watermerk van golvende lijnen gedrukt (afb. 1b). De afmetingen van de zegel zijn 18½ x 22 mm. en de zegels zijn geperforeerd met kamperforatie 13 : 13½. Aan de bovenkant van het vel loopt de perforatie door de velrand, dat is echter niet het geval bij de drie andere zijden van het vel. Op de velranden bevinden zich kaders van korte horizontale en verticale streepjes. De kaders en velranden verschillen in lengte zoals te zien is in afb. 1a bij de zegels uit de rechter onderhoek van het vel. Onder de derde zegel rechts van de onderste rij staat het drukkersmerk 造製局刷印閣内 (Naikaku Insatsu Kyoku Seizo) wat Gedrukt door de Drukkerij van het Kabinet betekent (afb. 4). Het is opmerkelijk dat de tekst op de zegel van links naar rechts is geschreven, en het drukkersmerk van rechts naar links. 5a De hoge waarden Afb. 5b Het drukkersmerk in de velrand. Op de hoge waarden (25, 30 en 50 c en 1 gld) staat de legendarische kinshi (gouden wouw) afgebeeld, die lichtstralen over Zuid Oost Azië werpt (afb. 5). In het midden staat een hinomaru, op de achtergrond Mount Fuji en bovenaan in het midden de keizerlijke chrysant. Een wouw is een soort valk. De gouden wouw speelt een belangrijke rol in een Japanse legende, over twee vogels, die de zonnegodin Amaterasu stuurt om Keizer Jinmu te helpen bij het veroveren van het laatste gedeelte van Japan. Amaterasu stuurde eerst een grote kraai die Jinmu s leger door de bergen tussen Kumano en Yamato leidde. Toen het verzet bleef voortduren stuurde Amaterasu de gouden wouw die op de boog van de keizer landde en de vijand verblinde met felle lichtstralen. De vijand raakte zo verbijsterd dat hij zich overgaf. Op de zegels zijn de gouden wouw en het verblindend licht afgebeeld. 122

22 De aanduidingen boven- en onderaan de zegels zijn de zelfde als bij de lage waarden. De hoge waarden zijn in plaatdruk in vellen van 100 (10 x 10) gedrukt, ook op papier met een watermark van golvende lijnen, in kamtanding 13 : 13½ grote gaten. Aan de onderkant staat ook hier het drukkersmerk. In tegenstelling tot de lage waarden bevindt zich geen kader van korte horizontale en verticale streepjes op de velranden (afb. 5b). Verschillende drukken. Met uitzondering van de 3½ cent zijn er twee drukken van de lage waarden geweest. De eerste druk kent een scherpe perforatie met grote gaten. De tweede druk heeft een grove perforatie met kleinere gaten (afb. 6). Er zijn ook kleine kleurverschillen tussen de twee drukken. Een tweede druk van de hoge waarden is niet bekend. In de in 1974 uitgegeven Geschiedenis ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Japanse Staatsdrukkerij, staat vermeld dat de Minseifu uitgifte bij de Bureaus Takinogawa (Tokyo) drukkerij is gedrukt en dat het om in totaal zegels (het totaal van de elf waarden) en briefkaarten (standaard en antwoordkaart) gaat. 45 Er wordt geen informatie over de twee verschillende drukken gegeven. Uit het door mij gevoerde onderzoek blijkt dat de tweede druk veel schaarser is dan de eerste met een factor van 50 : 1. Een gedetailleerde opsomming treft U aan het eind van dit artikel aan. Scherpe perforatie Grove perforatie Scherpe perforatie Grove perforatie Afb. 6a 5 c blauw Afb. 6b 5 c lichtblauw Afb. 6c 10 c rood Afb. 6d 10 c rood. Wanneer zijn de zegels uitgegeven? De eerste aankondiging treffen we in april 1943 aan in de Yubin Kitte, het maandblad van de prestigieuze filatelistenvereniging Nippon Yubin Kitte Kai, Japans semiofficiële postzegelvereniging, gevestigd in het PTT bureau in Tokyo. De aankondiging luidde: De Civiele Administratie van de Japanse Marine zal in de nabije toekomst een nieuwe serie definitieve postzegels uitgeven voor Celebes en Zuid Borneo. Er komen zeven waarden uit: 2 c, 3 c, 3½ c, 5 c, 10 c, 15 c en 20 c, elk met dezelfde afbeelding. Een vel telt 100 zegels. Om het gemakkelijk te maken zal onze vereniging sets van de hierboven genoemde zeven waarden samenstellen om aan onze leden te verkopen voor 100 yen per set. Wij verzoeken u alle orders voor 30 april in te leveren, orders voor grote hoeveelheden kunnen gelimiteerd worden. In de editie van 10 mei 1943 staat een tweede aankondiging samen met een afbeelding van de 11 zegels en een briefkaart. De aankondiging luidde: 45 Japanese Philately, Volume 50, No. 5, oktober 1995, pag

23 (A) Hogere waarden van de Celebes en Zuid Borneo zegels zoals genoemd in het vorige nummer van ons blad: 25 c, 30 c, 50 c en 1 g yen. (B) Een nieuwe briefkaart uitgegeven door de Civiele Administratie, 3½ c en 7 c (antwoordkaart) sen. Orders voor A en B moeten voor het eind van de maand (mei 1943) ingeleverd zijn. In de editie van 10 oktober 1943 staat dat de zegel van 10 cent op 2 juli 1943 is uitgegeven, de andere tien waarden op 8 augustus Dit is de meest betrouwbare aankondiging. In sommige publicaties staat dat de zegels in mei 1943 zijn uitgegeven. Dat kan afgeleid zijn uit artikelen in de Yubin Kitte, waarin verzocht werd de zegels voor eind mei te bestellen. Omdat de zegels in Tokyo zijn gedrukt bestaat de mogelijkheid, dat filatelisten daar de zegels eerder hebben ontvangen dan de postkantoren in Nederlands-Indië. De oorlogsomstandigheden veroorzaakten immers vertragingen in het scheepsverkeer. Omdat de meeste postkantoren op Celebes de Japanse Teikoku Seifu (TS) stempels zonder datum gebruikten is het moeilijk om vroegste gebruiksdata vast te stellen. Afb. 7 Een 10 cent Minseifu zegel, Makasser Gelukkig verzocht Baron Mitsui Takaharu het postkantoor in Makasser hem een exemplaar van ieder zegel dat men daar medio 1943 in voorraad had te sturen. 46 Hierdoor bevindt zich in het Mitsui Bunko museum in Tokyo een vel met verschillende zegels. De laatste twee rijen van het vel staan hierboven afgebeeld. Rechtsonder bevindt zich de 10 cent Minseifu zegel met een datumloos TS stempel van Makasser. Gelukkig heeft de postbeambte in de hoeken van het vel een datumstempel geplaatst, waardoor bevestigd wordt dat de zegel op 12 juli 1943 in Makasser verkrijgbaar was. De 10 cent is de enige Minseifu waarde op het vel, een bevestiging dat de zegel eerder is uitgegeven dan de andere waarden, waarschijnlijk op 2 juli 1943, zoals in de Yubin Kitte beschreven staat. In de oktober editie van de Yubin Kitte staat een brief afgebeeld zoals in afb. 8a. De brief is gemaakt voor de eerder genoemde postzegelvereniging en links staat van boven naar beneden geschreven 日本郵便切手會 wat Nippon Yubin Kitte Kai betekent. Op deze brieven komen alleen de vijf afgebeelde waarden voor. De brieven werden voor 60 sen per stuk verkocht. 47 Volgens een studie door Y. Aoki is de brief gemaakt door Takeshi Chiyo die op het postkantoor in Makasser werkte. De brief is uitgegeven ter gelegenheid van de uitgifte van de definitieve serie van de Minseifu en staat als FDC in de Japanse JSCA catalogus. Omdat de brief in de oktober editie 46 Baron Mitsui Takaharu ( ) was een van Japans meest vooraanstaande filatelisten en voorzitter van de Nippon Yubin Kitte Kai. 47 Japanese Philately, Volume 50, No. 5, oktober 1995, pag

24 uit 1943 van de Yubin Kitte staat afgebeeld, is hij waarschijnlijk in augustus ontworpen nadat de aanvullende waarden verkrijgbaar waren. Afb. 8a First Day Cover van Makasser Afb. 8b Nippon Yubin Kitte Kai. Over de tweede druk van de Minseifu uitgifte is weinig bekend. De vroegst gebruikte zegel die ik heb gezien is een 10 cent, gebruikt in februari 1944 in Singaradja op Bali. Kleurvariëteiten en plaatfouten. Er komen kleurverschillen voor die niets met de verschillende drukken te maken hebben. Bij de eerste druk komt een 5 cent blauw en lichtblauw voor (afb. 6a/b), beslist twee verschillende kleuren. Er bestaan ook een 2 c olijfbruin, 3½ c (licht)oranje, 10 c oranjerood, 20 c blauwviolet, 25 c lichtoranje en 1 gld zilvergrijs, dit zijn echter verkleuringen door vocht en zonlicht. In 1978 beschreef Yoshiyasu Komiyama een aantal plaatfouten, die voorkomen bij deze uitgifte. 48 Veel van de plaatfouten zijn klein en moeilijk te zien zonder vergrootglas. De belangrijkste zijn: Afb. 9a normaal / plaatfout Afb. 9b, c, d plaatfouten op de 20 cent Afb. 9e normaal / plaatfout Afb. 9f dikke hoek Afb. 9g gebroken lijn. Bij de 3 cent op positie 53 bevindt zich een breuk in het streepje linksonder (afb. 9a). Vergelijkbare breukjes zijn ook op andere posities gevonden. Bij de 20 cent op positie 4 zit een verdikking onderaan de linker streep van het dai teken (afb. 9b). Op positie 76 een deukje in de rechterkant van het koku teken (afb. 9c) en op positie 85 een horizontale kras die tot de zijkant onder het koku teken loopt (afb. 9d). Andere gemelde plaatfouten komen onder andere op de 15 cent voor zoals in afb. 9e-9g, echter niet in alle vellen, ik heb de posities niet kunnen nagaan. 48 Komiyama, Y., Kaigun Minsei-fu Seisatsu Kitte, Zen-Nippon Yusha, dec (in het Japans). 125

25 Distributie en gebruik van de zegels. Zoals geschreven staat in de Yubin Kitte, waren de zegels bestemd voor gebruik op Celebes en Zuid Borneo. 49 Zij waren dus bedoeld voor de postkantoren ressorterend onder de Celebes en Borneo Kaigun Minseibu s (Kmbu s), respectievelijk in Makasser en Bandjermasin. Blijkbaar hebben de Minseibu s de zegels eerst over de postdistricten in hun eigen omgeving gedistribueerd. Dit verklaart waarom de zegels het eerste en ook verreweg het meeste in Zuid Celebes en Zuid Oost Borneo voorkomen en waarom ze schaars zijn in Noord Celebes en zelfs zeldzaam in West Borneo. Afb. 10a Minseifu 10 cent Afb. 10b Minseifu 1 gulden Manokwari, Nieuw-Guinea, Singaradja, Bali, Er is ook een voorraad zegels vanuit Makasser naar de Kleine Soenda Eilanden gestuurd. Gebruik daar is schaars, de vroegst bekende datum is 4 januari Je ziet voornamelijk zegels van 10 en 20 cent, hoewel andere waarden ook verkrijgbaar waren. Je komt ze meestal op Bali tegen, minder op de andere eilanden. De zegels zijn nog niet in de Molukken gesignaleerd. Volgens de postchef van Ambon, heeft men daar slechts een kleine voorraad van de 10 cent ontvangen. Een van de grootste rariteiten uit de Japanse bezetting is een 10 cent zegel gebruikt te Manokwari, Nieuw-Guinea op 18 maart 1944 (afb. 10a). Het is de enig bekende postzegel uit de Japanse bezetting gebruikt op Nieuw-Guinea. Omdat Nieuw-Guinea in eerste instantie bevoorraad werd door de Ceram Kaigun Minseibu, zou de zegel afkomstig kunnen zijn van de kleine voorraad uit Ambon. Het is echter ook mogelijk dat de voorraad vanuit Tokyo is ontvangen, omdat de Minseifu op Nieuw-Guinea direct aan Tokyo rapporteerde. Afb. 11a 15 cent NICA TIMOR Afb. 11b Fantasie NICA SOEMBA. Na de capitulatie op 15 augustus 1945 zijn de zegels doorgebruikt tot dat nieuwe Nederlands-Indische zegels beschikbaar waren. Op Bali, een van de eilanden die als laatste bevrijd werd, tot in februari/maart 1946 (afb. 10b). 49 Zuid Borneo was de nieuwe naam voor het voormalige Nederlands Borneo. De nieuwe naam werd gepubliceerd in een aankondiging van 11 december 1942 in de Kan Po nr. 9. Het voormalige Brits Borneo werd Noord Borneo. 126

26 Op Timor zijn Japanse bezettingszegels tussen september en december 1945 overdrukt door de Netherlands Indies Civil Affairs (NICA). De 15 cent Minseifu zegel komt hierdoor voor met een oranje opdruk NICA TIMOR (afb. 11a). Minseifu zegels met opdruk NICA SOEMBA (afb. 11b) zijn fantasieproducten. Ze zijn na de oorlog gemaakt, wel met het originele stempel. De briefkaarten. Behalve postzegels zijn ook definitieve briefkaarten uitgegeven, een 3½ c briefkaart en een 3½ c + 3½ c antwoordkaart (afb. 12/13). De kaarten hebben een afmeting van 13½ x 9 cm. met tekst en afbeelding in blauw op grijs kartonachtig papier. De afbeelding is dezelfde palm en hetzelfde zeegezicht als op de zegels van de lage waarden en meet 18½ x 22 mm. Gebruikte antwoordkaarten zijn veel schaarser dan gewone, in het bijzonder het antwoordgedeelte. Afb. 12 Minseifu kaart geschreven op en afgestempeld in Aermadidi op Noord Celebes. Afb. 13a Voorzijde van een briefkaart met betaald antwoord uit Bandjermasin,

27 Afb. 13b Achterzijde van een antwoordkaart uit Banjoewangi (Java), De afzender komt van Bali. De kaarten zijn naar Makasser gestuurd in pakjes van 200 met een bandje er omheen (afb. 14). Op het bandje staat midden bovenaan "3½ cent briefkaarten voor Civiel Administratief gebruik". Midden onderaan staat 200 stuks en rechts onderaan in de rechthoek Stempel van de verpakker, met ruimte voor zijn zegelafdruk. Een stempel van de drukker op de achterkant laat weten dat de kaarten op zijn verpakt, een indicatie dat de kaarten tot tenminste eind 1943 zijn gedrukt. De vroegst gebruikte kaart is van Samarinda in Zuidoost Borneo van 12 augustus Gebruikte kaarten komen veel voor van Zuidoost Borneo en van Noord en Zuid Celebes. Op de Kleine Soenda Eilanden zien we ze van Bali tot Timor en in de Molukken van Ambon en Saparoea. In West Borneo zijn ze zelden gebruikt, hetzelfde als bij de postzegels. Van Java zijn een aantal gebruikte kaarten bekend. Meestal vanuit het Marinegebied door de afzender meegenomen, zoals de antwoordkaart uit Banjoewangi (afb. 13b). Op 1 juli 1944 zijn de tarieven voor een brief- en Afb. 14 Bandje. 50 antwoordkaart verhoogd naar respectievelijk 4 en 8 cent. Daarom komt de 3½ c Minseifu kaart voor met een bijfrankering van 1 cent (er waren geen zegels van ½ cent). Toch komen kaarten zonder bijfrankering voor, die na 1 juli 1944 zijn gebruikt. Misschien zijn die voor de tariefwijziging verkocht en zonder bijfrankering geaccepteerd. Het is ook mogelijk dat de kaarten voor 4 cent werden verkocht. Na de capitulatie hebben de Nederlanders de vooroorlogse tarieven weer ingevoerd. Het tarief voor een briefkaart in gebieden die weer onder Nederlands gezag kwamen werd 3½ cent. Omdat nieuwe briefkaarten niet altijd voorradig waren, zien we de 3½ c Minseifu kaart nog tot december 1945 doorgebruikt. 50 Japanese Philately, Volume 50, No. 5, oktober 1995, pag

28 Met dank aan K.J. Bryson, R. Casey, M. Tsuchiya, L.B. Vosse en het Mitsui Bunko museum voor hun bijdragen en het ter beschikking stellen van materiaal. 1 e uitgifte 2 e uitgifte Postzegels Ong. Geb. Ong. Geb. 2 c Bruin x x x 3 c Groen x x x RR 3½ c Oranje x x 5 c Blauw x x 5 c Lichtblauw x x x R 10 c Rood x x x x 15 c Ultramarijn x x R 20 c Violet x x R RR 25 c Oranje x x 30 c Grijsblauw x x 50 c Donkergroen x x 1 gld Grijsviolet x x Briefkaarten 3½ c Gewone kaart x x 3½ + 3½ c Antwoordkaart x Voorzijde R Achterzijde RR Minseifu definitieve uitgifte. Ster van de orde van de gouden wouw. 129

29 J.R. van Nieuwkerk, de Zuidelijke Ontwikkelingsbank. Het leuke van filatelie is dat je van alles en nog wat tegenkomt. Soms zie je fragmenten waaraan je onmiddellijk kan zien dat ze niet postaal gebruikt zijn, maar dan is het toch interessant om te onderzoeken waar het om gaat. Je weet nooit waar het toe leidt en als je ooit weer zoiets tegen komt dan is het altijd handig om te weten waar het over gaat, bovendien leer je er altijd wel iets van. Hieronder het verhaal van een bijzonder stuk dat ik ben tegengekomen. De Zuidelijke Ontwikkelingsbank. 10 gld van Konijnenburg met opdruk 寫 op enveloppe Toen ik op bezoek was bij ons lid Jan Arts, liet hij me het hierboven afgebeelde stuk zien. Het is een enveloppe gefrankeerd met een 10 gld Van Konijnenburg met een onbekende opdruk. De enveloppe is niet geadresseerd maar afgestempeld met een onbekend stempel. De meesten die het stuk gezien hebben zijn van mening dat het maakwerk is en op het eerste gezicht lijkt het daar verdacht veel op. Maar je weet het nooit 100% zeker tot je het onderzoekt. Hoewel het geen postaal stuk is blijkt het ook geen maakwerk te zijn. De opdruk is het kanji teken 寫 (utsushi) wat kopie betekent en duidt erop dat de inhoud van de enveloppe een kopie is. Het is heel goed mogelijk dat er nog een enveloppe is met een zegel met opdruk 正 (sei) wat origineel betekent. In het bovensegment van het stempel staat 南開金庫 (Nankai Ginko), een afkorting voor 南方開發金庫 (Nanpo Kaihatsu Ginko, zoals in het ondersegment staat). In de middenbalk staat de datum (21 januari 1945), waarschijnlijk de datum waarop dit stuk verzonden is. De Nankai Ginko was de Zuidelijke Ontwikkelingsbank die op 1 april 1942 in Tokyo is opgericht. Op 1 juli 1942 is er een regionaal hoofdkantoor in Singapore gevestigd en gedurende 1943 en 1944 is de bank verder uitgebreid als officiële centrale bank voor de door de Japanners bezette gebieden Malakka, Indonesië, de Filippijnen en Singapore. Dit waren echter merendeels administratieve veranderingen. In feite bleven de Yokohama Specie Bank en de Taiwan Ginko verantwoordelijk voor het uitgeven van geld en het controleren van banken. De enveloppe is dus interne correspondentie van de centrale bank voor bezette gebieden en bevatte een kopie van een document. 130

30 L.B. Vosse, de Surakarta zegel. Onlangs werd bij Corinphila een blok van acht van de Surakarta zegel (afb. 1a) geveild. Het nummer op de velrand van dit blok is Ik wist mij te herinneren dat het nummer op het blok wat Suryadarma toebehoorde (afb. 1b) 0473 was. Dit heeft mij aan het denken gezet. Afb. 1a Het Corinphila blok Afb. 1b Het Suryadarma blok. Suryadarma schrijft in zijn artikel in het aprilnummer van Philatelie uit 1954 en het Maandblad van de Algemeene Vereeniging van Philatelisten in Indonesië, het volgende: HET RI POST VERKEER Gedurende de tijdsperiode vanaf Desember 48 tot Desember 49 in het gebied rondom Surakarta. Gedurende het jaar 1949 bleef het Postverkeer der RI buiten de grote steden functioneren o.a. in M. Java rondom Surakarta onder supervisie van het R.I. Militair Bestuur Surakarta middels een Bureau (Kantoor) Postzaken. Zoowel Dienst- als particuliere brieven werden via deze Noodpostdienst verzonden. In het begin werden de verschuldigde portokosten voor particuliere poststukken voldaan middels contante betalingen, welke vervolgens op de betrokken envelope aangeteekend werden. Aangezien het noodig was dat het Hoofdpostkantoor te allen tijde verplaatst kon worden, werd de plaats nimmer vermeld doch aangeduid middels een codenummer nl. : 201 (afb. 2). Het beperkte postgebied omvatte de kleine plaatsen rondom Surakarta zooals: Klaten, Sragen, Djumapolo, Karanganjar, Wonogiri, Delanggu, Wurjantoro, Sukohardjo Zoals later in het artikel blijkt behoorde ook Kartasura tot het beperkte postgebied. 131

31 Afb. 2 Reçu met stempel 201 van het centraal Noodpostkantoor. In de maand Augustus 49 werd het verrekenen van de portokosten middels contante betalingen, vervangen door uitgifte van locale noodpostzegels v/h Militaire Bestuur Surakarta (afb. 1). Behalve de Noodpostzegel werden tevens gewone zegels van Rp. 15. (afb. 3a) en briefkaarten eveneens van Rp. 15. uitgegeven (afb. 4 en 5). Gegevens van de noodpostzegel zijn: afmetingen 30½ x 20½ mm; ongetand; zonder gom; de serie bestaat slechts uit één zegel ter waarde van Rp. 15. (ORI); kleur: lichtblauw; oplaag: 500 (één keer gedrukt); beteekenis van de afbeelding; in het midden: het vuur dat niet gebluscht kan worden, zinnebeeldige vóórstelling van het onbluschbare vuur der Revolutie; linksboven: stuurrad met vijfpuntige ster, voorstellend het symbool v/h Militaire Bestuur; ontwerper: Djoko Koentomo; in omloop gebracht in het gebied v/h Mil. Bestuur Surakarta: vanaf Augustus; uit omloop gehaald vanaf December 49 (RIS) doch tot plus minus medio 50 (?) 52 nog zeer sporadis gebruikt. Voornoemde gegevens zijn verstrekt door den Heer Arbali, die toendertijd in de staf van het Militair Bestuur Surakarta zat Noot: 1. (?) Deze datum is volgens de verschillende verkregen inlichtingen niet gehéél vaststaand. Originele poststukken met vd noodpostzegel, die in omloop zijn geweest konden tot op heden niet gevonden worden. 53 Arbali was het hoofd van het telefoonkantoor in Surakarta. 132

32 Afb. 3a Fiscaalzegel Afb. 3b Tabaksbanderol. In zijn artikel schrijft Suryadarma: Behalve de Noodpostzegel werden tevens gewone zegels van Rp. 15. en briefkaarten eveneens van Rp. 15. uitgegeven. Hieronder een briefkaart met afstempeling Wonigiri 31/ en een met afstempeling Kartasura Afb. 4 Surakarta briefkaart afgestempeld in Wonogiri op 31/ Op de achterzijde van de briefkaart wordt de geadresseerde een gelukkig Suikerfeest gewenst: 1 Sjawal 1880 en wordt de wens uitgesproken dat gemaakte fouten vergeven worden. 133

33 Op de achterzijde van de briefkaart wordt de geadresseerde op de hoogte gebracht van het wel en wee van zijn familie en wordt de wens uitgesproken dat hij spoedig mag terugkeren. Afb. 5 Noodbriefkaart afgestempeld Kartasura. In het Nederlandsch Maandblad voor Philatelie van oktober 1953 wordt het artikel verkort weergegeven door A.J.Uylen. In januari 1973 wordt het artikel in zijn geheel overgenomen in hetzelfde Maandblad. Na het zien van het blok van acht van Corinphila, heb ik mijzelf de volgende vraag gesteld: waarom heeft dit blok nummer 0150 en het blok van Suryadarma Er moeten dan toch immers tenminste minimaal 323 blokken van 8 zijn geweest. Dat correspondeert niet met het aantal van 500 zegels wat Suryadarma in zijn artikel noemt. Staat er dan een fout in het door Suryadarma geschreven artikel? Een van de mogelijkheden is om proberen te platen, aan de hand van de verkregen reconstructie kan je dan bepalen uit hoeveel zegels een vel heeft bestaan. De kwaliteit van het drukken van de Surakarta zegel laat dit echter niet toe. Bij de twee blokken van 8 verschillen alle zegels die op dezelfde positie staan. Wat wel opvalt aan de blokken van 8 is, dat de zegels niet symmetrisch in het blok staan. Ik ben daarom op zoek gegaan naar grotere eenheden van de zegel, misschien zou ik daar verder mee kunnen komen. 134

34 De volgende grotere eenheden ben ik op het spoor gekomen: a. Gebruikt verticaal paar met onleesbaar stempel (afb. 5a). b. Ongebruikte verticale strip van 3 (afb. 5b). c. Verticaal paar op brief met afstempeling Klaten (afb. 5c), het paartje is via de computer uit de brief (afb. 6) gesneden. d. Horizontale strip van 2 (afb. 5d). Afb. 5a Gebruikt verticaal paar Afb. 5b Verticale strip van 3 Afb. 5c Paar gebruikt in Klaten Afb. 5d Horizontale strip van 2. Wat onmiddellijk opvalt, is de positie die de zegels op beide paartjes ten opzichte van elkaar hebben, links wijd, rechts smaller, het lijkt er op dat de zegels scheef staan ten opzichte van elkaar. Bij de strip van 3 is dit het geval tussen de twee bovenste zegels. Beide blokken van 8 vertonen tussen de onderste en bovenste blokken van 4 zegels hetzelfde verschijnsel. In alle gevallen is de afstand tussen de beide zegels links 5,7 en rechts 5,2 mm. De horizontale strip van 2 is de tweede rij van bovenaf gezien uit het blok van 8. De paren en de strip van 3 komen dus waarschijnlijk uit hetzelfde veldeel als de blokken van 8. Is dit een toevalligheid, of kunnen we hieruit concluderen dat de zegels in blokken van 8 gedrukt zijn en beide veldelen een compleet vel zijn? Hoe kan het dan dat Suryadarma een oplage van 500 noemt? Immers 500 is niet deelbaar door 8. Of zijn er 323 velletjes van 8 gedrukt? Mijn conclusie is de volgende: Er is een misverstand gerezen in de communicatie tussen Suryadarma en Arbali die de informatie aan Suryadarma verstrekte, of Arbali is verkeerd geïnformeerd. Volgens mij zijn er 500 velletjes van tenminste 8 zegels gedrukt en zijn de twee blokken van 8 een compleet vel of een gedeelte daarvan. De totale oplage is dan tenminste zegels. Voor zover ik heb kunnen nagaan zijn er ongeveer 100 zegels overgebleven. 135

35 Afb. 6 Brief met een verticaal paartje van de Surakarta zegel en een strip van 5 van de 40 cent uit de serie ter herdenking van één jaar onafhankelijkheid, afstempeling Klaten Zoals overal in de archipel zijn de vooroorlogse systemen van post, belastinginning, fiscale afhandelingen enz. zowel tijdens de Japanse bezetting als onder de administratie van de Republiek Indonesië doorgezet. Het is dus niet verwonderlijk dat we buiten de door Suryadarma in zijn artikel genoemde post- en fiscaalzegel en briefkaarten, een tabaksbanderol (afb. 3b), een diploma, voorzien van een fiscaalzegel (afb. 9), rijwielbelasting (afb. 7 en 8) en noodgeld (afb. 10) tegenkomen. Afb. 7 Rijwielbelasting (60% van de ware grootte). 136

36 Kartu Plombir: Sepeda Roda Rijwielbelasting Angka Nummer Tanda Merk Angka Nummer Nama Naam Tempat Plaats Hari Dag Afb. 8 Stempel gebruikt voor fiscale doeleinden. Afb. 9 Een verklaring dat Yasin Lazim met goed gevolg de lagere school doorlopen heeft, afgegeven door de onderwijsdienst van het gemeentekantoor Surakarta (75% van de ware grootte). De tekst in het stempel luidt: Pemerintah Militer Kotta Militaire stadsadministratie Djawatan Pemoehkan Afdeling herstel Staf Balai-Kota Surakarta Staf van het stadhuis Surakarta. Het op de volgende pagina afgebeelde noodgeld is slechts een selectie. Er bestaan nog meerdere coupures. 137

37 Afb. 10 Noodgeld. Voor hun medewerking dank ik Gerard Garritsen, Harry Hartawan, Rob van Nieuwkerk, Hans van Weeren en Agus Wibawanto. 138

38 G.J. Bessels, regulier of proef? Deze deelstudie gaat over een vreemd ongetand zegeltje van Sumatra, uit de republikeinse tijd. Het betreft een zegel uit de frankeerserie 1946, type Fonds Kemerdekaan, maar zonder inschrift Fonds Kemerdekaan, nrs. Sm Verschillende waarden uit deze serie worden later overdrukt met een nieuwe waarde en groot bloemmotief (Sm ), waarbij ook twee basiszegels gebruikt worden, die in de oorspronkelijke serie niet voorkomen: de 3 sen blauw (overdrukt met 5 sen, 0155) en de 15 sen rood (overdrukt met 10 sen, 0156). In afwijking van alle andere waarden zijn deze twee basiszegels gedrukt op dun papier (zoals de allereerste zegels met inschrift Fonds Kemerdekaan, ). Kennelijk betreft het dus een nieuwe oplage achteraf van de 3 en 15 sen, speciaal ten behoeve van de opdruk emissie. Tot zover is alles begrijpelijk en regulier. Echter: onder de ongetande (onafgewerkte, dus alleen ongebruikt bekende) varianten 0126A-0135A treffen we óók de 3 sen blauw aan: een nummer 0135A zonder dat 0135 bestaat! Hoe kan dat? De zegel krijgt in de Zonnebloem catalogus zelfs een hoofdnummer 35; de Indonesische Katalog Prangko Indonesia noemt het een proef, nr. S23D. De basiszegel. De behoefte aan de opdrukzegels hing uiteraard gedeeltelijk samen met de noodzaak van andere waarden (1, 10 en 50 sen), deels doordat de voorraad in de al bestaande waarde (5 sen) uitverkocht was. Als er dan toch een nieuwe oplage van de basiszegels gedrukt moest worden, waarom is dan niet de bestaande 5 sen opnieuw gedrukt. Waarschijnlijk zal de drukplaat van de 5 sen wel in het ongerede geraakt zijn. De nieuwe oplage op dun papier van de basiszegels van 3 en 15 sen is gedrukt van dezelfde drukplaten als de oorspronkelijke oplagen, maar in andere kleuren. De gewijzigde kleuren kunnen wel samenhangen met het beschikbare papier. Drukuitschot. Het perforeren gebeurde na het aanbrengen van de opdruk. Vellen waarbij iets mis ging met het overdrukken werden afgekeurd en bleven ongeperforeerd. Via corruptie of diefstal kwamen ze uiteindelijk bij verzamelaars terecht. Zo zijn er vellen verkreukeld tijdens het overdrukken. Dat leverde verkreukelde, maar ook nog gave (ongetande) opdrukzegels op (zie afbeelding). Uit dergelijk drukuitschot stamt eveneens de diagonaal verschoven opdruk op de ongetande 3 sen (nr. 0155A). Door de scheve verschuiving van de opdruk ontbreekt op enkele zegels de rode opdruk. Uit deze bron stamt in ieder geval een aantal ongetande 3 sen zegels zonder opdruk. De Katalog Prangko Indonesia toont (onder nr. S46A) ook een horizontale verschuiving van de rode opdruk. Ook zo zouden volledig onoverdrukte zegels ontstaan kunnen zijn. 139

39 Oplossing. Er moet echter naast deze incidentele ongetande en onoverdrukte exemplaren een meer algemene oorzaak zijn, waardoor complete vellen beschikbaar kwamen. Welnu: Bij de bedoelde onoverdrukte zegels zijn op de achterzijde veelal spiegelafdrukken en restanten rode inkt zichtbaar. Hieruit valt te concluderen dat de vellen tussen vers overdrukte vellen hebben gelegen. Ze zijn blijkbaar wel degelijk door de (over)drukpers geweest, maar hebben verkleefd gezeten, wellicht doordat de inkt van de basiszegels niet voldoende gedroogd was voordat de drukgang voor de opdrukken plaats vond. De beeldbeschadigingen in de basiszegels ook van wel overdrukte zegels wijst ook in die richting. Nummering. Naar mijn mening behoort dit zegel in de Dai Nippon catalogus opgenomen te worden onder nr. Sm 0155B, als zijnde drukuitschot van Sm Verdere studie. Het zou interessant zijn om de oplage van deze zegel te bestuderen. Ieder exemplaar is te platen, gezien de grote hoeveelheid plaatfoutjes en druktoevalligheden die op iedere zegel te vinden is. Graag ontvang ik een opgave met foto of scan van uw zegel(s). (G.J. Bessels, Calvijnhof 36, 1216 KZ Hilversum) Twee exemplaren, die ik ter keuring kreeg bij de Bonds Keuringsdienst van de NBFV, zijn hierbij teven afgebeeld. 140

40 P. Storm van Leeuwen, Vrolijk Vervalst Veelkleurig Maakwerk. Kijkt u eens aandachtig naar de afgebeelde brief. Daarop zijn zes postzegels geplakt, waarvan twee echt zijn (40 sen op 2c, algemene uitgifte voor Sumatra DN nr type 2, en de 12½ sen NVPH nr. 370 = KPI nr. 21), één echt maar hoort niet oorspronkelijk op de envelop (de beschadigde 5 sen NVPH nr. 367 = KPI nr. 18), één vals (kopstaande opdruk 250 en opdruk 71 vervalst en moet een soort nr met 71v suggereren, maar dan met kopstaande opdruk) en twee vrolijke creaties linksonder. Het zijn de portzegels van 2½ sen op 50 cent en 5 sen op 100 cent, KPI nrs. 1 en 2. Maar beide portzegels zijn vooraf ten prooi gevallen aan de schaar van een kunstzinnige geest. Van beide zegels is het ronde middendeel met waardecijfer uitgeknipt, en op de plaats van de andere zegel geplakt. Uiteraard in de stand van een variant: een kopstaande 5 sen en een zijstaande 2½ sen. Heel leuk, vindt u niet? De zegels zullen wel vooraf op dit zelfgemaakte envelopje zijn geplakt, en (u kent Indonesië) mogelijk in ruil voor een sigaretje op verzoek zijn afgestempeld. Want het stempel Bandung is wel degelijk echt. Alleen de blauwe 5 sen is dus niet gestempeld, omdat deze zegel later op de plaats van een verwijderde zegel is geplakt. Op de achterzijde staat niets. Het adres is ook vaag. Misschien pas na thuiskomst, onder het genot van een glaasje mierzoete rozenstroop, een echte Indonesische lekkernij, is de geadresseerde erop gepend. A.J. Bos en Bandung zijn herkenbaar, maar de straatnaam niet. Noch in het vooroorlogse Bandoeng (Bandoeng. Beeld van een stad, R.P.G.A. Voskuil e.a., blz. 176), noch in het huidige Bandung (Pos dan Giro, Kode Pos alamat Indonesia, edisi April 1988, blz. 242) komt een straatnaam voor beginnend met Tjileud resp. Cileud. Er hangt ook wat tragisch rondom dit poststuk. De eigenaar heeft hiervoor namelijk veel geld betaald, omdat deze is gefrankeerd met o.a. drie foutdrukken, waarvan de zijstaande opdruk uniek is Kortom, blijft u op uw hoede voor vreemdsoortigheden waarvoor veel geld gevraagd wordt. 141

41 J.R. van Nieuwkerk, de 5 SEN en +5 SEN opdrukken van Bali. In de literatuur komen we verschillende 5 SEN opdrukken tegen, gebruikt op Bali en Lombok tijdens de Japanse bezetting. Er is een 5 SEN opdruk op de 4 ct briefkaart anker met kersenbloemmotief, waarop soms ook nog een extra opdruk +2 SEN voorkomt. Verder is er een +5 SEN opdruk (BGO 65) op de 10 cent Van Konijnenburg zegels met zwart Bali anker (BGO 65z/53z-43"). Regelmatig vraagt men zich af of het hier om een Japanse of een republikeinse opdruk gaat. In dit artikel ga ik hier verder op in en probeer te beantwoorden waar, wanneer en door wie ze gemaakt zijn. Hiervoor is het wel nodig dat we ons verdiepen in de soms onduidelijke geschiedenis van Bali en Lombok na de Japanse capitulatie. Historische achtergrond. Gedurende vele eeuwen werd Bali geregeerd door de zogenaamde Balinese vorsten, met ieder hun eigen vorstendom. Onder Nederlands gezag werden Bali en Lombok samengevoegd tot de residentie Bali en Lombok onder een Nederlandse resident. Na de politieke hervormingen van 1 juli 1938 werd het gezag op Bali gedeeltelijk aan de vorsten teruggegeven, d.w.z. er werd een raad van zelfbestuur (Paroeman Agoeng) opgezet waarvan de Nederlandse resident voorzitter was. In de praktijk kwam het er op neer dat de Balinese vorsten de dagelijkse beslissingen namen al dan niet met hulp van een controleur van het Binnenlandse Bestuur. Tijdens de Japanse invasie in 1942 waren er acht vorstendommen op Bali, namelijk Badoeng (Denpasar), Bangli, Boeleleng (Singaradja), Djembrana (Negara), Gianjar, Karangasem, Kloengkoeng en Tabanan. 54 De Nederlandse resident werd door de Japanners uit zijn functie gezet en vervangen door I Goesti Ketoet Poedja, een jonge intellectueel uit het vorstenhuis van Boeleleng, die voor de oorlog voorzitter was van de Raad van Kerta s (het hof van justitie op Bali). Afb. 1 5 SEN opdruk type II op briefkaart (Bu 273c) met Rode Kruisstempel, Singaradja Tussen haakjes de naam van de hoofdplaats, als die verschilt met de naam van het vorstendom. 142

42 Kort na de proclamatie van de Repoeblik Indonesia op 17 augustus 1945 vertrok Ketoet Poedja naar Java voor overleg met de republikeinse autoriteiten. Op 23 augustus kwam hij terug als Gouverneur van Soenda Ketjil (Kleine Soenda eilanden), één van de acht provincies die op 19 augustus door de Republiek waren ingesteld. 55 Gezamenlijk stond het zelfbestuur van Balinese vorsten volkomen neutraal tegenover de Republiek, maar onderling waren er verschillen van mening. Toen de nationalistische activist Soekardani van 28 september t/m 8 oktober 1945 Bali en Lombok bezocht, rapporteerde hij dat maar één vorst bereid was de Republiek openlijk te erkennen en dat over het algemeen maar weinig roodwitte vlaggen in de straten te zien waren. Toch wist hij diverse vorsten te overreden om republikeinse instellingen zoals de Badan Keamanan Rakjat (orgaan voor veiligheid van het volk) en Angkatan Moedja (jeugdkorps) op te richten. Samen met Ketoet Poedja wist hij de vorsten er ook toe te bewegen op 29 september een delegatie naar Java te sturen voor overleg met de republikeinen. 56 Het eindresultaat was, dat op 10 oktober 1945 de Balinese vorsten het republikeinse gezag erkenden. 57 Onder de nieuwe politieke structuur kreeg ieder vorstendom een Komité Nasional Indonesia Daerah (regionaal comité van de Republiek), dat aan een Komité Nasional Indonesia Poesat (centraal comité) rapporteerde, dat op haar beurt aan de gouverneur, Ketoet Poedja, verslag uitbracht. In feite hadden de Balinese vorsten nu minder macht dan voorheen en niet iedereen was daar even gelukkig mee. Afb. 2 5 SEN opdruk type II op briefkaart (Bu. 273d) met Rode Kruisstempel Bangli, Om zich te kunnen verdedigen tegen de te verwachten Nederlandse pogingen om Bali weer onder Nederlands gezag te krijgen had men wel wapens nodig. Dat was de aanleiding voor een mislukte poging van de Tentara Keamanan Rakjat (volkslegereenheid onder leiding van I Wajan Debes uit Tabanan) en de Pemoeda Repoeblik Indonesia om op 13 december 1945 een Japans garnizoen aan te vallen om wapens te bemachtigen. De aanval werd afgeslagen, diverse nationalisten werden gevangengenomen, anderen vluchtten de bergen in en de leiders weken uit naar Banjoewangi op Java. Gedurende deze periode kwamen er steeds meer pemoeda s van Java naar Bali, die de lokale 55 Van der Wal II, pag Van der Wal I, pag Van der Wal II, pag. 554 en III, pag

43 bevolking terroriseerden. Het oplopend geweld en de onrust onder de bevolking leidden ertoe dat de vorsten Ketoet Poedja overreedden om op 29 januari 1946 het gezag en de bevoegdheden weer over te dragen aan de Gaboengan Radja Radja (de Federatie van Vorsten). Hij deed dit onder het beding dat de vorsten wel conform de Indonesische grondwet zouden regeren. 58 Kort daarna besloten de vorsten naar hun traditionele vorm van zelfbestuur, de Paroeman Agoeng, terug te keren, met de vorst van Boeleleng als voorzitter. Zo was de situatie op Bali toen eind februari een Britse militaire missie in Denpasar aankwam om de landing van geallieerde troepen voor te bereiden. De landing vond plaats s morgens vroeg op 2 maart 1946 bij Sanoer door de Gadjah Merah (de Rode Olifantbrigade, ex krijgsgevangenen uit Siam, getraind door de Britten). Diezelfde ochtend werd Denpasar bevrijd zonder een schot te lossen. De samoerai capitulatieceremonie vond plaats om uur op de aloeng aloeng van Denpasar. De andere plaatsen op Bali werden bevrijd op: 3 maart Gianjar; 5 maart Singaradja; 6 maart Kloengkoeng; 7 maart Tabanan. Bangli, Karangasem en Negara volgden pas na 17 maart. Op 3 maart hielden de Nederlanders een bijeenkomst met zes van de Balinese vorsten, afwezig waren die van Negara (ziek) en Tabanan (wist niet van de uitnodiging). De Nederlanders kondigden aan dat Bali nu onder militair gezag stond, maar dat ze wel de autoriteit van de Gaboengan Radja Radja en Paroeman Agoeng erkenden. Het is bijzonder dat alle vorsten roodwitte republikeinse insignes droegen met als argument dat ze anders doelwit zouden worden van nationalisten. Sommige vorsten gaven de Nederlanders een warm welkom, terwijl die van Badoeng, Bangli en Karangasem terughoudend waren. Misschien omdat de vorsten niet duidelijk konden overzien of hun toekomst nu bij de Nederlanders of bij de Republiek lag, bleven ze verzoeken beslissingen en acties door te sturen naar Ketoet Poedja. Die nam op zijn beurt geen beslissingen zonder eerst met Java te overleggen, met als gevolg dat er weinig beslissingen werden genomen en dat het gevoel onder de bevolking over de zwakte van de Nederlanders tegenover de Republiek groeide. Om te laten zien dat de republikeinen niet getolereerd werden, werd op 12 maart Ketoet Poedja gearresteerd. 59 Toch bleven de vorsten roodwit dragen en waren er steeds meer roodwitte vlaggen te zien in de straten van Badoeng, Bangli, Boeleleng, Djembrana en Karangasem. Op 30 maart werden de vorsten weer bijeen geroepen en werd hen verteld dat het niet genoeg was om het Nederlands gezag privé te erkennen, maar dat dit ook publiekelijk moest gebeuren. Daarbij moest onmiddellijk alle roodwitte propaganda verdwijnen en moesten alle republikeinse instellingen worden gesloten. 60 Kort daarna, in april 1946, begonnen de grote invasies van pemoeda s uit Java. Onder leiding van I Goesti Ngoerah Rai voerden zij een guerrilla oorlog die zo n zes maanden duurde. Deze guerrilla eindigde op 20 november 1946 bij Marga (Tabanan) waar Ngoerah Rai en 94 man weigerden zich over te geven en tot de laatste man doorvochten. Deze dag, 20 november, wordt nog steeds herdacht als de Poepoetan Marga 61 en de internationale luchthaven van Denpasar is vernoemd naar Ngoerah Rai. Toen de Nederlanders in maart 1946 op Bali landden, dachten ze dat het nationalistische gevaar vooral in het noordelijk gedeelte van Bali lag. Dat kwam omdat de vorst van Djembrana openlijk republikeins gezind was en omdat de pemoeda s daar landden. Achteraf bleek deze veronderstelling onjuist. 62 Pas in december 1946, na de begrafenis van Ngoerah Rai, kreeg men door dat het politiek zwaartepunt juist zuidelijk Bali was en dat men alleen kon rekenen op de vorsten van Gianjar en Kloengkoeng. 63 Het was dan ook de vorst van Badoeng, Tjokorde Soekawati, die later tot President van Oost Indonesië zou worden benoemd. 58 Van der Wal III, pag Van der Wal III, pag Van der Wal IV, blz Een Poepoetan is een gebeurtenis waarbij een Balinese vorst, familie en onderdanen massaal zelfmoord plegen, meestal met een traditionele kris, als laatste daad van verzet tegen de vijand. Tijdens de Nederlandse kolonisatie van Bali waren er diverse poepoetans, de laatste waren de Poepoetan Badoeng (1906) en de Poepoetan Kloengkoeng (1908). 62 Van der Wal I, pag. 169/ Van der Wal VI, pag

44 De aanleiding voor deze lange historische beschouwing is de beantwoording van diverse filatelistische vraagstukken. De 5 SEN opdruk op briefkaarten. Deze opdruk bestaat uit een waardeaanduiding 5 SEN en een balk door de oude waarde van 4 cent en lijkt daardoor op een tariefsverhoging van 4 naar 5 sen. Dit was niet het tarief op de Kleine Soenda eilanden gedurende de Japanse bezetting, maar is wel van Java bekend. Op 1 juli 1945 werd het briefkaarttarief daar van 3½ naar 5 sen verhoogd. Historisch gezien is het heel goed mogelijk dat de 5 SEN opdruk de introductie van het Javaanse (republikeinse) tarief op Bali is. Wanneer dat gebeurd is valt niet vast te stellen. Eind 1945 zien we nog steeds uitsluitend de oude 4 ct kaarten met de volgende data: Singaradja ; Denpasar , en ; Ampenan ; Praja Uit 1946 zijn vier kaarten bekend, alle met de 5 SEN opdruk; Singaradja (afb. 1); Bangli (afb. 2); Ampenan (afb. 11) en (afb. 12). Het lijkt er dus op, dat het briefkaarttarief op 1 januari 1946 werd verhoogd. De Beide kaarten uit Bali van 1946 hebben een stempel van de Palang Merah Indonesia (afb. 3), het Indonesische Rode Kruis dat op 17 september 1945 op Java werd opgericht. In de linker bovenhoek is de roodwitte Indonesische vlag afgebeeld, met daaronder de tekst TOENDJANGLAH OESAHA / PALANG MERAH INDONESIA (Steunt het Indonesische Rode Kruis). Dit stempel komt ook voor op gewone brieven (afb. 7) en heeft dus niets te maken met de kaart of de opdruk. In de 5 SEN opdruk zijn twee typen te onderscheiden. Type I komt het meest voor en is te herkennen aan het cijfer 5. De letters zijn ook breder dan bij type II, vooral de E (afb. 4a/4b). Afb. 3 Het stempel van de Palang Merah Indonesia (Indonesische Rode Kruis). Afb. 4a Type 1 Afb. 4b Type II. Afb. 5 5 Sen type I en II met +2 sen. Van de 4 ct basiskaart, waren verschillende typen in omloop. De aangetroffen combinaties van deze kaarten met de verschillen typen opdruk staan vermeld in de tabel aan het einde van het artikel. De opdruk +2 sen. We zien soms de 5 SEN kaarten met een extra opdruk +2 SEN. De literatuur vermeldt twee gebruikte kaarten, de eerste van september 1945, de tweede van maart De kaart van maart 1946 werd op 23 maart in Singaradja geschreven, maar op 29 maart vanuit Soerabaja verstuurd (afb. 6). De geadresseerde was het hoofd van het postkantoor in Makasser. Dat was toen de bekende filatelist P.A. Mattern. De kaart zat in zijn collectie, die op 29 mei 1997 werd geveild. 64 De kaart uit 1945 heb ik tot nu toe niet kunnen traceren, noch heb ik iemand kunnen vinden die zich de kaart kan herinneren. Als hij niet verkeerd beschreven is, of geantidateerd maakwerk is, zou 64 Veilingcatalogus nr. 565 van Van Dieten, kavel

45 het betekenen dat de 5 SEN opdruk al in september 1945 bestond. Dat lijkt me gezien de hierboven beschreven tarieven, hoogst onwaarschijnlijk. Afb. 6 5 SEN type II met +2 SEN op briefkaart (Bu. 273c), Soerabaja Er wordt wel gesuggereerd, dat het om een tariefsverhoging naar 7 sen zou gaan. Op 15 augustus vond er inderdaad een tariefsverhoging naar 7 sen plaats, maar dat was op Sumatra. Op Java bleef het tarief tot 1 mei 1946, 5 sen. De +2 SEN opdruk zal wel een toeslag zijn, zoals de hierna besproken +5 SEN opdruk. In heb ongeveer vijftien kaarten met de +2 SEN opdruk gezien en tot nu toe maar een type opdruk gevonden. Hij komt op verschillende kaarten met beide typen 5 SEN opdruk voor. De aangetroffen combinaties van deze kaarten met de verschillende typen opdruk staan vermeld in de tabel aan het einde van het artikel. De opdruk +5 SEN op postzegels. In januari 1946 zien we op Bali voor het eerst de opdruk +5 SEN op postzegels. Deze opdruk is anders dan de 5 SEN opdruk op briefkaarten en we treffen hem alleen aan op de 10 cent Van Konijnenburg type II met zwart Bali anker (BGO 53z-43"). Omdat er van Bali uit dezelfde periode ook frankeringen op brief bekend zijn met het ongewijzigde tarief van 10 cent (afb. 7), gaat het niet om een tariefsverhoging. Ervan uitgaand dat men de Javaanse tarieven wilde hanteren, dan valt er ook geen verhoging te verwachten, omdat op Java het tarief voor een normale brief 10 cent was en bleef. Bovendien gold voor postwissels tot f 5,00 zowel op Java als Bali een tarief van 10 cent. Het ziet er dus naar uit, dat het een toeslag betrof. Het valt wel op dat de eerste maanden van 1946 veel meer zegels met dan zonder toeslag zijn gebruikt. Blijkbaar was het doel voor de toeslag niet impopulair, of niet vrijwillig. Er zijn verschillende theorieën over het doel van de toeslag. Het is heel goed mogelijk dat de toeslag bedoeld was om fondsen voor de nationalisten te werven. Vergelijkbare toeslagzegels verschenen op Java rond dezelfde datum. Op Java verschenen op 12 januari 1946 de Indonesia Merdeka zegels (Jv 023/024) en de daarbij behorende briefkaarten, met een toeslag voor het Fond Kemerdekaan H. Ramkema, Toeslag voor het Fonds Kemerdekaan op Java, DN Sprokkels II, pag

46 Afb. 7 Brief met 10 ct frankering en Rode Kruisstempel, Negara Een andere optie is dat de toeslag voor het Rode Kruis zou zijn geweest, dan zou je het Rode Kruisstempel in combinatie met de toeslag op de kaart of de zegel verwachten, maar dat is niet zo. Was de toeslag dan bedoeld voor de slachtoffers van de strijd tussen Ngoerah Rai en de Nederlanders? Dat lijkt omdat de zegels twee maanden voordat de Nederlanders op Bali kwamen, onmogelijk. Afb. 8a Type I Afb. 8b Type II Afb. 8c Paar type I en II. Ook hier komen twee verschillende typen opdruk voor (afb. 8a/8b). Type I is de normale opdruk die met afstempelingen Bangli, Denpasar en Karangasem voorkomt. De opdruk is 16,5 mm. lang en past gemakkelijk op het zegelbeeld. Gebruikte exemplaren zijn schaars. Na jaren catalogiseren ben ik er met afstempelingen van Bali precies achttien tegengekomen, waarvan dertien echt gebruikt (ook op postwisselfragment) en vijf filatelistisch of met oncontroleerbare stempels. De vroegst bekende datum van deze zegel is Denpasar (afb. 9a) op een postwisselfragment met aan de achterzijde Kloengkoeng De laatst bekende datum is Karangasem , een zeer laat gebruik. Afb. 9c laat een postwisselfragment van Karangasem zien, met aan de achterzijde Denpasar Type II is veel zeldzamer (ik heb er slechts vier kunnen vinden) en wordt vaak als een vervalsing gezien omdat hij gebruikt niet bekend is en met een lengte van 20,5 mm. te groot voor de zegel. Maar het paartje van afb. 8c heeft zowel opdruktype I als II, dat is toch wel een argument voor de echtheid. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat we te maken hebben met een paartje waarvan de ene opdruk echt en de andere vals is. Paartjes met twee verschillende opdrukken zijn zeldzaam, maar komen voor. Een oorzaak hiervan kan zijn, dat men met een verkeerd stempel begint, een aantal afdrukken maakt, de vergissing ontdekt en dan verder gaat met een ander stempel. Dat zou hier ook het geval geweest kunnen zijn, omdat type II te groot was voor de zegel. 66 Collectie Ricardo, Museum voor Communicatie, Den Haag. 147

47 Er wordt ook gezegd dat het ene type van Lombok en het andere van Bali zou zijn. Het paartje bewijst echter in ieder geval dat beide opdrukken op hetzelfde kantoor zijn aangebracht. Afb. 9a Denpasar Afb. 9b Bangli Afb. 9c Karangasem Afb. 9d Ampenan (filatelistisch). Blijft de vraag waar de +5 SEN opdrukken aangebracht zijn. Hiervoor moeten we weten dat Bali postaal uit twee districten bestond, het district Singaradja (hoofdpostkantoor Singaradja met postkantoren Negara en Seririt) en het district Zuid Bali (hoofdpostkantoor Denpasar met postkantoren Gianjar, Karangasem, Kloengkoeng en Tabanan en het bestelhuis Bangli). De zegels met deze opdruk zijn alleen bekend uit het district Zuid Bali en de ankeropdrukken op de basiszegels zijn handstempelopdrukken, die uitsluitend in dit district voorkomen. 67 Omdat de +5 SEN opdruk slechts in één district voorkomt, lijkt het mij voor de hand liggend, dat hij op het hoofdpostkantoor van dat district is aangebracht. Anders gezegd, de opdruk is waarschijnlijk in Denpasar aangebracht. Hoe was de situatie op Lomkok? Toen Soekardani van 6 t/m 8 oktober 1945 Lombok bezocht, merkte hij op dat er vrijwel geen pro nationalistische uitingen waren. Er was wel een Komité Nasional Indonesia in Mataram, die hij wist te bewegen om de Badan Keamanan Rakjat en de Angkatan Moeda ook op Lombok op te richten. Hij rapporteerde verder nog dat de Kempe tei (de gevreesde Japanse veiligheidsdienst) de pemoeda s en de activisten goed in het oog hield. 68 Een verkenningsmissie op 2 december 1945 van de Australian Military Forces ontdekte dat Lombok sinds eind oktober door een republikeinse leider werd bestuurd, die voorzitter was van een vijfkoppige raad en dat het civiele bestuur begin november aan de nationalisten was overgedragen. Deze pro republikeinse overheid stond in regelmatig contact met Java, had de pemoeda s onder controle en wilde vooral geweld en onrust voorkomen. De Australiërs rapporteerden verder dat deze overheid ieder akkoord tussen de geallieerden en de Republiek zou aanvaarden, maar dat ze liever onder Brits of Australisch gezag dan onder Nederlands bewind wilden komen. 69 Toen de geallieerden op 27 maart 1946 bij Lembar landden, troffen ze een kalme situatie aan en was het onthaal welwillend. Ampenan, Mataram en Selong werden nog diezelfde dag bevrijd. Verder is er weinig bekend over wat er op Lombok gebeurde. In tegenstelling tot Bali zijn echt gebruikte zegels en postwaardestukken uit Lombok van kort na de Japanse capitulatie zeer zeldzaam. Uit eind 1945 zijn twee brieven gefrankeerd met BGO 53g-43", Ampenan en en twee 4 ct briefkaarten, Ampenan en Praja , bekend. Uit 1946 is meer materiaal voorhanden, maar vrijwel alles is filatelistisch. Tijdens een gesprek dat dr. R Hausman jr. vlak na de oorlog met de postchef van Praja had, vertelde deze dat kort na de terugkeer van het Nederlandse bewind veel zegels door het postkantoor van Ampenan aan filatelisten (vooral uit Java) geleverd zijn, al dan niet gestempeld. Van de +5 SEN zegels heb ik vijf exemplaren met afstempelingen uit Lombok gezien, grotendeels filatelistisch en soms onduidelijk. Afb. 9d laat een typisch filatelistische afstempeling van Ampenan 67 In de catalogus Japanse bezetting wordt onder opdruk BGO 53 geen onderscheid gemaakt tussen zegels die in 1943 door de drukkerij in Singaradja zijn gemaakt en lokaal op andere kantoren in 1944 en 1945 aangebrachte handstempels. 68 Van der Wal II, pag Van der Wal III, pag

48 ( ) zien. Duidelijk maakwerk met een ongetwijfeld geantidateerd stempel van 13 augustus 1945, twee dagen voor de capitulatie van Japan! Het is vrijwel uitgesloten dat de opdruk toen bestond. Afb. 10a Japanse veldpostkaart met 65z-43" en 53v-70, filatelistische afstempeling Ampenan Afb. 10b Briefkaart met filatelistische afstempeling Ampenan Nog een bewijs dat het stempel Ampenan geantidateerd is treffen we aan in afbeelding 10b. Het betreft een 3½ ct Dai Nippon kaart, veel gebruikt op Java en Sumatra, maar gewoonlijk niet verkrijgbaar in het marinegebied. De kaart is ook nog gefrankeerd met drie zegels, 149

49 waaronder een 50 en 60 ct Van Konijnenburg met Lombok anker 54. Ze is geadresseerd aan de heer L. Frantzmann werkzaam bij de AMACAB 70 in Soerabaja en afgestempeld Ampenan De AMACAB volgde begin 1946 de NICA 71 op, die het civiele bestuur na de oorlog uitoefende. Het is onmogelijk dat de AMACAB twee dagen voor de capitulatie al een kantoor in Soerabaja had. Het stempel Ampenan is dus werkelijk geantidateerd. Uit begin 1946 zijn twee briefkaarten bekend, beide met de 5 SEN opdruk, waarvan de ene (opdruk type II, afb. 11), ongeadresseerd en filatelistisch afgestempeld is. De andere kaart (opdruk type I, afb. 12) is op vanuit Ampenan naar Soerabaja gestuurd. De geadresseerde is M. Soemargono, Pkl I P.T.T., Soerabaja en de afzender Soetadjit, Pkl, Ampenan. De aanduiding Pkl I P.T.T. staat voor Postklerk 1 e klasse P.T.T., wat toen een rang binnen de Nederlands-Indische postdienst was. De heer Mas Soenargono staat dan ook vermeld in een vooroorlogse ranglijst van Postklerken 1 e klasse van de P.T.T. Rechtsonder staat geschreven: karth obk Sb t 23/4, wat voor karthotheek onbekend Afb. 11 Ongeadresseerde briefkaart (Bu. 283c) met opdruk 5 SEN type II. Filatelistische afstempeling Ampenan Soerabaja tanggal 23/4 staat. Al in de jaren 10 werd op alle Nederlands-Indische (hulp-)postkantoren een cartotheek bijgehouden van alle in de regio wonende personen. De aantekening betekent dus dat Mas Soemargono in april 1946 niet (meer) bekend was in de regio. De andere aanduidingen linksboven zijn moeilijk te lezen, maar zullen waarschijnlijk duiden op een vruchteloze poging om de geadresseerde te vinden. Er komt ook dezelfde datum 23/4 in voor waarmee de kaart eveneens in Soerabaja is afgestempeld. Afb. 12 Opdruk 5 SEN type I op briefkaart (Bu. 273b) van Ampenan naar Soerabaja. 70 AMACAB = Allied Military Administration Civil Affairs Branch. 71 NICA = Netherlands Indies Civil Administration. 150

50 Deze kaart is beslist geen maakwerk. Je kunt je afvragen of de kaart op Lombok voorradig was of dat iemand hem vanaf Bali heeft meegenomen. Het lijkt me echter het meest voor de hand liggend dat postklerk Soetadjit een kaart heeft gebruikt die in zijn eigen kantoor beschikbaar was. Dat zou betekenen dat ook op Lombok het 5 sen tarief ingevoerd was. Het is duidelijk dat de aangetroffen 5 SEN en +5 SEN opdrukken uit Lombok dezelfde zijn als die van Bali en de kaarten en zegels ongetwijfeld uit Bali afkomstig zijn. Conclusies. Na de capitulatie op 15 augustus 1945 van Japan is er op Bali een korte periode onder republikeins gezag geweest. Als we de datum van erkenning door de Balinese vorsten van de Republiek als begin en de datum waarop ze het gezag weer terugkregen als eind nemen, dan duurde deze periode van 10 oktober 1945 tot 29 januari De 5 SEN kaarten zijn in deze periode uitgegeven, waarschijnlijk 1 januari 1946, om het tarief aan dat van Java aan te passen. De +5 SEN opdruk op 10 ct zegels is waarschijnlijk een toeslag (Fonds Kemerdekaan?) en verscheen ook in januari Voor de +2 SEN opdruk op de kaarten geldt wellicht hetzelfde. Ook op Lombok bestond sinds oktober 1945 een korte periode een pro republikeins gezag. De 5 SEN opdruk op kaarten en de +5 SEN opdruk op postzegels zijn daar ook gesignaleerd, vrijwel uitsluitend filatelistisch. Misschien hetzelfde verhaal als voor Bali, maar het postverkeer was daar minimaal. Tenslotte. De auteur stelt reacties op prijs. Hij is bereikbaar per rvnieuwkerk@gmx.net, of per post: J.R. van Nieuwkerk, Fluweelboomlaan 83, 1185 PP Amstelveen. Ik wil de volgende heren en het Museum voor Communicatie bedanken voor hun medewerking en het ter beschikking stellen van hun materiaal: G.J. Bessels, P.R. Bulterman, M. Hardjasudarma, B Hiegentlich, E. Mehlbaum, Y. Tamano, M. Tsuchiya, P. Storm van Leeuwen en L.B. Vosse. Documentatie: Bessels, G.J., Catalogus NICA Timor, NICA Soemba, Medan Porten / Medan Postage Due, Dai Nippon, Bonn, J., De Japanse bezetting van Nederlands Oost-Indië in vogelvlucht. Bulterman, P.R., Indonesia Postal Stationary, Japanese Occupation , Republic Indonesia , 3 e ed., Hausman, Dr. R., Typering van de ankeropdrukken van Bali, Lombok en de Kleine Soenda-eilanden, Dai Nippon, Heijboer, J.J., Van Sabang tot Merauke? Zuid-West-Pacific, Hulsbos, J., Verborgen dageraad: Nederlands-Indië en Zuidoost-Azië na de Japanse capitulatie, , Serajah Indonesia, An Online Timeline of Indonesian History. War for independence: Wal, S.L. van der, Officiële bescheiden betreffende Nederlands-Indonesische betrekkingen ,

51 Bijlage: Typenoverzicht. Briefkaart, anker met kersenbloemmotief, 4 cent, met opdruk 5 SEN Type I Type II 郵便はがき, 23½ mm. (afb. 12) Bu. 273b RRR RRR 郵便はがき, 30 mm. (afstand Alamat/Sipengirim 2 mm., afb. 1) Bu. 273c x RR RRR (afstand Alamat/Sipengirim 4 mm., afb. 2) Bu. 273d R R RRR Met lijnen onder en boven anker Bu. 283c x (fil) Idem, met opdruk +2 SEN 郵便はがき, 30 mm. (afstand Alamat/Sipengirim 2 mm., afb. 6) Bu. 273c x x RRR (afstand Alamat/Sipengirim 4 mm.) Bu. 273d R R Postzegels Van Konijnenburg, 10 cent type II, met opdruk +5 SEN (BGO 65z/53z-43") Met anker type H1 x (fil) RR Met anker type H4 RR Met anker type H7 x x Met anker type H11 x x Ngoerah Rai. 152