VERSLAG STUDIEDAG WIE IS KUNSTENAAR?

Transcriptie

1 VERSLAG STUDIEDAG WIE IS KUNSTENAAR? Auteur: Eline Van de Voorde Een debat naar aanleiding van het 10- jarig bestaan van het kunstenaarsstatuut Op 4 december 2012 organiseerde het Kunstenloket een studiedag naar aanleiding van het 10-jarig bestaan van het kunstenaarsstatuut. Drie panelgesprekken vormden de kern van deze studiedag. Ook stelde het Kunstenloket een bevraging op rond het professioneel kunstenaarschap. Deze uitkomsten werden op deze dag bekendgemaakt en dienden als input voor een breder debat. In het kader van elk panelgesprek werd telkens een filmpje afgespeeld waarin respectievelijk socioloog Rudi Laermans, actrice Marijke Pinoy en bassist Michel De Coster hun visie geven. Dit beeldmateriaal kan herbekeken worden op 1. INLEIDING De studiedag werd geopend door Jan Timmermans, directeur van het Kunstenloket, die dieper inging op de centrale vraag Wie is kunstenaar?. Wie is kunstenaar? is een complex vraagstuk waar we niet zomaar een antwoord op hebben. Wanneer we ons deze vraag stellen, komen we automatisch bij het vraagstuk wat een artistieke prestatie is. In de wetgeving bestaat hiervoor een ruime definitie, zodat rekening kan worden gehouden met de evoluties die eigen zijn aan de kunsten. We zien echter dat de lijstjes, die vandaag worden opgesteld en gehanteerd door verschillende overheidsinstanties niet altijd dezelfde interpretatie naar voor schuiven. Dit zorgt ervoor dat het in de praktijk niet altijd even duidelijk is wie we als kunstenaar mogen beschouwen. Is een architect een kunstenaar? Is een muzikant die les geeft plots geen kunstenaar meer? Er blijft onduidelijkheid bestaan, niet enkel omwille van de regelgeving en interpretatie hiervan, maar ook omdat het landschap wijzigt. Er zijn meer freelancers dan 10 jaar geleden, de hybride kunstenaar is geen uitzondering meer, internationalisering is volop aan de gang en sinds een paar jaar is er sprake van professionele, semiprofessionele en amateur kunstenaars. Bovendien worden de kunsten sinds een paar jaar ook gerekend tot de zogenaamde creatieve industrieën. Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 1

2 Dit alles leidt tot veel denkwerk, studies en vergaderingen. Ook op hoog niveau. De NAR boog zich over de problematiek van de sector en formuleerde in juli een advies aan de regering. Toch blijkt het moeilijk in dit maatschappelijk debat de stem van de kunstenaar op een gestructureerde manier te horen. Nochtans gaat het in de eerste plaats over hen: de eerste schakel in deze waardeketen. Daarom heeft het Kunstenloket naar aanleiding van deze studiedag een bevraging georganiseerd over wat individuele kunstenaars en creatieven belangrijke elementen en knelpunten vinden wanneer het gaat over professionaliteit. Het is vandaag geenszins onze bedoeling de vraag wie is kunstenaar? te beantwoorden. Wél beogen we het maatschappelijk debat te stofferen, de kunstenaars aan het woord te laten en beleidsmakers aan te sporen in hun denken over de zaken, die kunstenaars zeer aan belangen, de dagelijkse realiteit van de artistieke activiteit mee in overweging te nemen. 2. BEVRAGING 7135 individuele kunstenaars/creatieven uit de database van het Kunstenloket kregen een uitnodiging om deel te nemen aan de bevraging. Verder werd deze bevraging ook gecommuniceerd via een aantal intermediairen zoals de steunpunten voor de kunsten. Tussen 23 september en 23 oktober reageerden 1087 personen op deze bevraging. 61% van de respondenten geven aan dat ze zichzelf als professioneel kunstenaar beschouwen. a. Elementen - professionaliteit Uit haar praktijkervaring stelde het Kunstenloket een lijst met elementen samen, die relevant kunnen zijn voor kunstenaars/creatieven om zich als professioneel te kunnen beschouwen. Het gaat om: - tijdsbesteding (de tijd die iemand besteed aan zijn/haar artistieke activiteit) - erkenning (de erkenning die iemand krijgt als kunstenaar vanuit publiek, entourage, sector, ) - inkomsten uit de artistieke/creatieve activiteit - kunstenaarsstatuut (werkloosheidsuitkering combineren met artistieke activiteiten en beroep kunnen doen op specifieke voordelen voor kunstenaars binnen deze uitkering) - artistieke/ creatieve opleiding (een specifieke opleiding hogeschool, DKO, masterclasses, ) - subsidies (beroep kunnen doen op overheidssteun) - andere financiering (beroep kunnen doen op sponsoring, mecenaat, ) - zakelijke aspecten (alles wat te maken heeft met juridische en zakelijke kant van de artistieke activiteit - ) Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 2

3 o zakelijke competenties (de eigen kennis die iemand heeft) o zakelijke ingesteldheid (het belang van zakelijke aspecten inschatten) o zakelijke omkadering (het beroep doen op externe experts m.b.t. zakelijke aspecten bv. Kunstenloket, boekhouder, advocaat, ) De respondenten werden gevraagd aan te duiden of ze de elementen belangrijk/eerder belangrijk/eerder onbelangrijk/onbelangrijk achten om zichzelf als professioneel te kunnen beschouwen. Ze kregen ook de mogelijkheid de lijst aan te vullen met andere elementen. Tijdsbesteding en erkenning worden door een overgrote meerderheid respondenten als belangrijk/eerder belangrijk aangeduid. Daarnaast is er een ruime meerderheid die zakelijke aspecten, inkomsten, statuut en opleiding als belangrijk/eerder belangrijk aanduidt. Slechts iets meer dan de helft geeft subsidies aan als een belangrijk/eerder belangrijk element. En minder dan de helft vindt andere financiering een belangrijk element in het zich beschouwen als professioneel. Wanneer we dit algemene beeld vergelijken met de afgezonderde groep van degenen die zich als professioneel beschouwen en degenen die daar de ambitie toe hebben dan krijgen we een gelijkaardig resultaat. Wel stellen we bij een meer gedetailleerde analyse van de reacties uit de groep professionelen vast dat tijdsbesteding duidelijk als écht belangrijk wordt aangeduid, terwijl wat erkenning betreft de meningen meer verdeeld zijn. Over opleiding zijn de meningen eerder verdeeld en wat betreft andere financiering kunnen we spreken over eerder belangrijk dan écht belangrijk. Wat betreft zakelijke aspecten valt op dat zakelijke omkadering door een grotere groep als belangrijk/eerder belangrijk wordt aangeduid dan zakelijke ingesteldheid en competenties. Zakelijke omkadering wordt ook ten opzichte van de twee andere beschouwd als écht belangrijk t.o.v. eerder belangrijk. b. Knelpunten - professionaliteit De bevraging bevatte ook een lijst met knelpunten, die de professionalisering van kunstenaars/creatieven kan bemoeilijken. Het gaat om: - Gebrek aan inkomsten uit artistieke/creatieve activiteit - Moeilijke opbouw van sociale zekerheid - Zakelijke aspecten o Zakelijke omkadering: ondersteuning missen bij zakelijke aspecten o Zakelijke ingesteldheid: geen besef hebben van het belang van zakelijke aspecten o Zakelijke competenties: zelf niet over zakelijke competenties beschikken De respondenten werden gevraagd bij elk knelpunt aan te duiden of ze het waar/eerder waar/eerder onwaar/onwaar vinden. Gebrek aan inkomsten en Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 3

4 moeilijke opbouw van sociale zekerheid wordt door een ruime meerderheid erkend als knelpunt. Opvallend is dat wanneer het over zakelijke aspecten gaat er een duidelijk verschil is tussen de groep die zakelijke omkadering als knelpunt erkent en de groep die zakelijke ingesteldheid als knelpunt erkent. c. Voer voor debat Julie Van Elslande, juriste bij het Kunstenloket, beëindigde de presentatie van deze bevraging met een aantal vragen die we ons kunnen stellen wanneer we verschillende antwoorden naast elkaar plaatsen, en verduidelijkte, dat het niet de bedoeling is om op basis van de bevraging algemene conclusies en sluitende antwoorden te formuleren. Het doel is deze uitkomsten te gebruiken als constructieve basis voor het debat van vandaag. 3. WIE IS KUNSTENAAR? DE KUNSTENAAR AAN HET WOORD. Alexander Devriendt (Ontroerend Goed), Stijn Kolacny (Kolacny Brothers/Scala), Annelies Vaneycken (TransID) en Kris Vleeschouwer (beeldend kunstenaar) beten de spits af in een eerste debat. Ook de kunstenaars blijken moeite te hebben met de vraag wie is kunstenaar?. En de vraag of ze zelf kunstenaar zijn, wordt met enige terughoudendheid beantwoordt. Al is het duidelijk dat ze allen, in hoofd- of bijberoep met artistiek werk bezig zijn. Ook deze panelleden zijn dus niet allen voltijds met kunst bezig. Vele kunstenaars hebben uit noodzaak ook een nietartistieke betrekking om zo hun kunst te realiseren, anderen zien het als een welgekomen afwisseling. Tijdsbesteding en erkenning in de bevraging werden als belangrijke elementen aangeduid door een grote groep respondenten om zichzelf als professioneel kunstenaar te beschouwen. Stijn Kolacny en Kris Vleeschouwer zijn verrast over het belang van het aspect tijdsbesteding. Ze zien dit veeleer als een maatschappelijk fenomeen. Iedereen heeft tijd tekort, maar tijd is relatief, oppert Vleeschouwer. Het heeft vooral te maken met de goesting om kunst te maken. Je moet het willen. vervolledigt Kolacny. De panelleden ontkennen echter niet dat het voor jonge kunstenaars moeilijk is om een plek te veroveren in het kunstenveld en zien dan ook vaker jonge mensen afhaken en zich omscholen tot een niet-artistiek beroep. Het blijft voor vele kunstenaars een realiteit een niet-artistiek beroep te moeten combineren met een artistieke bezigheid. Zo combineert panellid Annelies Vaneycken een job als docent met een eigen grafisch bureau en autonome kunstprojecten. Uit de kunstprojecten haalt ze geen winst, legt ze uit. Ik vraag subsidies aan, maar dat is vooral voor onkosten. De band tussen kunst en economie is dan ook een onvermijdelijk onderwerp als het gaat over de leefbaarheid van de individuele kunstenaar. Moet de kunstenaar meer economisch denken en zich meer richten op de creatieve industrie? Vleesschouwer ziet alvast toekomst in de band tussen kunst en economie en ziet minder verschillen tussen de twee dan op het eerste gezicht lijkt. Veel ondernemers denken ook maatschappelijk. De economische wereld gaat niet enkel over geld. Bovendien wordt in de kunsten ook vaak over geld gesproken. Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 4

5 Niet iedereen kan zich echter vinden in de verwantschap tussen kunst en economie. Devriendt benadrukt het verschil tussen de twee sectoren. Er zijn gelijkenissen, maar het doel van een bedrijf is winst. Deze neoliberale tendens is gevaarlijk. Kunst mag winst niet als doel hebben. We komen van de mecenaten en ik vind het net goed dat we daarvan weg zijn. Kolacny meent dan weer dat winst maken artistiek werk niet uitsluit. Het is mogelijk om artistiek werk te maken en een breed publiek te bereiken en dus geld te verdienen. Maar het is niet bon ton om dat te zeggen. Het is een taboe in de artistieke wereld., voegt hij toe. Het panelgesprek werd even onderbroken om te kijken naar een filmpje waarin Rudi Laermans, hoogleraar sociologie, zijn mening geeft over de vraag van dit panelgesprek. Hij geeft aan dat opleiding en ervaring belangrijke criteria zijn, die ook in andere sectoren worden gehanteerd om professionaliteit te meten. De panelleden zijn het hier niet mee eens. Devriendt vindt opleiding geen garantie. Ik heb zelf geen specifieke opleiding. Ik heb moeite met opleidingen. Je wordt gevraagd om je te conformeren aan mensen die niet altijd even relevante kunstenaars zijn. Je moet er vooral met de creatieve activiteit bezig zijn. Dit is volgens Vleeschouwer en Vaneycken net waar een opleiding voor dient. Een opleiding is een platform, een start, maar absoluut geen vereiste. Volgens de bevraging zien kunstenaars naast tijdsbesteding erkenning als een belangrijk element om zich als kunstenaar te bestempelen: erkenning bij het publiek, bij de overheid, maar ook bij de media en experten. Heel veel loopbanen van kunstenaars zijn opgehangen aan die erkenning, meent Vleeschouwer. Internationalisering is hierin erg belangrijk en wordt vaak onderschat. Ook Stijn Kolacny vindt erkenning een belangrijk element, maar hij stelt zich vragen bij de manier waarop de overheid een grens trekt tussen het artistieke en commercieel gewin. De overheid zou daar meer aandacht aan moeten besteden. Met Scala werden verschillende keren subsidies aangevraagd maar niet toegekend omdat we als te commercieel werden beschouwd. Erkenning is het enige criterium om je als kunstenaar te beschouwen. Is je werk relevant? Dat is de centrale vraag, meent Devriendt. Iedereen heeft de morele plicht om rekening te houden met publiek. 4. WAT IS EEN ARTISTIEKE PRESTATIE? DE OVERHEID ALS TOEZICHTHOUDER. Het tweede panelgesprek boog zich over de definiëring van een artistieke prestatie. Ter inleiding van dit gesprek werd een filmpje vertoond waarin Marijke Pinoy, actrice, haar mening geeft over het onderwerp. Een verantwoording is volgens haar noodzakelijk, maar wanneer deze te streng wordt, haakt iedereen af. De overheid moet zich zeker niet moeien met de inhoud, maar een kunstenaar, die ondersteund wordt of een uitkering geniet, moet zelf zijn verantwoordelijkheid nemen. Een confrontatie met het publiek is noodzakelijk. Wanneer de kunstenaar Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 5

6 dit niet in overweging neemt, is het normaal dat er stappen ondernomen worden. Wat betreft subsidies is er volgens Pinoy nood aan een herverdeling van de steun. Veel individuen staan in de kou, jonge getalenteerde mensen haken af. Liesbeth Dejonghe (oko (voor de sociale partners P.C. 304)), Fernand Devliegher (Commissie Kunstenaars), Chris Sebrechts (RVA), Jos Van Rillaer (Agentschap Kunsten & Erfgoed) duiden vooral op de moeilijkheid van het bepalen wat een artistieke prestatie is. Devliegher licht toe hoe de beoordeling in de Commissie Kunstenaars verloopt. Belangrijk blijkt elke aanvraag apart te bekijken en het beoordelingsproces niet te definiëren. Devliegher is voorstander om de kunstenaar bij twijfel zelf aan het woord te laten. Al wordt de vraag gesteld waarom in de Commissie Kunstenaars geen kunstenaars zetelen en of de commissie niet moet worden uitgebreid met mensen uit het veld. Het lijkt voor vele kunstenaars vreemd om enkel beoordeeld te worden door mensen van RSZ en RSVZ, die zelf niet in de praktijk van de kunsten staan. Devliegher vreest echter dat de objectiviteit van de beoordeling hierdoor in het gedrang kan komen. Vanuit het publiek wordt de idee geopperd om de beoordeling te toetsen aan de rechtspraak binnen het auteursrecht. Dit zou een goede basis zijn voor een definitie. Liesbeth Dejonghe geeft aan dat er wel degelijk een definitie van artistieke prestatie bestaat binnen de sociale regelgeving en is van mening dat het nuttig zou zijn om mensen uit de sector te betrekken bij de beoordeling. Het publiek geeft aan dat RVA in de toepassing van de werkloosheidsuitkering een onderscheid maakt tussen scheppende en uitvoerende kunstenaars. Bovendien, wat is de rechtszekerheid voor een kunstenaar als elk RVA kantoor zijn eigen interpretatie kan geven van een artistieke prestatie. Sebrechts bevestigt dit probleem en wijst erop dat enkel een duidelijke wetgeving hier verheldering kan brengen. De wetgeving schiet nu te kort en maakt een letterlijke lezing onmogelijk. Er is te veel interpretatie mogelijk. De bal ligt dus in het kamp van de beleidsmakers. Sebrechts zegt ook dat het belangrijk is dat de voordelen evenredig zijn. We moeten redelijke bepalingen hebben, rekening houdend met de specificiteit van de artiest, in verhouding. Van Rillaer wijst er op dat wanneer het gaat over subsidies, de beoordeling zo objectief mogelijk gebeurt, door de samenstelling van de commissies om de zoveel tijd te wijzigen. Daarnaast geeft hij aan dat er een herziening van het Kunstendecreet op stapel staat en dat de overheid bezig is met de subsidiëringmogelijkheden voor beginnende en individuele kunstenaars uit te breiden. Met de input van de steunpunten en intermediaire organisaties wordt een blauwdruk gemaakt van een hervorming van het decreet. 5. DE KUNSTENAAR ALS ONDERNEMER, EEN NOODZAAK? Kunstenaar en ondernemer worden tegenwoordig vaak in een adem genoemd. Het derde en laatste panel van de dag discussieerde over wat een kunstenaar succesvol maakt en of de economische reflex simpelweg mag en kan worden toegepast op de kunsten. Wim De Temmerman (KASK), Sam Eggermont (BAM), Jan Timmermans (Kunstenloket), Katrin Vandenbosch (Kapitein Winokio) gingen hierover in gesprek. Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 6

7 Michel Decoster, zakenman en bassist bij De Mens, uitte zijn mening in een filmpje. Ondernemen is een aantal noodzakelijke stappen zetten om zich te organiseren. En dat is iets wat elke kunstenaar moet doen. Decoster ziet heel veel gelijkenissen tussen de eigenschappen van een succesvol ondernemer en een succesvol kunstenaar. Een succesvol kunstenaar is iemand die van zijn kunst kan leven. In het begin kan een kunstenaar ondersteund worden, maar wanneer dit niet succesvol blijkt moet de stekker eruit zodat nieuwe kunstenaars kansen krijgen. Zakelijke aspecten blijken uit de bevraging voor veel kunstenaars een knelpunt. Vooral zakelijke omkadering is essentieel voor een grote groep van de respondenten. De kunstenaar vereenzelvigen met een ondernemer vindt Eggermont niet aanvaardbaar. Een kunstenaar is ondernemend, maar niet per se een ondernemer. Een succesvolle kunstenaar is iemand die goede kunst maakt. Het moet een noodzaak zijn. Je moet geen ondernemer zijn in de economische zin om succesvol te zijn als kunstenaar, vervolledigt De Temmerman. Ondernemen is een aantal noodzakelijke stappen nemen om je te organiseren. Katrin Vandenbosch geeft aan dat winst maken geen doel op zich kan zijn voor de kunstenaar, die kwalitatief werk wil afleveren, maar dat het ook geen taboe mag zijn. Jan Timmermans vindt dat de kunstenaar een bepaald jargon moet spreken, inzicht krijgen in de economische realiteit. Dat betekent niet dat ze een ondernemer moeten zijn, maar ze moeten wel de juiste vragen stellen en als ze bijvoorbeeld een boekhouder aannemen is het belangrijk te weten waarover die spreekt. Eggermont wijst erop dat zichzelf organiseren al kan beginnen bij advies inwinnen bij intermediaire instellingen. Ook in de opleidingen lijken vakken rond ondernemerschap onvermijdelijk en die worden in KASK dan ook al georganiseerd. We hebben opleidingsonderdelen bij gecreëerd per werkveld. Daarnaast zijn er ook keuzevakken als ondernemen, vervolledigt De Temmerman. Belangrijk is dat we kunstenaars opleiden, geen ondernemers. Hoewel het KASK de tendens meeneemt in zijn opleidingen, ziet De Temmerman het toch ook als een trend om kunstenaars in de ondernemersrichting te stuwen. Hoewel het voor een kunstenaar belangrijk lijkt om inzicht te krijgen in de economische realiteit en het zakelijke aspect, blijkt uit de bevraging ook dat er een tekort aan zakelijke omkadering is die de problemen en hindernissen van de kunstenaar en de specificiteiten van het statuut kent. De omkaderende organisaties moeten moeite doen om de taal van de kunstenaar te spreken. Ze moeten begrip hebben voor het hobbelige parcours van de kunstenaar, meent Timmermans. Een pijnpunt blijven de misbruiken van het kunstenaarsstatuut. Werknemers en werkgevers misbruiken soms de voordelen van het statuut. Het statuut moet een middel zijn en geen doel, zegt Timmermans. Hij vindt dat de kunstenaar behoedzaam moet omspringen met de voordelen van het statuut. We moeten ook in eigen boezem kijken. Gaan we er ethisch en correct mee om? Indien wel, dan zal maatschappij en overheid willen blijven investeren in kunst. Het publiek reageert hierop met de vraag om ook de mensen die naast de Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 7

8 kunstenaar werken te ondersteunen. Ook zij blijken ondersteuning nodig te hebben, zo niet is omkadering onbetaalbaar en onaangepast voor de sector. Daarnaast komt uit het publiek een voorstel om creatieve oplossingen voor omkadering en zakelijke aspecten, die ontstaan binnen de kunstensector, bekend te maken bij een breder publiek. De doorstroming van informatie lijkt ook volgens sommige mensen uit het publiek niet altijd even vlot te verlopen. Jan Timmermans geeft aan dat de informatie op de website van het Kunstenloket voor iedereen toegankelijk is, ook de analyse van knelpunten, die in de praktijk de kop op steken. 6. ROUND-UP KABINET CULTUUR Caroline Rombaut (raadgever Minister Schauvliege) bracht een round-up van de problemen van de individuele kunstenaar vanuit de blik van de overheid. Ze wees er eerst en vooral op dat de problemen niet enkel in het Kabinet Cultuur en op Vlaams niveau kunnen worden opgelost, zoals fiscaliteit en auteursrecht die onder het federale niveau vallen. Daarnaast benadrukte Rombaut ook dat het Kabinet niet bepaalt wie al dan niet kunstenaar is. Geen ondersteuning betekent dan ook niet dat die mensen geen kunstenaars zijn, zegt ze. Het Kabinet Cultuur is volop bezig met de hervormingen van het Kunstendecreet. Al wil de Kabinetsmedewerkster er ook op wijzen dat met de projectsubsidies, beurzen, internationale subsidies en werkverblijven nu ook al aandacht wordt gegeven aan de individuele kunstenaars. Die projectsubsidies geven bovendien ook nieuwe kunstenaars een kans. Subsidie, benadrukt Rombaut, is een ondersteuning, geen inkomensgarantie en geen absolute bevestiging van het kunstenaarschap. Rombaut wijst nogmaals op de onmisbaarheid van kunst in de maatschappij. Zonder kunstenaars geen kunst en geen kunstensector; een verarming van de maatschappij. Kunstenaars steken veel energie in hun werk en nemen een groot risico. Elk experiment draagt de mislukking in zich en dat moeten we respecteren. De intergrale toespraak is terug te vinden op de website van het Kunstenloket. 7. CONCLUSIE? Directeur van het Kunstenloket Jan Timmermans sloot de dag af met een samenvattende toespraak. Weten we nu wie kunstenaar is? Nee. We weten wel dat hij onmisbaar is, opende Timmermans. Ook kunstenaars lijken onzeker over de definitie. Wat uit de gesprekken voortkomt, is de nood aan zakelijke omkadering, tijd voor de kunstenaar om na te denken en het werk te ontwikkelen. We hoorden vandaag meermaals dat kunstenaars zouden moeten spreken uit één stem. Ze moeten zich verenigen, maar hoe? gaat Timmermans verder. Ook de bepaling van een artistieke prestatie blijft een hekel punt. Een brede definiëring laat de dynamiek toe die de kunstensector nodig heeft, maar laat daardoor ook ruimte voor onzekerheid en misbruik. Het statuut is een middel en Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 8

9 mag geen doel worden. Wel moet de regelgeving zoveel mogelijk dezelfde zijn voor alle kunstenaars. Scheppende en uitvoerende kunstenaars moeten we gelijk behandelen. En hoe ondernemend een kunstenaar ook mag zijn, hij is niet zomaar te vereenzelvigen met een ondernemer in de economische zin van het woord. Kunstenaars zijn ondernemend. Soms in de economische zin van het woord, maar vaak ook niet. Dat moet ook niet, maar dat mag. Economische activiteiten zijn kwantificeerbaar en dat is moeilijk in de kunstensector. Het is wel duidelijk dat er honger is naar kennis vanuit de kunstenwereld. Informatie is hierin onmisbaar en niet altijd even toegankelijk. Het juridische en zakelijke vertalen is dan ook niet simpel, maar we blijven, zeker vanuit het Kunstenloket, daaraan werken. Studiedag Wie is kunstenaar? ( ) 9