VLAAMS DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT OVER NATUURSTUDIE & -BEHEER DECEMBER 2014 JAARGANG 13 NUMMER 4 VERSCHIJNT IN MAART, JUNI, SEPTEMBER EN DECEMBER

Transcriptie

1 Natuur.focus Afgiftekantoor 9099 Gent X P Toelating gesloten verpakking Retouradres: Natuurpunt, Coxiestraat 11, 2800 Mechelen VLAAMS DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT OVER NATUURSTUDIE & -BEHEER DECEMBER 2014 JAARGANG 13 NUMMER 4 VERSCHIJNT IN MAART, JUNI, SEPTEMBER EN DECEMBER Zaadverbreiding bij de Groenknolorchis Geelgerande waterroofkevers in Vlaanderen De Kempense heidelibel in Midden-Limburg

2 Artikels Geelgerande waterroofkevers in Vlaanderen Sterk bedreigd of onderbemonsterd? Kevin Scheers & Kevin Lambeets Geelgerande waterroofkevers zijn omwille van hun imposant uiterlijk algemeen bekend. Toch is niet goed geweten hoe het hen vergaat. Op basis van een intensieve bemonsteringscampagne in Vlaamse stilstaande wateren biedt deze bijdrage meer inzicht in hun verspreiding en ecologische noden. Bijkomend geven we een aanzet tot een goede beheerpraktijk van hun leefgebied en roepen we op om waarnemingen door te geven. Vrouwtje van de Gewone geelrand Dytiscus marginalis. Van de meeste soorten kunnen de vrouwtjes zowel gegroefde als ongegroefde dekschilden hebben, de dekschilden van de mannetjes zijn altijd ongegroefd. (foto: Vilda/Jeroen Mentens) 156 december 2014 Natuur.focus

3 Artikels Onderzijde van Gewone geelrand Dytiscus marginalis (links), Gevlekte geelgerande Dytiscus circumflexus (midden) en Zwartbuikgeelgerande Dytiscus semisulcatus (rechts). (foto s: Vilda/Jeroen Mentens) Inleiding Geelgerande waterroofkevers zijn grote (2,3 tot 4,4 cm) in het water levende kevers met een rovende levenswijze. De soorten zijn voornamelijk nachtactief en jagen op allerlei ongewervelden en kleine vertebraten. De voortplanting vindt voornamelijk plaats in de herfst, wanneer de eitjes worden gelegd in stengels van planten of in bodemsubstraat. De in het water levende larven verschijnen in het begin van de lente en verpoppen nog voor de zomer in een holletje in de grond langsheen de oever. Tegen het einde van de zomer zoeken de nieuwe kevers, die vaak herkenbaar zijn aan de nog niet geheel uitgeharde dekschilden, het water op. Op de Noordse geelgerande Dytiscus lapponicus na kunnen alle soorten vliegen om zo nieuwe wateren te koloniseren. De mannetjes zijn herkenbaar aan grote zuignappen aan hun voorpoten en kleinere zuignapjes aan hun middenpoten. Bij wijfjes ontbreken dergelijke zuignappen, terwijl ze op hun dekschilden voorzien zijn van diepe groeven. De aanwezigheid van groeven in de dekschilden is echter niet absoluut en kan afhangen van soort en geografisch voorkomen. Zo is bijvoorbeeld van de Gevlekte geelgerande D. circumflexus in Frankrijk de ongegroefde vorm het algemeenste, terwijl in Nederland en België juist de gegroefde vorm het meeste voorkomt. In Vlaanderen komen acht soorten geelgerande waterroofkevers voor. Zeven hiervan behoren tot het geslacht Dytiscus en één tot Cybister. Zoals de naam al doet vermoeden worden deze grote kevers gekenmerkt door de gele zijrand van de dekschilden. In Vlaanderen bereikt alleen de Grote spinnende watertor Hydrophilus piceus, die als volwassen individu een planteneter is, een vergelijkbare grootte, maar die is volledig zwart van kleur. Van de acht soorten geelgerande waterroofkevers zijn er zes waarvan vermoed wordt dat hun populaties in een slechte toestand verkeren. Drie soorten zijn sinds 1948 niet meer in Vlaanderen aangetroffen en vermoedelijk uitgestorven. Twee andere zijn bedreigd en tegenwoordig erg beperkt in verspreiding en een laatste toont een sterke achteruitgang (Scheers 2012). Ook in andere landen nemen sommige van de soorten af en de Brede geelrand D. latissimus werd zelfs opgenomen op de bijlage van de Habitatrichtlijn. Behalve voor de Noordse geelgerande ligt Vlaanderen vrij centraal in het verspreidingsareaal. De sterke achteruitgang van de meeste soorten in Vlaanderen is daarom verontrustend. Wanneer soorten aan de rand van hun verspreidingsareaal dreigen te verdwijnen, wijst dit vaak op een verschuiving van hun areaal als gevolg van veranderingen in het klimaat (Perry et al. 2005, Kelly & Goulden 2008, Settele et al. 2008). Wanneer soorten achteruitgaan of verdwijnen in het centrum van hun verspreidingsareaal, duidt dat meestal op het verdwijnen van geschikt habitat ten gevolge van menselijke activiteiten. De intensivering van de landbouw, met versnippering van grote aaneengesloten gebieden door het verdwijnen van veedrinkpoelen en andere kleine wateren, en een sterk toegenomen voedselrijkdom van hun habitat zijn waarschijnlijk de voornaamste redenen voor de sterke achteruitgang (De Knijf et al. 2006, Creemers & van Delft 2009). Enkel de Gewone geelrand D. marginalis blijkt in Vlaanderen nog wijdverspreid en algemeen voor te komen (Scheers 2012). Geelranden zijn opvallende en gemakkelijk te determineren soorten, maar met de gebruikelijke inventarisatiemethoden (voornamelijk keukenzeven & schepnetten) worden ze relatief weinig gevangen. Hierdoor is hun voorkomen in Vlaanderen eerder ondermaats gedocumenteerd. Daarnaast zijn de standaard insecten- en natuurgidsen vaak te vaag in het bespreken van soorten waardoor de aanwezigheid van sommige soorten niet wordt gedocumenteerd. Deze bijdrage geeft meer duiding rond de verspreiding en biotoopvereisten van de verschillende soorten geelranden na een intensieve bemonsteringscampagne in Vlaanderen (Scheers 2012, 2014). Verder doen we voorstellen voor goed beheer van hun leefgebieden. Om meldingen van grote waterroofkevers in de toekomst te verhogen, bieden we op de website van Natuur.focus ( een eenvoudige veld determinatiesleutel aan. Waarnemingen kan je ingeven op of doorsturen via naar de eerste auteur, liefst vergezeld van een duidelijke foto van de boven- en onderzijde. Verspreiding en biotoopvereisten Tussen 2009 en 2014 werd door de eerste auteur intensief bemonsterd naar waterkevers. In totaal werden 224 UTMhokken bezocht die verspreid lagen over Vlaanderen en werden per hok 5 tot 15 kansrijke locaties onderzocht. Deze wateren waren hoofdzakelijk karrensporen, grachten en sloten, poelen, vennen en kleine vijvers. De selectie gebeurde naar de biotopen waar de kans op waterkevers het hoogst werd geacht. Ondergedoken waterplanten, waterhelderheid en -diepte en de afwezigheid van vis speelden hierbij een belangrijke rol. Het vangen gebeurde met een zeef in de oeverzone, waarna met een schepnet in de diepere zone werd verzameld. Sporadisch werden standaard metalen of PET-fles Natuur.focus december

4 Artikels amfibieënfuiken gebruikt, die een nacht bleven staan. Deze laatste methode is voor de grote geelranden alleszins het meest efficiënt (Scheers 2012), maar bleek niet haalbaar om routineus uit te voeren in alle waterpartijen per UTM-hok. De waarnemingen van geelranden in de onderzochte hokken zijn dan ook onderschattingen, omwille van de niet optimale wijze van bemonstering. Hieronder volgt een korte bespreking per soort. Mannetje van de Tuimelaar Cybister lateralimarginalis, deze sterk gestroomlijnde waterkever is een zeer snelle zwemmer en wordt hierdoor zelden met een net gevangen. Brede geelrand Dytiscus latissimus Deze zeer zeldzame habitatrichtlijnsoort gaat in heel Europa achteruit en werd in Vlaanderen het laatst aangetroffen in het Stappersven in Er is ook nog een onbevestigde waarneming uit de Dikkebusvijver (Ieper) van omstreeks Deze werd sinds lang niet meer verzameld en herkolonisatie is erg onwaarschijnlijk doordat de dichtstbijzijnde populatie in het noorden van Nederland ligt (Drenthe; Van Dijk 2006). Deze soort werd in Europa in een groot scala aan watertypen aangetroffen, maar de meeste vondsten uit Vlaanderen werden vermoedelijk gedaan in grotere voedselarme wateren. Er is in Nederland recent nog uitgebreider onderzoek naar de habitat van deze soort uitgevoerd (Cuppen et al. 2006). Bij dit onderzoek kon voorlopig nog geen uitsluitende reden voor de aan- of afwezigheid van de soort in de verschillende vennen binnen het gebied gevonden worden. Brilgeelgerande Dytiscus circumcinctus Vermoedelijk uitgestorven in Vlaanderen, de laatste waarneming dateert uit De habitat is in feite niet goed gekend, maar waarschijnlijk gaat het om grote permanente wateren met een goede waterkwaliteit. De historische waarnemingen in Vlaanderen zijn vrijwel steeds afkomstig van grotere vijvers die gevoed worden door een beek en mede hierdoor zeer helder water bevatten. Vrijwel alle vondsten werden gedaan in het centrale deel van Vlaanderen met de meest recente in de omgeving van Leuven. Gevlekte geelgerande Dytiscus circumflexus Aan de kust en in de polders even algemeen of zelfs algemener dan de Gewone geelrand, maar door de onderbemonstering in West-Vlaanderen zijn er vrijwel geen recente gegevens voorhanden. Deze soort komt voornamelijk voor in voedselrijkere poelen maar ook in sloten en andere permanente wateren. Verder is deze soort net als de Gewone geelrand ook in brak water aan te treffen. Van deze soort worden in Nederland voornamelijk gegroefde vrouwtjes aangetroffen en in Frankrijk is de ongegroefde vorm de algemeenste. Hoe het met de verhouding gegroefde/ongegroefde vrouwtjes zit in onze streken is niet gekend. Vrouwtje van de gevlekte geelgerande Dytiscus circumflexus, herkenbaar aan de karakteristieke zwarte vlekken op de gele onderzijde. Mannetje van de gewone geelrand Dytiscus marginalis. (foto s: Vilda/Jeroen Mentens) Gewone geelrand Dytiscus marginalis Dit is verreweg de algemeenste geelgerande in heel Europa. De soort komt voor in vrijwel alle typen stilstaand en langzaam stromend water en verdraagt enige vervuiling. Deze soort wordt ook aangetroffen in tuinvijvers en landt bij zijn zoektocht naar wateren ook vaak op glanzende oppervlakken zoals serredaken en zonnepanelen. Noordse geelgerande Dytiscus lapponicus De Noordse geelgerande is een soort die altijd erg zeldzaam is geweest in Vlaanderen en enkel aan te treffen is op de Kalmt houtse Heide en het Groot Schietveld, maar die voorlopig stand lijkt te houden. Deze soort is typerend voor grotere permanente voedselarme vennen met een laagje veenmodder op de bodem en zonder te veel schaduw. Voor deze soort zijn twee zeer belangrijke bedreigingen te noemen. Enerzijds verdwijnt de soort vermoedelijk als Zonnebaars Lepomis gibbosus, Amerikaanse hondsvis Umbra pygmaea of andere vissoorten het ven koloniseren. Daarnaast kan de opwarming 158 december 2014 Natuur.focus

5 Artikels Brede geelrand Dytiscus latissimus Brilgeelgerande D. circimcinctus Gevlekte geelgerande D. circumflexus Gewone geelrand D. marginalis Noordse geelgerande D. lapponicus Tuimelaar C. lateralimarginalis Veengeelgerande D. dimidiatus Zwartbuikgeelgerande D. semisulcatus Voor elke soort wordt de verspreiding in 10 x 10 km hokken weergegeven uit twee perioden. Historische waarnemingen zijn aangeduid met een kruis (voor 2000, KBIN collecties, gepubliceerde data van R. Bosmans en allerhande literatuurgegevens), recente waarnemingen met groene opvulling (vanaf 2000, eigen data, data uit waarnemingen.be en van de VMM). van het klimaat voor deze soort een bedreiging vormen (Foster 2010). Door de zeer beperkte dispersie van deze soort is ook venherstel een mogelijke bedreiging, na drooglegging of tijdelijk verdwijnen van geschikt habitat kan de soort het ven vermoedelijk niet herkoloniseren. Tuimelaar Cybister lateralimarginalis De Tuimelaar is een vrij algemene verschijning in permanente, voornamelijk voedselarme wateren in de Kempen. Buiten de Kempen zijn er maar enkele waarnemingen bekend. Dit is de enige soort die ook regelmatig gevonden wordt in wateren met vis, maar de aantallen zijn dan vaak wel lager. Van deze soort worden vaak enkel de larven aangetroffen, vermoedelijk ontsnapt de volwassen kever makkelijk aan het net door zijn goed zwemvermogen (Drost et al. 1992). Veengeelgerande Dytiscus dimidiatus De Veengeelgerande werd vroeger over heel Vlaanderen aangetroffen, maar na een sterke achteruitgang blijven er maar enkele populaties over in de Kempen (Scheers ongepubliceerde gegevens). Deze soort is te vinden in permanente wateren met een venig karakter, maar ook in sterk begroeide poelen of sloten met modderige bodem. Het is erg waarschijnlijk dat er in Antwerpen en Limburg nog niet gekende populaties zijn. Natuur.focus december

6 Artikels Zwartbuikgeelgerande Dytiscus semisulcatus Vroeger was deze soort in heel Vlaanderen een vrij Ook de larven van geelgerande watertorren leven onder water en jagen er op insecten, kleine vissen en andere waterdieren. Hier heeft een larve (Dytiscus spec.) een larve van een Alpenwatersalamander gevangen. (foto: Jacky Wuelche) Voor de ademhaling zijn geelgerande waterroofkevers afhankelijk van atmosferische zuurstof die ze via het achterlijf opnemen en onder de dekschilden opslaan. Op de foto is een vrouwtje van de Gewone geelrand Dytiscus marginalis te zien die lucht aan het opnemen is aan de oppervlakte. (foto: Vilda/Jeroen Mentens) algemene geelgerande en er zijn talloze oude waarnemingen. De meest recente vondst dateert echter uit 1949 (Leuven). De Zwartbuikgeelgerande heeft dan ook een zeer sterke achteruitgang gekend en staat nu in de categorie uitgestorven op de Vlaamse Rode Lijst (Scheers 2012). Deze soort is vermoedelijk niet gebonden aan een enkel zeldzaam habitat. In zuidelijk Wallonië en Frankrijk is deze soort voornamelijk te vinden in waterhoudende karrensporen en dichtgegroeide poelen, maar ook in traag stromende wateren en grote permanente vegetatierijke wateren. Tussen 1940 en 1950 zijn er nog een aantal waarnemingen uit de omgeving van Leuven. Vrijwel alle soorten hebben verschillende habitatvereisten en kennen daardoor een andere verspreiding. Toch is het zo dat de meeste soorten hun (recente) hoofdverspreiding hebben in het noordoosten van Vlaanderen. De Kempen is de enige regio waarin alle soorten zijn aangetroffen en de regio waar ook recent nog vijf soorten werden gevonden. De Noordse geelgerande is zelfs beperkt tot de Kempen en recent zijn ook de Veengeelgerande en de Tuimelaar alleen daar nog aangetroffen. Buiten deze regio zijn enkel de Gevlekte geelgerande en de Gewone geelrand nog aan te treffen, twee soorten met minder sterke eisen wat habitat betreft. Deze hogere soortenrijkdom in de Kempen is ook merkbaar bij andere insectengroepen, zoals libellen, dagvlinders en loopkevers (De Knijf et al. 2006, Desender et al. 2008, Maes et al. 2013). Dit kan te verklaren zijn door de grote variatie aan habitats en de aanwezigheid van grotere aaneengesloten natuurgebieden. Verder hebben de meeste soorten een sterke voorkeur voor minder voedselrijke wateren, die tegenwoordig hoofdzakelijk in de Kempen aanwezig zijn. Goede beheerpraktijk Het leefgebied van geelgerande waterroofkevers heeft algemeen te lijden onder een achteruitgang van de waterkwaliteit, een overmatige vispredatie en het verdwijnen van grote aaneengesloten gebieden. Als het netwerk minder dicht wordt, en dus isolatie van de leefgebieden optreedt, worden de kolonisatiekansen kleiner met een verhoogde kans op uitsterven tot gevolg. In tegenstelling tot wat men zou verwachten bij de geelgerande waterkevers, is uitwisseling tussen voortplantingswateren niet vanzelfsprekend. Zo vindt die bij de Veengeelgerande voornamelijk plaats tussen poelen die maximaal 50 meter uit elkaar liggen (Brancucci 1980) en is voor de Noordse geelgerande, een soort die niet kan vliegen, zelfs een kortere afstand tussen leefgebieden essentieel (Kehl & Dettner 2007). Bij het beheer van poelen moeten dus bovengenoemde drukken weggenomen worden. Het herstel van de waterkwaliteit, het gefaseerd ruimen van poelen, zodat schuilmogelijkheden behouden blijven, en het volledig verwijderen van vis is daarbij essentieel. Bijkomend moeten genoeg potentieel geschikte leefgebieden aanwezig zijn. Samengevat is het beheer zoals het gevoerd wordt voor amfibieën sterk na te streven om voor de geelgerande waterkevers optimale vooruitzichten te bieden (Lambeets & Lewylle 2012). 160 december 2014 Natuur.focus

7 Artikels Summary: Scheers K. & Lambeets K Great diving beetles in Flanders. Seriously at risk or subsampled? Natuur.focus 13(4): [in Dutch] Until now eight species of Great diving beetles (genera Cybister and Dytiscus) were present in Flanders. Currently three species (D. circumcinctus, D. latissimus and D. semisulcatus) seem to be regionally extinct. D. dimidiatus is nowadays only known from some nature reserves in the east of the country, while D. lapponicus is recently observed in three rather small lakes. For two species (D. circumflexus and C. lateralimarginalis) a rather small decline is observed, while D. marginalis remains common. The main reasons for the overall decline of these big water beetles has to be found in landscape changes in favour of agriculture and urbanization, and the destruction and deterioration of suitable habitat. AUTEURS: Kevin Scheers werkt als wetenschappelijk medewerker bij het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek en vult al sinds 2008 zijn vrije tijd met onderzoek naar waterroofkevers. Kevin Lambeets werkt als consulent natuur bij Natuurpunt Beheer en is als vrijwilliger actief in de Getevallei. CONTACT: Kevin Scheers, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO), Kliniekstraat 25, 1070 Brussel. kevin.scheers@inbo.be Kevin Lambeets, Natuurpunt Beheer, M. Coxiestraat 11, 2800 Mechelen. kevin.lambeets@natuurpunt.be Dank De auteurs zijn Gerald Louette dankbaar voor zijn aanvullingen. Zonder toestemming van de terreinbeheerders en beheerteams was dit onderzoek onmogelijk geweest. Referenties Brancucci M Observations sur l écologie des dytiscides dans les points d eau de la rive sud du lac de Neuchâtel (Coleoptera: Dytiscidae). Mitteilungen der Schweizerischen Entomologischen Gesellschaft 53: Creemers R.C.M. & van Delft J.J.C.W De amfibieën en reptielen van Nederland. Nederlandse Fauna 9. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, EIS-Nederland, Leiden. Cuppen J.G.M., van Dijk G., Koese B. & Vorst O De Brede geelgerande waterroofkever Dytiscus latissimus in Zuidwest-Drenthe. EIS-Nederland, Leiden. De Knijf G., Anselin A., Goffart P. & Tailly M De Libellen (Odonata) van België: verspreidingevolutie-habitats. Libellenwerkgroep Gomphus i.s.m. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. Desender K., Dekoninck W. & Maes D Een nieuwe verspreidingsatlas van de loopkevers en zandloopkevers (Carabidae) in België. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. INBO.R Drost M.B.P., Cuppen H.P. J.J., Van Nieukerken E.J. & Schreijer M De waterkevers van Nederland. Stichting Uitgeverij van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Utrecht. Foster G.N A review of the scarce and threatened Coleoptera of Great Britain Part (3): Water beetles of Great Britain. Species Status 1. JNCC, Peterborough. Kehl S. & Dettner K Flugfähigkeit der in Deutschland vorkommenden adephagen Wasserkäfer (Coleoptera, Hydradephaga). Entomologie heute 19: Kelly A.E. & Goulden M.L Rapid shifts in plant distribution with recent climate change. Proceedings of the National Academy of Sciences 105: Lambeets K. & Lewylle I De Kamsalamander in Vlaams-Brabant, een voorbeeld voor Vlaanderen? Wisselwerking tussen studie en beheer. Natuur.focus 11(1): Maes D., Vanreusel W. & Van Dyck H Dagvlinders in Vlaanderen: nieuwe kennis voor betereactie. Uitgeverij Lannoo, Tielt. Perry A.L., Low P.J., Ellis J.R., & Reynolds J.D Climate change and distribution shifts in marine fishes. Science 308: Scheers K Rode Lijst en verspreidingsonderzoek van de waterroofkevers (Coleoptera: Dytiscidae) van Vlaanderen. Ongepubliceerde afstudeeropdracht, Hogeschool Van Hall Larenstein, Velp. Scheers K Waterroofkevers (Orde Coleoptera: familie Dytiscidae) in de provincie Antwerpen. ANTenne 8: Settele J., Kudrna O., Harpke A., et al Climatic Risk Atlas of European Butterflies. BioRisk 1: Van Dijk G De Brede geelgerande waterroofkever Dytiscus latissimus na 38 jaar weer in Nederland opgedoken (Coleoptera: Dytiscidae). Nederlandse Faunistische Mededelingen 24: 1-6. Op kan je de nieuwe determinatiesleutel voor Geelgerande waterroofkevers downloaden. Bekijk ook de knappe reeks foto s die Vilda-fotograaf Jeroen Mentens speciaal voor dit artikel maakte op Natuur.focus december

8 Natuur.focus 13(4): Geelgerande waterkevers in Vlaanderen Sterk bedreigd of onderbemonsterd? Kevin Scheers Bijlage: Determinatiesleutel De geelgerande waterroofkevers zijn in het veld vrij eenvoudig te determineren aan de hand van vijf kenmerken, nl. vorm van de achterscheen, kleur van de onderzijde, gele rand om het oog, gele randen van het halsschild en de dekschilden, en de vorm van de metacoxaal-aanhangsels (heupaanhangsels). Een loep of vergrootglas is handig maar zeker geen noodzaak. Aan de hand van een duidelijke foto van de boven- en onderzijde kunnen de dieren achteraf op naam worden gebracht. Vooraleer deze sleutel te doorlopen kijk je best na of de waterkever gele zijranden heeft én groter is dan 23 millimeter, zo ben je zeker dat het om een geelgerande waterroofkever gaat. Belangrijk om tot een goede determinatie te komen zijn de metacoxaal-aanhangsels. Deze bevinden zich aan de onderzijde waar de achterpoten samen komen. De metacoxaal-aanhangsels van elke soort zijn terug te vinden in de figuren op bladzijden 6 t.e.m. 13. Sleutel volwassen kevers 1a. Achterscheen (b) minder dan 2x zo lang als breed en duidelijk afgeplat, ongeveer half zo lang als de dij (a) (Figuur 1), de grootste breedte van de kever achter het midden, halsschild zonder gele voor- of achterrand en onderzijde geheel lichtgeel. Tuimelaar (Cybister lateralimarginalis) 1b. Achterschenen (b) veel langer dan breed, ongeveer even lang als de dij (a) (Figuur 2), grootste breedte van de kever ongeveer in het midden. Onderzijde al dan niet geel. Stap 2 Figuur 1 Figuur 2 1

9 2a. Onderzijde geheel zwart (of zeer donkerbruin), halsschild zonder gele voor- of achterrand. Zwartbuikgeelgerande (Dytiscus semisulcatus) 2b. Onderzijde geel tot geelrood, al dan niet met zwarte vlekken. Stap 3 3a. Onderzijde geel met zwarte vlekken en metacoxaal-aanhangsels duidelijk toegespitst (Figuren 3 en 4), scutellum/schildje in het midden geel. Stap 4 Figuur 3 Figuur 4 3b. Onderzijde geheel geel of geelrood, metacoxaal-aanhangsels afgerond of kort toegespitst (Figuren 5, 6, 7 en 8), scutellum/schildje zwart. Stap 5 Figuur 5 Figuur 6 Figuur 7 Figuur 8 2

10 4a. Oog zonder gele rand (Figuur 9), onderzijde met langwerpige zwarte vlekken (Figuur 10). Lengte: 27,5-33,5 mm Gevlekte geelgerande (D. circumflexus) 4b. Oog met duidelijke gele rand (Figuur 11), zwarte vlekken aan de onderzijde kleiner (Figuur 12), halsschild met brede gele randen en dekschilden meestal met fijne gele lijntjes (bij de Vlaamse exemplaren vaak zeer onduidelijk). Kleine soort: mm Noordse geelgerande (D. lapponicus) Figuur 9 Figuur 10 Figuur 11 Figuur 12 5a. Zijranden van de dekschilden duidelijk verbreed, gele band loopt niet langs de buitenrand van de dekschilden (Figuur 13), onderzijde roodachtig. Zeer groot: mm Brede geelrand (D. latissimus) 5b. Zijranden niet verbreed, gele band loopt langs de buitenrand van de dekschilden. Kleiner: maximum 38 mm. Stap 6 Figuur 13 3

11 6a. Halsschild zonder (of zeer onduidelijke) gele achterrand en met smalle gele voorrand (Figuur 14), oog zonder gele rand, onderzijde geelrood met afgeronde metacoxaal-aanhangsels (Figuur 6). Grote soort: mm Veengeelgerande (D. dimidiatus) 6b. Halsschild met duidelijke gele voor- en achterrand (Figuur 15), metaxoxaal-aanhangsels spits (Figuren 7 en 8). Kleiner: 26,5-35 mm Stap 7 Figuur 14 Figuur 15 7a. Oog met gele rand (Figuur 16), metacoxaal-aanhangsels kort maar duidelijk toegespitst met concave binnenrand (Figuur 8). Lengte: 26,5-34 mm Brilgeelgerande (D. circumcinctus) 7b. Gele rand loopt enkel rond de eerste helft van het oog (Figuur 17), metacoxaal-aanhangsels zwak spits met convexe binnenrand (Figuur 7). Lengte: mm Gewone geelrand (D. marginalis) Figuur 16 Figuur 17 4

12 Sleutel larven Vaak worden van geelgerande waterkevers ook larven gevonden (Figuren 18 en 19). Enkel de larven van de Tuimelaar (Cybister lateralimarginalis) zijn echter gemakkelijk te onderscheiden van de andere geelgerande waterkevers (geslacht Dytiscus). Dit gebeurt op basis van de tracheekieuwen aan het laatste achterlijfsegment. De determinatie van de larven van de overige soorten vergt nauwkeurig microscopisch onderzoek. 1a. Laatste twee achterlijfsegmenten met een rij haren aan weerszijden en zonder twee uitstekende kieuwen aan het uiteinde (Figuur 18), kop langer dan breed. Tuimelaar (C. lateralimarginalis) 1b. Laatste achterlijfsegment met aan het uiteinde twee uitstekende kieuwen (Figuur 19), kop ongeveer even lang of korter dan breed. Overige soorten (Dytiscus spec.) Figuur 18 Figuur 19 5

13 Fotopagina s geelgerande waterroofkevers Brede geelrand (Dytiscus latissimus) Bovenzijde mannetje Bovenzijde gegroefd vrouwtje Onderzijde Metacoxaal-aanhangsels 6

14 Brilgeelgerande (D. circumcinctus) Bovenzijde ongegroefd vrouwtje Onderzijde Rand om het oog Metacoxaal-aanhangsels 7

15 Gevlekte geelgerande (D. circumflexus) Bovenzijde mannetje Bovenzijde ongegroefd vrouwtje Onderzijde Bovenzijde gegroefd vrouwtje Rand om het oog Metacoxaal-aanhangsels 8

16 Gewone geelrand (D. marginalis) Bovenzijde mannetje Bovenzijde ongegroefd vrouwtje Onderzijde Bovenzijde gegroefd vrouwtje Voorklauw mannetje Voorklauw vrouwtje Rand om het oog Metacoxaal-aanhangsels 9

17 Noordse geelgerande (D. lapponicus) Bovenzijde mannetje Bovenzijde gegroefd vrouwtje Onderzijde Metacoxaal-aanhangsels Rand om het oog 10

18 Tuimelaar (Cybister lateralimarginalis) Bovenzijde mannetje Bovenzijde vrouwtje Onderzijde Voorklauw mannetje Achterpoot 11

19 Veengeelgerande (D. dimidiatus) Bovenzijde mannetje Bovenzijde gegroefd vrouwtje Onderzijde Metacoxaal-aanhangsels 12

20 Zwartbuikgeelgerande (D. semisulcatus) Bovenzijde mannetje Bovenzijde gegroefd vrouwtje Onderzijde Metacoxaal-aanhangsels 13