Een ontdekkingstocht doorheen het Vlaamse shellac- en lakplatenerfgoed

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Een ontdekkingstocht doorheen het Vlaamse shellac- en lakplatenerfgoed"

Emiel van Beek
7 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Een ontdekkingstocht doorheen Valentin Halna, stagiair bij VIAA Team Digitalisering 2015 VIAA Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze publicatie mag gereproduceerd, gepubliceerd of verdeeld worden, in geen enkele vorm (druk, fotokopie, microfilm of andere welke andere vorm dan ook) of verwerkt door een elektronisch systeem zonder de voorafgaandelijke, geschreven toestemming van VIAA.

2 2 Fig. 1: Verschillende soorten platen uit de collectie van het Letterenhuis. Enkele hebben te lijden onder afschilfering van de laklaag (foto: Valentin Halna).

3 3 I. De voorbereiding van Digitaliseringsgolf 5 Als erg waardevolle, maar ook fragiele audiovisuele drager, figureren ook shellac- en lakplaten op VIAA s digitalisatieplannen voor de komende jaren. VIAA besloot daarom om deze dragers het onderwerp te maken van Digitaliseringsgolf 5, een project dat uitgevoerd zal worden in Daarbij voorzien we echter enkele bijzondere technische en logistieke uitdagingen. Daarom wordt het project al voorbereid in 2016, door Valentin Halna, die zijn stage bij VIAA s Team Digitalisering doet, als onderdeel van de masteropleiding Gestion des Patrimoines Audiovisuels van INA, het Frans Nationaal Audiovisueel Instituut. Eén van de eerste dingen die we aanpakken bij de voorbereiding van een nieuw digitaliseringsproject, is het datamodel voor de registratie van de dragers. Om dit vast te kunnen leggen, startte Valentin met het verzamelen van waardevolle input bij verschillende Content Partners door hen een bezoekje te brengen. Hij sprak ook met enkele experten inzake shellac- en lakplatendigitalisering, en onderzocht technische documenten zoals de richtlijnen van IASA, de International Association of Sound and Audiovisual Archives. Uit dit werk kwamen al enkele conclusies: De nood om de inhoud van de platen te digitaliseren is hoog, omdat de deterioratie deze inhoud in de nabije toekomst ontoegankelijk kan maken. Hoewel shellac-platen ouder zijn dan lakplaten, zijn lakplaten vatbaarder voor verschillende vormen van deterioratie. De VRT heeft de meerderheid van de platen in haar collectie, maar er worden ook collecties bewaard door een ruime waarier aan cultureelerfgoedbeheerders, van Vlaamse overheidsinstellingen tot instellingen erkend en gesubsidieerd binnen het Cultureel-erfgoeddecreet. Hoewel de cijfers momenteel nog verder geverifieerd worden, schommelt het aantal instellingen betrokken in dit project rond de 15, en het aantal platen dat gedigitaliseerd moet worden rond de De platen worden gekenmerkt door een diversiteit aan diameters, afspeelsnelheden en afspeelrichtingen. Ook de merken en platenlabels, de fysieke staat en de samenstelling van het materiaal (zowel de toplaag als de kern) variëren sterk. Deze factoren zullen de logistieke en technische vereisten van de digitalisering sterk beïnvloeden.

4 4 In dit document geven we een overzicht van de verschillende soorten platen en wijzen we op de technische verschillen. Dit kan de Content Partners helpen om de shellac- en lakplaten in hun collectie te identificeren, als een eerste stap naar hun registratie, die waarschijnlijk zal beginnen in de tweede helft van In de komende maanden zullen we regelmatig updates over de voortgang van de projectvoorbereiding publiceren. Fig. 2: detail van een lakplaat uit de collectie van het Letterenhuis. Het label laat de unieke waarde zien van de inhoud: deze lakplaat werd gemaakt door de Levy Sound Studios voor de BBC en bevat een Reynaert-verhaal. De datum 7 april 1941 en het woord BELGIAN wijzen erop dat dit een opname is die uitgezonden werd in Radio België / Radio Belgique, het radioprogramma van de BBC, dat in het Nederlands en Frans werd uitgezonden en gericht was op bezet België (foto: Valentin Halna). Belangrijk om te weten is dat vinyl en andere langspeelplaten (LP s) niet inbegrepen zijn in dit digitaliseringsproject. Daarom hebben we hieronder een aantal aanwijzingen opgelijst om de shellac- en lakplaten gemakkelijk te kunnen herkennnen. Op het eerste zicht is het onderscheid tussen lakplaten, shellac en langspeelplaten niet voordehandliggend, maar met een beetje hulp zijn ze vrij eenvoudig te herkennen.

5 5 II. Hoe herken ik lakplaten? Fig. 3: Lakplaten uit de collectie van het Letterenhuis, met het logo van het NIR/INR (foto: Valentin Halna). Lakplaten kunnen een kern hebben die uit verschillende soorten material gemaakt is: als je het gaatje voor de afspeelas van dichtbij bekijkt, kan je hier een stukje zien van een metaalachtig, glasachtig of bruin papieren materiaal. Dit is het materiaal waaruit de kern is gemaakt en waar de lak op is aangebracht 1. Als de kern uit glas, blijkt de plaat doorzichtig als je ze voor een lichtbron houdt. Maar let op: platen met een glazen kern zijn erg fragiel en kunnen erg gemakkelijk breken! Lakplaten zijn zwaarder dan vinyl en lichter dan shellac, afhankelijk van het material waaruit de kern is gemaakt. Lakplaten zijn typisch minder flexible dan vinylplaten en minder stijf dan shellac. 1 Er zijn ook massieve metalen platen, maar deze zijn erg zeldzaam en worden daarom niet in dit document besproken.

6 6 Fig. 4: Een lakplaat met een glazen kern en een doorzichtige laklaag uit de collectie van het Letterenhuis. Ook hier is het logo van het NIR/INR zichtbaar (foto: Valentin Halna).

7 7 III. Hoe herken ik shellacplaten? Fig. 5: Shellacplaten uit de collectie van Cultureel Erfgoed Annuntiaten collection (foto: Valentin Halna). Shellac is het oudste type fonoplaatopnamen. Een plaat die opgenomen is voor het einde van de jaren twintig, is hoogstwaarschijnlijk een shellacplaat. De labels van de commercieel geperste 78-toerenplaten zijn zichtbaar in de shellac gedrukt, terwijl de meeste vinyl- en lakplatenlabels bovenop de plaat geplakt zijn. Shellacplaten zijn doorgaans zwaarder, dikker en minder flexible dan lakplaten en vinyl. Shellacplaten hebben een matter oppervlak vergeleken met vinyl- of lakplaten.

8 8 IV. Vinyl, minigroove en andere flexibele platen Fig. 6: Minigroove-plaat uit de collectie van het Letterenhuis (foto: Valentin Halna) De shellac- en lakplaten mogen niet verward worden met het meer flexibele vinyl en andere langspeelplaten zoals minigroove en sonosheet platen, die niet in dit project Digitaliseringsgolf 5 zijn opgenomen. Deze dragers kan je makkelijk herkennen: Ze hebben altijd commerciële labels, Ze werden geproduceerd na 1947, Ze zijn lichter dan shellac- en lakplaten platen, met slechts heel weinig uitzonderingen, Ze voelen anders aan, door de andere samenstelling van het vinyl, vergeleken met lak of shellac,

9 9 De meeste vinylplaten moeten worden afgespeeld op 33 of 45 toeren per minuut (rpm) en ze hebben een langere afspeelduur dan shellac en lakplaten. De plastic platen (bv. sonosheet ) zijn de dunste en meest flexibele van al deze oldrecord platen. Fig. 7: Vinylplaten uit de collectie van het Letterenhuis (foto s: Valentin Halna)

Vergelijkbare documenten

Fotogids Voor de identificatie van audiovisuele formaten

Fotogids Voor de identificatie van audiovisuele formaten Inhoud 1. Film 3 2. Video analoog 4 3.Video Digitaal 7 4. Optische schijven 11 5. Audio Analoog 13 6. Audio Digitaal 16 1. Film Film of pellicule.