Zijn schone dienst. Historie en oorsprong van Nederlandse reformatorische liturgie

Transcriptie

1 Dit artikel is geschreven ter voorbereiding op de lezing van dr. M.A. van Willigen, die 8 december 2016 Deo Volente zal worden uitgesproken. De lezing draagt de titel Een gemeenschap in harmonie: Hebt elkander hartelijk lief met broederlijke liefde en zal gaan over harmonie in de kerkelijke gemeente. Het voorbereidingsartikel belicht de vormgeving van de samenkomsten van de gemeente. Zijn schone dienst Historie en oorsprong van Nederlandse reformatorische liturgie Och, mocht ik, in die heilige gebouwen, De vrije gunst, die eeuwig Hem bewoog, Zijn lieflijkheid en schonen dienst aanschouwen! Hier weidt mijn ziel met een verwond rend oog! ( ) (Ps. 27:3, psalmberijming 1773). In Psalm 27 wordt een verlangen bezongen om te zijn in Gods huis. In het hierboven geciteerde vers wordt onder meer gezongen van de schone dienst. Dat is wat centraal staat in dit artikel, namelijk de liturgie in de eredienst. Het accent zal daarbij liggen op de achtergrond van de klassiek-gereformeerde liturgie zoals we die in Nederland kennen. Allereerst zal worden ingegaan op wat in de Bijbel te vinden is over liturgie. Vervolgens zal een beknopte schets worden gemaakt van de historische ontwikkeling van (westerse) liturgie. Op deze manier komt het artikel uiteindelijk bij de Nederlandse reformatorische liturgie anno nu. Liturgie in Gods Woord Wanneer we kijken naar de eredienst in de Bijbel, zien we een onderscheid tussen het Oude en Nieuwe Testament. De liturgie die in het Oude Testament te vinden is, is gericht op de offerdienst. Er zijn verschillende zeer gedetailleerde voorschriften te vinden in Exodus, Leviticus en Numeri. Wat opvalt is de orde en de heiligheid van de diensten. De liturgie in het Oude Testament moest een heilig gebeuren zijn. De reden hiervoor is dat de HEERE Zelf aanwezig wilde zijn in de tent der samenkomst (De Bie, 2000). Aldaar zal Ik met ulieden komen, dat Ik aldaar met u spreke (Ex. 29:42). De gegevens over de liturgie in het Nieuwe Testament zijn zeer beperkt. In elk geval lijkt het tegengesteld te zijn aan de liturgie in het Oude Testament. Enerzijds waren christenen uit de joden geneigd allerlei gebruiken uit de synagoge over te nemen. Anderzijds zullen christenen uit de heidenen andere vormen gebruikt hebben, aangezien zij deze joodse gebruiken niet kenden. Het Nieuwe Testament kent in elk geval geen strakke eenvormigheid in liturgie. De verklaring voor deze tegenstelling met het Oude Testament is dat in het Nieuwe Testament de offerdienst wegvalt. Door het offer van Christus hoeft de offerdienst niet meer gehouden te worden. Daarom vallen ook de gebruiken en voorschriften van de Oudtestamentische eredienst weg (NGB 25; De Bie, 2000). Het Nieuwe Testament kent dus geen vaste vorm van liturgie. Wat we lezen over de samenkomsten laat zien dat ze een veelkleurig karakter hadden. De verkondiging van het Woord stond echter centraal, zoals op de eerste pinksterdag (Hand. 2; De Bie, 2000). De diensten werden daarnaast in ieder geval ingevuld door het lezen van de Schriften, de prediking, de bediening van de sacramenten, (dank)gebed, gemeentezang, het geven van offergaven en mogelijk ook het uitspreken van belijdenisformules. Dit blijkt uit onder meer Handelingen 2 en andere teksten uit het Nieuwe Testament (Baars, 2014).

2 Vroege en middeleeuwse kerk Uit de periode direct na het Nieuwe Testament zijn weinig gegevens overgeleverd over de liturgie. Wel is bekend dat al spoedig de behoefte ontstond om bepaalde teksten en vormen voor de eredienst vast te leggen. De liturgie kreeg echter pas na de vierde eeuw een grotere eenvormigheid, toen de christelijke kerk staatskerk geworden was. Leidend daarvoor was de pracht en praal in de diensten van de bisschop van Rome. Daarin waren gebruiken van het keizerlijk hof overgenomen, zoals gebaren, gewaden en kaarsen. Hiernaast kreeg de gedachte van het avondmaal als offer hoe langer hoe meer het accent. Deze lijn werd in de middeleeuwen doorgezet en verder ontwikkeld. De kerkdiensten werden misvieringen met een vaste structuur, waarin de preek een ondergeschikte plaats kreeg. In Zuid- Duitsland en Zwitserland werd hiernaast ook een aparte preekdienst gehouden, de pronaus. Deze dienst stond in het teken van onderwijzing en is belangrijk geweest voor de ontwikkeling van de liturgie van de reformatie (De Bie, 2000). Een reformatie in liturgie De reformatie begon met de stelling dat de mens alleen door een waar geloof in Jezus Christus wordt gerechtvaardigd. Deze nieuwe leer bracht ook een grote omkeer voor de liturgie met zich mee (De Bie, 2000). Men bracht nieuwe elementen in de liturgie en keerde zich tegen de elementen die niet langer geaccepteerd waren (Maag, 2016). Zo is in de reformatie de offergedachte uit de avondmaalsviering verwijderd (De Bie, 2000). Niet het avondmaal, maar de verkondiging van het Woord moet het hart van de eredienst zijn. Bovendien wordt in de reformatie de gemeente actiever betrokken bij de dienst, in onder andere het zingen (Baars, 2014). Ook het aantal sacramenten werd in de reformatie verminderd van zeven naar twee. Hoewel de reformatoren verschilden van mening over de invulling ervan, waren ze het eens dat alleen de doop en het avondmaal de enige Bijbelse sacramenten zijn (Maag, 2016). Naast de overeenkomsten die er waren in de reformatie, had echter elke reformator zijn eigen visie op de invulling van de eredienst. Maarten Luther Maarten Luther ( ) is het meest conservatief te noemen in zijn gedachtes over liturgie. In de Formulae Missae (1523) bleef hij aanvankelijk de structuur en de rituelen van de mis behouden. Dat mocht echter niet de verkondiging van het Woord in de weg staan. In 1526 voerde hij met het geschrift Deutsche Messe een versobering in. Het zingen van de liederen in de volkstaal werd hierin ook ingevoerd. Luther heeft hiernaast ruimte willen laten voor instrumentale muziek. Lutherse liturgie wordt gekenmerkt door verscheidenheid. Elke stad of streek binnen zijn invloedssfeer, Zuid-Duitsland en Zwitserland, maakte eigen keuzes gebaseerd op zowel de Formulae Missae en de Deutsche Messe (De Bie, 2000). Huldrych Zwingli Ook Huldrych Zwingli ( ), reformator van Zwitserland, zuiverde de mis eerst alleen van de offergedachte in zijn De canone Missae (1523). In 1525 heeft hij in Aktion oder Brauch des Nachtmals echter gebroken met de structuur van de mis en koos hij voor de structuur van de eerdergenoemde pronaus. De verkondiging van het Woord heeft bij Zwingli zo n grote plaats gekregen dat verder alles aanhangsels is geworden. Zelfs het avondmaal heeft bij Zwingli maar een beperkte plaats (De Bie, 2000). De Zwitserse liturgie was erg sober en bevatte ook geen gezang en muziek (Maag, 2016). Martin Bucer De visie op de eredienst van Martin Bucer ( ) lijkt op die van Luther, maar is soberder. Ook bij hem kreeg de verkondiging van het Woord een centrale plaats. Hiernaast hechtte Bucer evenals Luther veel waarde aan de gemeentezang in de volkstaal, maar instrumentale muziek wees hij af. De aankleding van de dienst, zoals de kleding van de voorganger, kaarsen en andere attributen beschouwde Bucer echter als een middelmatige zaak (De Bie, 2000).

3 Johannes Calvijn Uit de Institutie van Johannes Calvijn ( ) kunnen we opmaken dat Calvijn een tweetal zaken belangrijk vond. Als eerste was voor Calvijn het zingen in de gemeente erg belangrijk. Dat is ook te zien geweest aan zijn zorg voor het berijmen van de psalmen (De Bie, 2000). Calvijn is de enige reformator die gezorgd heeft voor een complete psalmberijming, het Geneefse Psalter (De Bruin en Van de Knijff, 2009). Het tweede dat uit de Institutie blijkt is dat Calvijn grote betekenis hechtte aan de eenheid tussen Woord en sacrament. Daarom was het voor hem van belang om het avondmaal zo vaak mogelijk, zo niet wekelijks, te vieren. Kenmerkend voor Calvijn was dat hij terug wilde naar de bronnen, naar het Nieuwe Testament en de periode daarna, echter door de traditie heen (De Bie, 2000). Anglicaanse kerk De Anglicaanse kerk, ontstaan in 1534, neemt wat betreft liturgie een aparte plaats in naast de reformatoren. In 1549 verscheen de eerste editie van The Book of Common Prayer van de hand van aartsbisschop Thomas Cranmer. Deze liturgie leek nog grotendeels op de vroegere rooms-katholieke erediensten. In de eeuwen daarna zijn verschillende nieuwe edities van The Book of Common Prayer uitgegeven waarin telkens in meerdere of mindere mate reformatorische en roomskatholieke elementen te vinden zijn. De uiteindelijke versie verschijnt in 1662, dat sinds 1980 wordt aangevuld met het Alternative Service Book. In dat laatste boek wordt teruggegaan op de liturgie zoals deze in de vroege kerk bestond (De Bie, 2000). Na de reformatie Tegenover de Anglicaanse kerk ontstond in de zestiende eeuw een kritische houding bij hen die de puriteinen genoemd worden. Zij vonden dat de kerk onder andere wat betreft liturgie te dicht bij de rooms-katholieke kerk stond. Voor de puriteinen is kenmerkend dat alleen de Schrift leidend is voor de invulling van de liturgie. De verkondiging van het Woord dient de kern te zijn van de samenkomst. De puriteinen wilden bovendien de vormgeving van de eredienst tot het uiterste versoberen om meer aandacht te leggen op inhoud. Aan het eind van de zeventiende eeuw ontstond in Duitsland het piëtisme, als reactie op de gevestigde orthodoxie. De orthodoxie kenmerkte zich door strakke regels voor de liturgie en ruimte voor goede kerkmuziek. Iemand als Johann Sebastiaan Bach voelde zich hierbij goed thuis. Bij de piëtisten lag echter de nadruk op innerlijke vroomheid. Daarbij pasten geen strakke regels en geen cantates, maar het eenvoudige lied waarin de innerlijke vroomheid tot uiting wordt gebracht. Deze invloed heeft ook Nederland bereikt, zoals te zien in liederen van onder meer Jodocus van Lodensteyn. De achttiende eeuw werd voornamelijk beheerst door de Verlichting. De nadruk kwam te liggen op de ratio en het individu. Dit had zijn weerslag op de prediking. Door de prediking moest een mens een steeds beter mens worden. Al in het puritanisme en het piëtisme speelde een verpersoonlijking een rol. In de Verlichting gaat het echter niet meer om innerlijke vroomheid, maar om zelfverheffing. De culturele stroming die in de negentiende eeuw vooral een rol speelde, was de romantiek. Kenmerkend is onder meer de verheerlijking van het verleden. Men ging zich verdiepen in de middeleeuwse liturgie. Bij de rooms-katholieken zorgde dit voor een restauratiebeweging voor het gregoriaans. Hiernaast kwamen in diverse protestantse verbanden in Europa liturgische bewegingen op gang (De Bie, 2000). Nederlands gereformeerde liturgie In 1617 en 1618 werd door de Dordtse synode een officiële kerkorde en liturgie vastgelegd. Daar zijn vele ontwikkelingen, synodes en besluitvormingen aan voorafgegaan (De Bie, 2000). In de huidige Nederlandse gereformeerde liturgie zien we invloeden van de verschillende hiervoor genoemde stromingen. Een bekend voorbeeld is de invloed van de Verlichting op de psalmberijming van 1773, die een plaats

4 heeft gevonden in de liturgie van de meeste reformatorische kerken. De oorsprong van de klassiekreformatorische liturgie is echter bij Calvijn te vinden. Ook hier is de psalmberijming die we gebruiken een voorbeeld van. Deze heeft haar oorsprong in het Geneefse Psalter van Calvijn (De Bruin & Van der Knijff, 2009). Zo is er veel meer te noemen. Onze voorbereidingszondag, de bediening van de Heilige Doop tijdens een kerkdienst, de Tien Geboden aan het begin van de dienst en het preken over een afgebakend aantal Bijbelverzen komen allen uit het Genève van Calvijn (Maag, 2016). De hedendaagse reformatorische liturgie voldoet echter niet meer in alle facetten aan de visie van Calvijn. Zoals eerder genoemd, hebben historische ontwikkelingen ook invloed gehad op de Nederlandse reformatorische liturgie. Zo wordt het avondmaal in veel gemeenten slechts drie of vier keer per jaar gevierd en niet maandelijks of zelfs wekelijks, zoals Calvijn dat wenste. Hiernaast heeft in de meeste kerken het orgel de plaats van een cantor overgenomen. Ter nuance valt te noemen dat de liturgie in Genève ook niet volledig functioneerde volgens Calvijns ideaal. Calvijn hield rekening met de plaatselijke omstandigheden van de gemeente, waar bijvoorbeeld de burgerlijke overheid besluiten nam over onder andere de invulling van de eredienst. Zo besloot men het avondmaal slechts viermaal per jaar te vieren (Maag 2016; De Bie, 2000). Over de calvinistische liturgie kan volgens De Bie zelfs mogelijk helemaal niet gesproken worden (2000). Toch valt de reformatorische liturgie wel te karakteriseren. Een belangrijk aspect van de klassiek-gereformeerde liturgie is haar soberheid. De prediking van het Woord staat centraal, de bediening der verzoening. Dat wordt omgeven met het gezang en het (dank)gebed. Ook die beide hebben een wezenlijke functie, aangezien het een antwoord is op de prediking van de zaligheid. Hiernaast hebben rituelen en ceremonieën zoals in de rooms-katholieke kerk geen plaats. Deze worden namelijk gezien als een voortzetting van de Oudtestamentische liturgie en een ontkenning van de volkomenheid van het offer van Christus. In het Oude Testament mochten alleen priesters tot God naderen. Vanaf het Nieuwe Testament mag de gehele gemeente naderen voor de troon van God (Hebr. 12:22-24). Bovendien heeft de soberheid van de dienst een besef in zich dat de echte en volmaakte eredienst nog zal aanvangen. Dat zal zijn op de dag dat de Heere alle eer zal ontvangen (Baars, 2012). Afsluiting Dit artikel heeft een achtergrondschets willen geven van de Nederlandse reformatorische liturgie. Vanzelfsprekend zal er meer over dit onderwerp te onderzoeken, te schrijven en met name ook te discussiëren zijn. Van belang is echter te zien dat in de reformatie van groot betekenis was dat leer en leven met elkaar in overeenstemming waren. Het was niet genoeg om naar de kerk te gaan op zondag; het geloof moest blijken in alle aspecten van het leven (Maag, 2016). We kunnen ons dus bezighouden met de invulling van de eredienst, maar belangrijker is de invulling van ons leven. Om te zingen met een van de erfenissen van Calvijn: Och, mocht ik, ( ) de vrije gunst, die eeuwig Hem bewoog, ( ) aanschouwen!. Literatuur Baars, A. (2012, 19 mei). Liturgie na Hemelvaartsdag. Reformatorisch Dagblad, p. 12. Te verkrijgen via: < Baars, A. (2014, 14 maart). Liturgie is niet alles, maar alles is wel liturgisch. De Wekker, pp Te verkrijgen via: <

5 Bie, H.J. de (2000). Samenkomen door de eeuwen heen: Historische achtergronden en ontstaan van de gereformeerde liturgie. In Velden, M.J.G. van der, Aa, W.P. van der, Bie, H.J. de (red.), Als wij samenkomen: Liturgie in de gereformeerde traditie (pp ). Zoetermeer: Uitgeverij Boekencentrum. Bruin, E. de, Knijff, J. van der (2009, 28 september). Hét levenswerk van Calvijn: Geneefse Psalter is kerk-historisch en cultuur-historisch monument. Reformatorisch Dagblad, p. 13. Te verkrijgen via: < Maag, K. (2016). Lifting Hearts to the Lord: Worship with John Calvin in Sixteenth-Century Geneva. Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company. Aan de lector zijn de volgende vragen gesteld: 1. Wanneer functioneert een kerkelijke gemeente tot Gods eer? 2. Wat is onze positie binnen de gemeente ten opzichte van de kerkelijke ambten? 3. Hoe bewaren we de harmonie binnen de gemeente? Ruimte voor aantekeningen

6