Gemeentelijk monument (Archeologie)- Dam in de Linge, Drostehuis

Transcriptie

1 Gemeentelijk monument (Archeologie)- Dam in de Linge, Drostehuis Inventarisatienummer : : TL AM Naam Object : Vindplaats Nyendamme/ Drostehuis/De Start (Industrieweg, Linge) Adres : nvt Postcode : nvt Kadastrale aanduiding : G 1518, L820 (deels), L1383 (deels) Oorspronkelijke functie : nvt Huidige functie : agrarisch, braakliggend Datering : Nieuwe Tijd, Middeleeuwen en ouder (oa IJzertijd) Inventarisatie : Figuur 1. Aanwijzingsgebied gearceerd. Typering Op de locatie is een"moated site" (complextype bestaande uit enkele gebouwen binnen een omgrachting), zijnde Huis De Start uit de Late Middeleeuwen, ook wel het Drostenhuys genoemd, aangetroffen. Hiervan is de globale begrenzing bepaald en de zuidelijke gracht gelokaliseerd. De hoofdgebouwen die we van 19e-eeuwse kaarten kennen waren alle gesitueerd op de plaats van de huidige Industrieweg. Veel unieker nog, is dat er een laatmiddeleeuwse rivierdam die haaks op het Lingedal ligt tijdens archeologisch onderzoek werd gesignaleerd. Op het oostelijke uiteinde hiervan ligt de moated site. Het blijkt te gaan om de uit historische bronnen bekende, maar nooit eerder gelokaliseerde Nyendamme (nieuwe dam) achter Drumpt. Het damlichaam blijkt nog grotendeels intact in het terrein te liggen en is feitelijk goed zichtbaar. Het strekt zich uit van de Rijsakkerweg aan de overzijde van de Dode Linge tot aan de huidige Industrieweg. De afmetingen zijn ca. 400 bij 75 m en de hoogte is nog ca. 1 m. Uit de boringen blijkt dat de opgebrachte laag ca. 1,2 m dik is en dat aan weerszijden van de dam sloten lagen. De zichtbare resten van de Nyendamme, in combinatie met de resten van Huis De Start in de tegenwoordige landschappelijke setting van het Lingedal verdienen de status van beschermd monument. Zeker is dat het in deze vorm om een zeldzaam, wellicht uniek fenomeen gaat. I

2 Tot slot is er onder de bovenstaande vindplaatsen een IJzertijdniveau waargenomen. Het is goed mogelijk dat er daarom eveneens een IJzertijdvindplaats verwacht mag worden. Ligging Het gebied ligt direct ten westen van de Industrieweg en ten noorden van de snelweg A15. Het gebied staat afgebeeld op kaartblad 39D van de topografische kaart van Nederland Historie van het gebied- Onderzoek Op de kadastrale minuut uit 1825 staat in het onderzoeksgebied een erf met enkele gebouwen afgebeeld. De zuidkant van het erf en de zuidkant van het langgerekte perceel westelijk daarvan, vormen de grens met de Zandwijksche Polder in de Gemeente Tiel. Het erf, dat de naam De Start heeft, hoorde samen met een aangrenzend driehoekig verkavelingsblok bij de gemeente Zoelen. Dit verkavelingsblok werd aan de westzijde begrensd door de Doode Linge en aan de oostkant door een smalle weg met de naam De Peer Gaard, die in het verlengde lag van de Staartsestraat. Dit verkavelingsblok werd aan die twee zijden omgeven door de gemeente Drumpt; het vormde dus een Zoelense enclave in Drumpt. Dam Het onderzoeksgebied ligt in het Lingedal. In de periode dat Tiel en Zandwijk een Brabantse enclave vormden in Gelders territorium (tot 1336) zijn verschillende pogingen ondernomen om de Linge af te dammen. Dat gebeurde voor de eerste maal in Deze dam in Tiel werd in 1270 doorgestoken door de hertog van Brabant, meteen weer hersteld en in 1274 opnieuw doorgestoken. In 1276 werd een nieuwe dam aangelegd achter Drumpt, op Gelders gebied dus, in het Diets die Nyen Damme genaamd. In 1303 werd opnieuw gewag gemaakt van de aanleg van die Nyendamme achter Drumpt. De uiteindelijke afdamming van de Linge, tussen Tiel en Zandwijk, vond plaats in Blijkbaar is er in de bronnen dus sprake van een oude dam en van een nieuwe dam. Waar bevonden deze zich? De locatie van de dam uit 1304 is duidelijk, die lag op de plaats van de huidige straat Voorstad (aan de noordoostkant van de historische binnenstad), in de jongste fase van de Lingebedding, tussen de rechtsgebieden van Tiel en Zandwijk (maar feitelijk geheel op Zandwijkse grond). Op oude kaarten en in de huidige topografie is deze dam nog goed zichtbaar als uitstulping aan de met muren en grachten versterkte stadskern. Wij veronderstellen dat ook de vermeldingen van 1259, 1270 en 1274 op diezelfde locatie betrekking hebben. Met andere woorden, de oude dam lag o.i. in de binnenstad van Tiel. Voor de nieuwe dam beschikken we over diverse oude topografische kaarten waarop de veldnaam Nieuwendam vermeld is in een verkavelingsblok ten noorden van Drumpt, tussen de huidige Groenendijk en het Zoelensepad. De Start De eerste vermeldingen over De Start zijn afkomstig van een oorkonde uit het Archief van de Duitse Orde. Deze vermelding dateert uit De brief gaat over de overdracht van een tijnsbrief (pachtcontract) op een stuk land in De Stert, grenzend aan die zydewynde. Van Heiningen identificeerde deze zijwende of zijkade met de Staartsestraat, een weg die over een grote lengte de oostelijke oever van de (Doode) Linge volgde. Hetzelfde stuk land kwam kort na 1360 in handen van de Duitse Orde en is daar in ieder geval tot 1880 gebleven. In 1455 worden de rechten vastgesteld van bewoners van de Stert om het Tielse, Zandwijkse en Drumptse water te mogen blijven weren van hun territorium. Van bewoning is voor het eerst met zekerheid sprake als De Staartse Bouwing genoemd wordt in een oorkonde uit het archief van Heren en Graven van Culemborg in In die oorkonde wordt het leengoed De Start door Johan van den Steenhuis en zijn vijf zonen opgedragen aan Gerard, de heer van Culemborg (Gerard II, ). Het oorspronkelijke leengoed van Soelen en Aldenhage wordt daarmee door van den Steenhuys overgedragen aan de heer van Culemborg. Johan van den Steenhuys was II

3 Ambtman van de Neder-Betuwe en zijn zoon Gerrit was schepen en burgemeester van Tiel. Op kaarten van rond 1650 wordt het huis aangeduid als Drostenhuys. Vermoedelijk was van den Steenhuys of één van zijn zoons enige tijd drost (rentmeester) van de heer van Culemborg, want in de 17e eeuw was het goed zeker niet in bezit van een drost (Van Heiningen 2006). In de historische binnenstad van Culemborg staat naast het voormalige kasteel nog steeds een 15e eeuws gebouw met de naam Drostenhuis. Uit het voorgaande blijkt dat op De Start reeds voor 1452 een aanzienlijk huis gestaan moet hebben. Verwacht mag worden dit een groot gebouw van baksteen was met een gracht eromheen. Dergelijke adellijke huizen met een niet primair verdedigbare functie worden aangeduid met de term moated site. Op de oudste kadastrale minuut uit 1825 krijgen we een duidelijk beeld van de toen nog bestaande bouwmassa: we zien een groot huis met bijgebouw, enkele kleine huisjes en twee hooibergen. In 1858 wordt het oude hoofdgebouw alweer gesloopt om plaats te maken voor een 20 meter breed landhuis, een nieuw tweede bijgebouw, een schuurberg, een hooiberg en een duiventil. In 1878 werden het hoofd- en bijgebouw weer gesloopt om er een herenhuis voor in de plaats te zetten. Rond 1900 resteerde er niet meer dan een terp met het oudste bijgebouw en de wiel, een ovale vijver direct noordelijk van de bouwmassa, waarvan Van Heiningen veronderstelt dat daar de grond uit is gehaald om het terrein op te hogen. Dit laatste resterende bouwdeel van de Start, een grote witte schuur met elementen uit de 18e eeuw, is in 2010 gesloopt. De reeks opeenvolgende hoofdgebouwen die op kadastrale kaarten uit de 19e eeuw zichtbaar zijn, bevonden zich aan de oostzijde van het erf. Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst In de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie 1 worden criteria genoemd voor de waardering van archeologische vindplaatsen: 1. Waardering op belevingsaspecten De belevingswaarde van een archeologisch monument valt uiteen in twee criteria: schoonheid en herinneringswaarde. Bij beide gaat het vooral om zichtbare vindplaatsen. Schoonheid Herinneringswaarde 2. Waardering op fysieke criteria De fysieke kwaliteit wordt bepaald door de mate waarin archeologische overblijfselen nog intact en in hun oorspronkelijke positie aanwezig zijn. Binnen deze waarde wordt onderscheid gemaakt tussen de criteria gaafheid en conservering. Gaafheid Conservering 3. Waardering op inhoudelijke criteria Een waardering op basis van inhoudelijke kwaliteit kent de volgende criteria: Zeldzaamheidswaarde: Informatiewaarde: Ensemblewaarde: Representativiteit 1 De Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie ( is een dwingende set regels en richtlijnen waaraan alle vergunningsplichtige archeologische partijen in Nederland gehouden zijn. De KNA omschrijft met name de diverse (inhoudelijke) kwaliteits,-en processtappen alsmede de waarderingssystematiek voor vindplaatsen. Deze KNA-systematiek is op hoofdlijnen gebruikt te helpen bij het typeren van de vindplaats. III

4 Waardering vindplaats op basis van motiveringssystematiek 1.Waardering op belevingsaspecten Schoonheid Dit waarderingscriterium wordt zelden gescoord. Maar dit waarderingscriterium is juist bij deze vindplaats van zeer groot belang. Het is in feite de visuele representatie van het verder onzichtbare archeologische bodemarchief. Visueel waarneembare vindplaatsen vormen een zichtbare herinnering aan het verleden en dienen -conform nationaal beleid- zoveel mogelijk behouden te blijven, zelfs al is de wetenschappelijke betekenis in bepaalde gevallen gering. In Nederland zijn zichtbare archeologische vindplaatsen relatief schaars. Het feit dat dit criterium gescoord kan worden, maakt de vindplaats op grond van bovenstaande al per definitie behoudenswaardig. Zichtbaarheid: Het damlichaam blijkt nog grotendeels intact in het terrein te liggen en is feitelijk goed zichtbaar. Op de AHN (Hoogtekaart) "springt" het er eveneens uit. Vorm en structuur: Het strekt zich uit van de Rijsakkerweg aan de overzijde van de Dode Linge tot aan de huidige Industrieweg. De afmetingen zijn ca. 400 bij 75 m en de hoogte is nog ca. 1 m. De opgebrachte laag is ca. 1,2 m dik is en aan weerszijden van de dam lagen sloten. Relatie met de omgeving: De dam ligt in een gebied met landschappelijke waarde. Voor de hand ligt de relatie met de Linge en ook de relatie met het middeleeuwse "Drostehuis", waarvan de laatste resten tot de sloop in 2010, nog overeind stonden. Op basis van bovengenoemde kan gesteld worden dat de waarde van de vindplaats: zeer hoog is. Herinneringswaarde De herinneringswaarde is de herinnering die het archeologisch monument oproept over het verleden en de mate waarin deze kan worden gekoppeld aan historische gebeurtenissen. Verbondenheid met feitelijke historische gebeurtenis: In de periode dat Tiel en Zandwijk een Brabantse enclave vormden in Gelders territorium (tot 1336) zijn verschillende pogingen ondernomen om de Linge af te dammen. Dat gebeurde voor de eerste maal in Deze dam in Tiel werd in 1270 doorgestoken door de hertog van Brabant, meteen weer hersteld en in 1274 opnieuw doorgestoken. In 1276 werd een nieuwe dam aangelegd achter Drumpt, op Gelders gebied dus, in het Diets die Nyen Damme genaamd. In 1303 werd opnieuw gewag gemaakt van de aanleg van die Nyendamme achter Drumpt. De uiteindelijke afdamming van de Linge, tussen Tiel en Zandwijk, vond plaats in Associatie met toegeschreven kwaliteit of betekenis: Voor de nieuwe dam zijn er diverse oude topografische kaarten overgeleverd waarop de veldnaam Nieuwendam vermeld is. Alhoewel de dam in de loop der eeuwen in de vergetelijkheid is geraakt, is de naam blijven voortbestaan. Daarnaast zijn er de restanten van het Drostehuis. Alhoewel hier nu niets meer van zichtbaar is, is het welbekend dat de laatste restanten hiervan nog bovengronds aanwezig waren, maar in 2010 zijn gesloopt. Alhoewel er, afgezien van een handvol (amateur-)historici, nog weinig mensen zijn die weten wat de geschiedenis van het gebied is, zijn er relatief veel mensen die wel weten dat hier "een oud huis" heeft gestaan. IV

5 Op basis van bovenstaande kan worden geconcludeerd dat er enige mate van herinneringswaarde aanwezig is. 2. Waardering op fysieke criteria Gaafheid: De dam is nog ongeveer 400 meter lang en tot ca. 1 meter boven het maaiveld zichtbaar. Op basis van het vooronderzoek kan worden gesteld dat de ruimtelijke gaafheid van de dam groot is. Op basis van hetzelfde onderzoek kan worden gesteld dat de stratigrafie eveneens intact lijkt te zijn. Ter hoogte van het voormalige erf van de Start (Industrieweg 103) zijn wel forse verstoringen geconstateerd. Deze hebben echter geen effect gehad op de dam. De verstoringen kunnen mogelijk wel van invloed zijn op de resten van het Drostehuis. Het is niet bekend waar vroegere fasen hebben gelegen en in welke mate deze te lijden hebben gehad onder latere werkzaamheden en wegaanleg. Conservering: De conservering van de vindplaats is niet uitvoerig bestudeerd. Echter, de intacte bodemopbouw inzake de dam, gecombineerd met de veelal positieve conserveringsomstandigheden in het Rivierengebied, lijken erop te duiden dat er sprake zal zijn van een goede conservering. Op basis van de bovenstaande kan gesteld worden dat de fysieke criteria inzake de dam hoog zijn, en inzake De Start/Drostehuis middelmatig tot hoog. 3. Waardering op inhoudelijke criteria Zeldzaamheidswaarde: Zoals eerder gesteld is het in Nederland zeldzaam een archeologische vindplaats aan te treffen die zichtbaar is boven het maaiveld en conform nationaal beleid is dit criterium alleen al voldoende om zorg te dragen voor goede bescherming. Daarnaast is deze dam een uniek element uit de Tielse en regionale historische ontwikkeling. De ontwikkeling van het Drostehuis/Huis "De Start" moet in ditzelfde licht worden bezien. Informatiewaarde: De archeologische informatiewaarde voor de gemeente Tiel en de directe omgeving is zeer hoog. Daarnaast is de dam en het Dorstehuis/Huis de Start te koppelen aan historische gebeurtenissen. De dam kan van grote invloed zijn op onze kennis van de gebiedsontwikkeling en de historische ontwikkelingen voorafgaand en na aanleg van de dam. Een relatie of vergelijking met de dam aan de Voorstad, maar ook de relatie tot het Huis de Start of een voorloper hiervan zijn onderzoekswaardig. In de Betuwe en het Rivierengebied staat de omgang met water -de strijd met of de strijd tegen- hoog op de agenda. De dam is een fysiek en zichtbaar element hierin en zou een aantal onbeantwoorde vragen kunnen ophelderen. Naast de informatiewaarde voor de gemeente/regio is er daarnaast provinciaal archeologisch beleid. Paragraaf 5.6 van de Provinciale kennisagenda van het Rivierengebied handelt over de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Er ligt grote nadruk op interdisciplinair onderzoek (archeologie icm bv historische geografie, bouwhistorie etc) en archeologie in relatie tot landschap. Daarnaast is in paragraaf 6.1 een prominente rol weggelegd voor de archeologie in relatie tot de rol van het water en gebruik van het landschap. De informatiewaarde van dit terrein is binnen provinciaal opzicht daarmee ook van waarde. V

6 Tot slot is er de nationale onderzoeksagenda archeologie. NOaA 2 hoofdstuk 21 handelt over de middeleeuwen en later in het rivierengebied. Hierin staat gemeld: "Het belangrijkste onderzoeksthema in het rivierengebied is de interactie tussen de mens en het landschap. Deze wisselwerking staat niet alleen centraal voor de Middeleeuwen en Nieuwe tijd, maar geldt voor alle perioden. De bewoning in en het gebruik van het rivierengebied wordt door de tijd heen gekenmerkt door een voortdurende wisselwerking tussen mens en landschap. Lange tijd stond deze wisselwerking vooral in het teken van adaptaties van de mens aan de zich telkenmale veranderende landschappelijke omstandigheden. De mens was grotendeels overgeleverd aan de grillen van de natuur. Hierin kwam verandering met de aanleg van dijken. Vanaf dat moment waren de rollen min of meer omgedraaid. De mens dicteerde de ontwikkeling van het landschap van het rivierengebied. Bedijkingen en de aanleg van andere waterstaatkundige werken, zoals duikers en dammen, betekenden niet alleen een vrijwaring van overstromingen, maar maakten het tevens mogelijk om laag gelegen gebieden te ontginnen." Ensemblewaarde: De dam vormde een belangrijke factor in de ontwikkeling van het landschap. Het is goed mogelijk dat de ligging van het laatmiddeleeuwse Huis De Start /Drostehuis op de oostkant van de dam bewust is. Het is zeer wel denkbaar dat de Gelderse hertog een versterking bouwde op de plaats waar de Nyendamme de doorgaande weg vanuit Tiel (de Staartsestraat) kruiste, en dat dit de voorloper is van Huis De Start. De verschillende fases van Huis De Start en/of voorlopers hiervan is naast het feit dat dit archeologisch uiterst relevant is, ook (bouw)historisch van waarde. Representativiteit: De dam is kenmerkend voor de toenemende mate waarop in de Middeleeuwen gebruik werd van het water om controle te hebben op het landschap en de bewoners van het landschap. Het aantal vergelijkbare vindplaatsen van goede fysieke kwaliteit uit dezelfde periode ontbreekt vrijwel geheel. Op basis van bovenstaande kan geconcludeerd worden dat de inhoudelijke criteria een hoge score toegekend worden. Samenvatting Op de locatie industrieweg/ Rijsakkerweg zijn overblijfselen van de historische versterking "De Start" aangetroffen. Op de locatie is daarnaast bovengronds een uniek archeologisch fenomeen geconstateerd. Een verhoging in het landschap wijst op de afdamming van de Linge in de Middeleeuwen. Bovengrondse archeologische vindplaatsen zijn zeer zeldzaam en alleen om die reden al behoudenswaardig. Op basis van de andere criteria scoort de vindplaats echter eveneens hoog en is ook daarmee behoudens- en beschermingswaardig. 2 VI

7 Bronnen Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, Paleogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Assen. Brouwer, R., Plangebied Industrieweg en Linge, gemeente Tiel; archeologisch vooronderzoek:een bureau- en inventariserend veldonderzoek -verkennende fase. RAAP-notitie RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Heiningen, H. van, De Start, vergane glorie in een klein poldertje. De Gelderlander, 26 juni Norde. E.H.L.D., & E.M.P. Verhelst, De start van Tiel. Resten uit het Neolithicum en de Vroege Bronstijd in Tiel-De Start. Archeologische vooronderzoek in het plangebied Waterberging: een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven. RAAP-rapport RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Verhelst, E.M.P., & L.M. Flokstra, De Stert op die Nyendamme. De herontdekking van de middeleeuwse Lingedam achter Drumpt, gemeente Tiel; archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek (karterende fase). RAAP-Notitie 4537, RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Onderzoekskader Nationale Onderzoeksagenda Archeologie (NOaA) Kennisagenda Archeologie Gelderland- Rivierengebied VII

8 Afbeeldingen 1. Op de Hoogtekaart (AHN) is de verhoging in het landschap, doorsneden door de Linge, goed zichtbaar. VIII

9 2. De verhoging in het landschap is goed zichtbaar (zie de glooiing van de afrastering). IX