Familiewapens. en het nut van wapenregistratie. Christoph ten Houte de Lange. Inleiding

Transcriptie

1 Christoph ten Houte de Lange Familiewapens en het nut van wapenregistratie Inleiding In de hiernavolgende bijdrage wil ik kort op een speciaal aspect van de wapenkunde ingaan namelijk op het belang wapens op enigerlei wijze vast te leggen en te registreren. Het is verheugend dat er tegenwoordig veel belangstelling voor familiewapens bestaat. Een familiewapen is immers het symbool voor een bepaalde familie en als zodanig een vreugdevol bezit. Als een familie al gedurende lange tijd een wapen voert is er sprake van een zekere traditie en zullen de leden van die familie wel weten hoe hun wapen er uit ziet. Anders ligt dat bij een geslacht waarbinnen geen traditie tot het voeren van een wapen bestond, maar waar door onderzoek gebleken is dat een voorouder ooit een wapen heeft gevoerd. In dit geval, maar ook als er geen wapen bestond en men is overgegaan tot het aannemen van een nieuw wapen, dan is het zinvol om het wapen te laten registreren of op de een of andere manier vast te leggen bijvoorbeeld in een publicatie. Wellicht ten overvloede zij opgemerkt: iedere Nederlander heeft het recht een wapen aan te nemen en te voeren. Een wapen kan dus ook zuiver persoonlijk zijn, het is dan het symbool van dat ene individu. Ook in dat geval lijkt registratie zinvol. Elk wapen is ooit nieuw geweest, er bestaat derhalve geen verschil in waarde tussen een oud en een nieuw wapen. Een voorwaarde voor een goed wapen is wel, dat het volgens de regels van de heraldiek is samengesteld en wordt afgebeeld. In elk behoorlijk handboek over heraldiek zijn die regels na te lezen. Een solide heraldisch advies van een deskundige is bij het ontwerpen en aannemen van een wapen wel raadzaam. Te vaak zien wij wapens, die kennelijk door niet terzake deskundigen zijn ontworpen, wat jammer is. Het doet afbreuk aan een oeroude traditie. 109

2 Vastlegging Het vastleggen van een wapen met de nodige documentatie dient verschillende doelen. Hieronder volgt een beknopt overzicht. Het geven van bekendheid Ten eerste heeft een familiewapen, hét familiesymbool bij uitstek, pas echt een functie als het ook bij anderen bekend is of kan zijn. Dat wil zeggen dat anderen het op de een of andere manier kunnen opzoeken. Pas dan kan men verwachten dat het symbool alleen aan dat ene geslacht voorbehouden blijft. Het zou immers toevallig kunnen gebeuren, dat familie A, zonder opzet, hetzelfde wapen aanneemt als familie B, om de eenvoudige reden, dat niet bekend was dat het al eerder was aangenomen door familie B. Het voorkómen van usurpatie Ten tweede voorkomt vastlegging het wederrechtelijke gebruik, wij noemen dit usurpatie, van een wapen door een ander al dan niet gelijknamig geslacht. Het vastleggen van herkomst en betekenis Ten derde heeft de vastlegging tot doel om, ook van oude wapens, de herkomst, en eventueel de betekenis ervan te documenteren. Voor kunsthistorici en andere onderzoekers is dit van groot nut, omdat hierdoor identificatie wordt vergemakkelijkt. Het geven van een goede beschrijving en afbeelding Ten vierde wordt bij een juiste vastlegging een volgens de heraldische regels goede beschrijving gegeven en het wapen correct afgebeeld. Het opstellen van een juiste blazoenering, zoals de beschrijving in de heraldiek wordt genoemd, is niet eenvoudig. Menig heraldisch kunstenaar krijgt vroeg of laat te maken met onduidelijke beschrijvingen waardoor het soms onmogelijk is te weten hoe het wapen er uit moet zien. De enige oplossing is dan te zoeken naar een oude of oorspronkelijke afbeelding. Ook bij het identificeren is een goede beschrijving onontbeerlijk. Verschillende vormen van vastlegging en publicatie Herauten en later heraldisch geïnteresseerden legden met de hand geschreven en geschilderde wapenboeken aan. Dit waren hun naslagwerken waarin meestal minutieus volledige wapens of alleen wapenschilden werden afgebeeld. Zeer verdienstelijk is het via de computer toegankelijk maken van dit soort manuscripten door het Centraal Bureau voor Genealogie. Veel meer toegankelijk dan manuscripten was voor derden publicatie door middel van druk. In Nederland, maar ook daarbuiten, worden al 110

3 eeuwen lang genealogieën gepubliceerd, waarbij veelal familiewapens zijn beschreven en of afgebeeld. Ik noem enkele Nederlandse voorbeelden: Bekend uit de zeventiende eeuw is D oude Chronycke ende Historien van Holland, Zeeland ende Utrecht door W. van Gouthoeven uit 1636 dat een aantal genealogieën van voorname geslachten bevat. In de achttiende eeuw, dat wil zeggen tussen 1760 en 1781, publiceerde A. Ferwerda het Adelijk en Aanzienlijk Wapenboek van de Zeven Provincien waarbij gevoegt een groot aantal genealogien van voorname adellijke en aanzienlijke familien. Wat de negentiende eeuw betreft zijn Wapenboek van de Nederlandschen Adel door J.B. Rietstap en Stam- en Wapenboek van aanzienlijke Nederlandsche familiën bekend om hun prachtige in kleur afgebeelde wapens. Een nadeel van deze werken is, dat er vrijwel niets over de herkomst van de familiewapens wordt vermeld. Wél documenteren deze werken welk wapen door welk geslacht werd gevoerd. Een soortgelijk werk, maar dan met veel meer wapens is het Repertorium familiewapens van bekende Nederlandse geslachten van mijn hand, dat in 2001 verscheen. Daarin zijn 3532 wapens afgebeeld en wordt verwezen naar de literatuur waaruit de wapens komen. Dit werk had meer de bedoeling om de wapens zo volledig mogelijk en in kleur te tonen, in plaats van slechts een schildje in zwart-wit zoals dat is afgebeeld in de hierna genoemde twee series. In de twintigste eeuw begonnen de reeksen Nederland s Adelsboek en Nederland s Patriciaat. In Nederland s Adelsboek treft men zeker voor wat betreft de laatste 25 jaargangen goede wapenbeschrijvingen aan met vermelding van de datum waarop zij werden vastgelegd bij toetreding tot de Nederlandse adel. Helaas ontbreekt hier een vermelding van de herkomst van de desbetreffende wapens. In sommige gevallen zijn deze heel oud, maar andere zijn verleend c.q. aangenomen bij de opname in de Nederlandse adel. In Nederland s Patriciaat worden de wapens van de betrokken geslachten beschreven en vindt men, zeker voor wat de recentere jaargangen betreft, een redelijk goede documentatie betreffende de herkomst ervan. Naast deze werken bestaan er nog enkele andere series, zoals bij voorbeeld Nederlandse Genealogiën en tal van tijdschriften van genealogische verenigingen. Bekende tijdschriften zijn De Nederlandsche Leeuw, orgaan van het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde, en Gens Nostra het tijdschrift van de Nederlandse Genealogische Vereniging. In al deze werken en bladen worden genealogieën gepubliceerd soms met beschrijving en vermelding van het wapen van de desbetreffende familie. Men zou kunnen stellen, dat er dus voldoende mogelijkheden tot documentatie en vastlegging van familiewapens bestaat. 111

4 Wapenregistratie Toch blijkt de behoefte aan een vorm van registratie van wapens steeds groter. De voornaamste reden hiervan is het ontstaan van het Internet in de laatste decennia van de 20ste eeuw en de enorm gegroeide interesse voor de heraldiek. Laten wij even over de grenzen kijken en zien hoe men elders met wapenregistratie omgaat, ik beperk mij wederom tot enkele voorbeelden om dan vervolgens naar de situatie in Nederland te kijken. Buitenland Groot Brittannië heeft het oudste instituut op heraldisch gebied namelijk The College of Arms voor Engeland en Wales te Londen en diens Schotse tegenhanger The court of the Lord Lyon te Edin- Voorbeeld van een Brits wapendiploma. Het bijzondere ervan is, dat dit het wapen van een Nederlander betreft, namelijk dat van Drs. P.H.M. Keesom. 112

5 burgh. De Britse wapenkoningen verlenen wapens en geven wapenbrieven uit op basis van een Koninklijk charter. Ook in landen die behoren tot het Britse gemenebest bestaan heraldische instellingen die van overheidswege c.q. uit naam der Koningin wapens verlenen en registreren 1. In België worden wapens verleend, vastgesteld en gewijzigd door de Kroon voor wat de adel betreft. Door de Vlaamse overheid worden echter ook sedert 1998 wapens geregistreerd op verzoek van inwoners van Vlaanderen 2. Nederland In Nederland bestaat als officieel heraldisch college de Hoge Raad van Adel, maar deze instelling houdt zich (helaas) alleen met overheidsheraldiek en wapens van adellijke families bezig. Wapens van burgers worden tegenwoordig niet geregistreerd. In de negentiende eeuw heeft door de Hoge Raad van Adel, in de slechts enkele geval- Voorbeeld van een Vlaams wapendiploma waarbij een nieuw wapen wordt verleend aan twee gebroeders du Quesne. Afbeelding welwillend ter beschikking gesteld door heraldisch tekenaar William Coolen te Berkel-Enschot. 113

6 len dat een wapen door de Koning aan een burger werd verleend, registratie plaatsgevonden. Voorts houden verschillende instellingen er wapenregisters op na. De belangrijkste daarvan is het Centraal Bureau voor Genealogie. In het wapenregister van dat bureau worden op verzoek wapens opgenomen en sedert enige jaren van de geslachten die in Nederland s Patriciaat worden gepubliceerd. Op verzoek worden oude zowel als nieuwe wapens geregistreerd en wordt er een wapenbrief verstrekt. Naar keuze met een met de hand geschilderd wapen erop of een digitaal vervaardigde versie van het wapen. Daarnaast kennen wij onder meer het wapenregister van de Nederlandse Genealogische Vereniging en van de Fryske Rie foar Heraldyk. Voorbeeld van een wapenbrief van het Centraal Bureau voor Genealogie. 114

7 Een groot voordeel van het wapenregister van het Centraal Bureau voor Genealogie is, dat dit ook via het Internet raadpleegbaar is. In onze haastige tijd is dit zeker een voordeel. Bovendien worden de wapenschilden, de beschrijvingen en de bronnen keurig afgedrukt in het Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie. Historisch is het wel verklaarbaar, dat registratie van familiewapens door de Hoge Raad van Adel nooit echt op gang gekomen is, wat overigens ook geldt voor een consistent adelsbeleid. Hierdoor is er dus in Nederland geen sprake van officiële wapenregistratie, laat staan van wapenverlening. Eigenlijk is dit wel jammer, want veel mensen hechten nu eenmaal aan een officieel vastgesteld wapen. Velen beleven wel plezier aan de wapenbrieven van het Centraal Bureau voor Genealogie, meer menigeen zou waarschijnlijk de voorkeur geven aan een officieel wapendiploma zoals de Britse. Ontegenzeggelijk zijn de buitenlandse wapendiploma s aantrekkelijker dan de eenvoudige brieven die het Centraal Bureau voor Genealogie afgeeft. Conclusie en aanbeveling Het verdient aanbeveling, dat het digitale wapenregister van het Centraal Bureau voor Genealogie wordt aangevuld met alle wapens die ook elders in registers worden opgenomen teneinde tot één Centraal Nederlands Wapenregister te komen, waarin alle Nederlandse wapens te vinden zullen zijn. Het op eigen gezag aannemen van een wapen moet niet beperkt worden, dat zou tegen onze traditie indruisen. Het doen opnemen van elk nieuw wapen in het Centraal Nederlands Wapenregister dient echter gestimuleerd te worden. Daarnaast zou men om tegemoet te komen aan de ontegenzeggelijk bestaande behoefte aan een officieel wapendiploma, het liefst uitgegeven vanwege de Koning of de Nederlandse overheid, de mogelijkheid tot het verkrijgen daarvan tegen betaling van de ermee verbonden kosten, mogelijk gemaakt moeten worden. Een neveneffect daarvan zal zijn, dat ook de heraldische schilderkunst levend wordt gehouden en gestimuleerd. De meest gerede partij om een initiatief hiertoe te nemen lijkt mij de Hoge Raad van Adel. 1 Door The Canadian Heraldic Authority gevestigd in het Office of the Secretary tot the Governor General te Ottawa, worden wapens aan Canadezen verleend. Er bestaan verschillende keuzemogelijkheden voor het soort van diploma dat men wil hebben, voor elke portemonnaie is er een passende keuze mogelijk. 2 Decreet (Wet) van 3 februari 1998 houdende vaststelling van het wapen van privé-personen en instellingen; besluit van de Vlaamse Regering van 17 juli 2000 tot uitvoering van voornoemd decreet. 115