PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 Mannenbroeders laten in geweten een kabinet vallen De huizencrisis, 22 december 1960 A l e x a n d e r v a n K e s s e l Ik hoop (...) dar wij vredig het Kerstfeest zullen kunnen vieren, sprak het VVD-Tweede Kamerlid D. Schuitemaker2 einde 1960 tijdens de begrotingsbehandeling van het departement van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid. Zijn hoop zou ijdel blijken: een motie van de antirevolutionair J. van Eibergen-^ bracht diens partijgenoot minister J. van Aartsen4 en in diens kielzog het gehele kabinet-de Quay ten val. Het aannemen van de Kameruitspraak was het gevolg van opgelopen spanningen tussen de Tweede Kamerfractie van de a r p en de geestverwante ministers.5 Al tijdens de periode van het laatste kabinet-drees ( ) had de antirevolutionaire fractie steeds meer afstand genomen van het regeringsbeleid, dat mede gedragen werd door twee partijgenoten. Op de achtergrond speelde een conflict over de macht in de a r p. Tot juni 1956 was die steeds in handen geweest van één persoon. Na Abraham Kuyper6 en Hendrikus Colijn7 was Jan Schouten8 de onbetwiste partijleider geweest. Het aftreden van Schouten luidde een periode van onduidelijkheid in over de koers en het leiderschap in. Zowel J. Zijlstra9, aanvoerder van het ARP-smaldeel in het kabinet, als J.A.H.J.S. Bruins Slot,10 de voorzitter van de Tweede Kamerfractie, maakte aanspraak op het politieke primaat in de partij. Had de fractie Zijlstra c.s. al tijdens het laatste kabinet-drees hinderlijk kritisch voor de voeten gelopen, dat veranderde niet na het aantreden van de centrumrechtse coalitie onder leiding van De Quay in De ontstaansgeschiedenis van het kabinet-de Quay leverde op zichzelf al genoeg stof op voor onderlinge irritatie. Na een hevige discussie in en tussen de bestuurlijke gremia was voor de verkiezingen van mei 1959 de populaire Zijlstra aangewezen als enige lijsttrekker. Daags na de verkiezingen werd Bruins Slot herkozen als fractievoorzitter, waarop hij ook de formatieonderhandelingen ging voeren. In de eerste poging van formateur J.E. de Quay11 keerden niet de demissionaire bewindslieden Zijlstra en Van Aartsen terug als ministers, maar zouden de fractieleden C.P. Hazenbosch12 en A.W. Biewenga^ toetreden tot 35

3 PO LITIEK ALS PASSIE De ministers Korthals, De Quay, Van Aartsen en Beerman achter de regeringstafel na de stemming. Op de achtergrond de indiener van de motie, Van Eibergen. [Spaarnestad Photo] 36

4 M ANNENBROEDERS LATEN in GEWETEN* EEN KABINET VALLEN het kabinet. Onder druk van de antirevolutionaire achterban moesten beide aspirant-ministers hun toezeggingen aan De Quay echter intrekken. Na een tweede informatiefase van demissionair premier L.J.M. BeelJ4 slaagde De Quay er alsnog in zijn kabinet te formeren - ditmaal wél met Zijlstra en Van Aartsen. Hazenbosch en Biewenga bleven verbitterd over het gemiste ministerschap, maar ook het gezag van Bruins Slot had een knauw gekregen. De eerste anderhalf jaar bleef de houding van ARP-fractie kritisch. Volgens de Kamerleden was de ministersploeg te behoudend en werkgeversgezind in samenstelling en beleid. Hierdoor kreeg de oppositionele p v d a eenvoudig scoringskansen. De a r p moest bewijzen dat ook zonder de sociaaldemocraten sociaal beleid gevoerd kon worden, zo was de opvatting onder de mannenbroeders. D e fractie beoordeelde daarnaast enkele bewindslieden als ronduit zwak ; zij zouden eigenlijk vervangen moeten worden. Diverse botsingen russen het kabinet en de ARP-fractie volgden: over de grondbelasting, de Loterijwet, de loonpolitiek. Einde 1960 kwamen in de aanloop naar de behandeling van de begroting van minister van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid Van Aartsen de tegenstellingen tot een kookpunt. De minister had voor 1961 een bouwvolume begroot van huizen. Vijftienduizend daarvan waren toegewezen aan de private sector, de overige zouden gebouwd worden met overheidssteun. Dat waren er te weinig om de woningnood effectief te bestrijden, zo meende de Kamerfractie. Zij wenste minstens vijfduizend woningwetwoningen méér. Minister van Financiën Zijlstra was het voortdurende gestook door de fractie echter beu. Hij vond de meeste eisen financieel onverantwoord en had in de ministerraad de grenzen van de mogelijkheden voor Van Aartsen scherp gemarkeerd. Hij had het de ARP-Kamerleden in een overleg ook meegedeeld: Over mijn lijk geen woning meer. Tijdens de eerste dag van de begrotingsbehandeling, op 21 december, uitte de voltallige Kamer haar onvrede over de door de minister ingediende begroting. N iet alleen de ARP-fractie, maar ook die van k v p en c i i u waren uiterst scherp. N a afloop van de vergadering werd zowel in de kring van de k v p als die van de a r p in informeel overleg tussen fractie en ministers gezocht naar een oplossing. Onder de katholieken ging dat makkelijker dan bij de antirevolutionairen. Een handreiking van de kant van Van Aartsen werd door enkele ARP-fractieleden van de hand gewezen als kruidenierspolitiek. Op bezoek bij KVP-minister M arga Klom pé15 lieten Bruins Slot en Hazenbosch er die avond weinig onduidelijkheid over bestaan: het kabinet zou vallen! 37

5 POLITIEK ALS PASSIE Een dag later was het aan Van Aartsen om te antwoorden. Hij kon niet tegemoetkomen aan de wensen van de Kamer, zo luidde zijn verweer, vanwege het gevaar van overbesteding. Aan het slot van zijn antwoord toonde hij zich niettemin bereid tot een zekere overschrijding van het bouwvolume, maar zeker niet tot vijfduizend woningen méér. In de hierop volgende middagschorsing vond koortsachtig overleg plaats, waarbij de emoties hoog opliepen. Van het vermeende overvloedige jenevergebruik tijdens het ARP-fractieberaad, zoals de overlevering het wil, is echter geen bewijs voorhanden.16 Spiritualiën waren ook niet nodig voor een escalatie. Het politieke dynamiet onder de mannenbroeders had zich al hoog opgestapeld. WD-leider P.J. Oud17 moest tijdens een bezoek aan een gezamenlijk o verleg van de fracties van a r p en c h u vaststellen dat een compromis niet meer mogelijk was. In de vergaderkamer hing volgens de liberale leider de sfeer van een kleedkamer tijdens een interlandvoetbalwedstrijd. De antirevolutionairen waren vooral verbolgen over het feit dat Zijlstra eerder niet bereid was tor concessies, terwijl De Quay er met de KVP-fractie blijkbaar wél uitgekomen was. a r p en c h u zouden met een eigen motie komen. Om half acht werd de vergadering hervat. Niet alleen Van Aartsen, maar ook premier De Quay en later in het debat ook de ministers A.C.W. Beerman18 (c h u, Justitie) en H.A. Korthals19 (w d, Verkeer en Waterstaat) namen plaats achter de regeringstafel. Van Eibergen diende de ARp/cnu-motie in, waarin gevraagd werd om 5000 meer te subsidiëren woningen gelijkelijk te verdelen over de premiesector en de extra gesubsidieerde woningwetsector\2 Mede namens de w d diende ook Kvp-fractievoorzitter W.J. Andriessen2,1 een motie in, gericht op het incasseren van het compromis van 2500 gesubsidieerde huizen extra. Over de resterende 2500 zou dan later in het jaar nog gesproken kunnen worden. Van Aartsen verklaarde de motie-van Eibergen onaanvaardbaar: Gezien het feit, dat deze motie mede is ingediend door mijn politieke geestverwanten, moet ik daaraan toevoegen, dat aanneming van deze motie ten gevolge zal hebben, dat ik mijn portefeuille ter beschikking zal moeten stellen. Zelfs indien de motie zou worden verworpen, doch een belangrijke meerderheid van de anti-revolutionaire fractie vóór de motie zou stemmen, zou het mij politiek onmogelijk zijn, de verantwoordelijkheid verder te dragen. Premier De Quay voegde eraan toe dat bij aanname van de motie ook de andere bewindslieden zouden aftreden. De discussie stond op scherp. De ARP-fractie hield ook in de derde termijn aan haar standpunt vast, waarna de fractievoorzitters van de w d en de k v p druk uitoefenden op de protestantse coalitiegenoten om in te binden. Het kon toch niet waar zijn dat zij een in 38

6 MANNENBROEDERS LATEN in GEW ETEN EEN KABINET VALLEN beginsel gewenst kabinet naar huis zouden sturen om een meningsverschil over 2500 woningen? Tweede Kamer, 22 december 1960 Voortzetting van de behandeling van het wetsontwerp tot vaststelling van hoofdstuk ix A (Departement van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid) der rijksbegroting voor het dienstjaar 1961 (6100). De heer Bruins Slot (a r p ): Mijnheer de Voorzitter! Ik ben mij zeer bewust van de ernst van de situatie, want een Kabinet, dat de antirevolutionaire fractie gaarne wilde hebben, gaat nu, ten gevolge van een motie, die door de antirevolutionairen en christelijk-historischen is ingediend, heen, wanneer een belangrijk gedeelte ik meen, dat Minister Van Aartsen het zo gezegd heeft - van de antirevolutionaire fractie vóór die motie zou stemmen. Ik kan zeggen, dat ik hier spreek namens mijn gehele fractie. Ik wil duidelijk stellen, dat ik het zeer oprecht betreur, dat wij dit in geweten menen te moeten doen. Ik hoop dadelijk uit te leggen waarom wij menen dit in geweten te moeten doen. Wij stellen er prijs op uitdrukkelijk te stellen, dat wij niet de bedoeling hebben gehad dit kabinet omver re werpen. Ik stel er prijs op, uitdrukkelijk te stellen, dat wij dit Kabinet in menig opzicht bijzonder waarderen. Maar het is niet een kleinigheid, waarom het gaat. Er is gezegd: het gaat om 2500 woningen. En moet men nu om 2500 woningen een Kabinet naar huis sturen? Wanneer men dat tot mij zou zeggen, dan zou ik kunnen antwoorden: dat kan ik ook tegen het Kabinet zeggen, want dat staat wat dit punt betreft in een fifty-fïfty-verhouding tot de Kamer. Maar het gaat niet om 2500 woningen; dat is het wezen van het probleem niet. Ik zal gaarne duidelijk stellen, waarom het gaat. Wij hebben als antirevolutionairen dat hebben ook vele andere partijen in de Kamer in de verkiezingsstrijd in sterke mate naar voren gebracht, dat de woningnood een levensgevaarlijke zaak in Nederland is en dat de woningbouw een zeer hoge prioriteit zal moeten hebben. Nu komt de moeilijkheid - de Minister van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid heeft dit ook in den brede gezegd -, dat het probleem van de overspanning dreigt en dat hij daarom niet zover durft gaan als wij menen, dat hij moet gaan. Ik zou willen zeggen, dar wij erkennen, dat bij de bepaling van het beleid inzake de woningbouw conjuncturele elementen een rol spelen en een rol moeten spelen. Die conjuncturele elementen vallen naar ons gevoelen in twee soorten uiteen. De eerste zijn van algemeen conjuncturele aard. Wij zijn van mening, dat de 39

7 POLITIEK ALS PASSIE woningbouw een dusdanig hoge prioriteit behoort te hebben, dat daarbij de algemeen conjuncturele overwegingen niet doorslaggevend kunnen zijn, althans niet wanneer het gaat om zulk een bescheiden verhoging van het woningcontingent als in de motie-van Eibergen wordt gevraagd. De tweede soort van conjunctuurpolitiekc overwegingen heeft betrekking op de woningbouwpolitiek zelf: de overspanning van de bouwmarkt. Wij erkennen de mogelijkheid van zulke spanningen. Wij erkennen de mogelijkheid van een overspanning. Wij zouden het betreuren, wanneer die zouden optreden, en wij zijn van mening, dat daartegen dan maatregelen zouden moeten worden getroffen, maar wij constateren nu, dat de Regering, als het erom gaat dergelijke spanningen en een dergelijke overspanning te voorkomen, op het standpunt staat, dat zij de woningbouw in de vrije sector ongestoord zijn gang kan laten gaan, maar dat zij de woningbouw in de gesubsidieerde sector wil limiteren, en dat is nu juist de woningbouw voor de minder daadkrachtigen. Daar hebben wij grote bewaren tegen. Het spijt ons dus zeer, dat wij de regering hierin niet kunnen volgen. Als er ten gevolge van overspanning gelimiteerd moet worden in de woningbouw, moet dat in beide sectoren op evenwichtige wijze plaatsvinden. De heer Oud (w d ): Mijnheer de Voorzitter! Ik mag aannemen, dat wij allen onder de indruk zijn van de toestand, waarin wij op het ogenblik verkeren. Ik ben ervan overtuigd, dat ook de geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot en zijn fractiegenoten die verantwoordelijkheid voelen. Maar, Mijnheer de Voorzitter, ik stel er toch wel prijs op, van mijn kant nog in het kort uiteen te zetten waarom ik van oordeel ben, dat de antirevolutionaire fractie een verantwoordelijkheid op zich neemt, die, laat ik zeggen niet in overeenstemming is met de betekenis van de beslissing, waarom het op het ogenblik gaat. U moet mij goed begrijpen. Ik bedoel daarmede niet, dat de zaak van het woningvraagstuk en de woningnood niet een hoogst ernstige zaak zou zijn. De geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot heeft gezegd, dat zijn partij bij de laatste verkiezingen heeft gesteld, dat de woningnood een zaak was, die hoge prioriteit verdiende. Ik geloof niet, Mijnheer de Voorzitter, dat de a r p de enige partij is geweest, die het aldus bij de verkiezingen heeft gesteld. De heer Bruins Slot (a r p ): Dat heb ik gezegd. Mijn partij en andere partijen heb ik gezegd. 40

8 MANNENBROEDERS LATEN in GEW ETEN ' EEN KABINET VALLEN De heer Oud (w d ): Ja, ja. Dat doet... De heer Hazenbosch (a r p ): Wij wensen te staan voor wat wij in de verkiezingstijd hebben beloofd. De heer Oud (w d ): Ja, ja, U wenst te staan voor wat U in de verkiezingstijd hebt beloofd. Voor wat ik heb beloofd, wens ik ook te staan, maar... De heer Van Eibergen ( a r p ) : Wij hebben nooit ooo woningen beloofd. (HTK , p. 3535) De heer Oud (w d ): Ik begrijp niet waarom U nu zo onrustig wordt. Ik doe mijn uiterste besr om in deze hoogst ernstige zaak zo rustig mogelijk uiteen te zetten waarom ik van oordeel ben, dat de antirevolutionaire fractie op het ogenblik een buitengewoon zware verantwoordelijkheid op zich neemt. (...) De geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot heeft dus gezegd, dat zijn partij en andere partijen, in de Kamer vertegenwoordigd, behoren, de woningnood hebben gesteld als een zaak van hoge prioriteit. Nu is uit de uiteenzetting, die wij van de Minister van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid hebben gehoord, duidelijk gebleken, dat de enige reden voor de Minister om huiverig te zijn - als ik het zo mag uitdrukken - ten aanzien van een verdere uitbreiding van het bouwprogramma is, dat hij vreest voor een overspanning van de bouwmarkt. Nu is er, geloof ik, niemand van ons, die precies zal kunnen zeggen op welk moment die overspanning zal beginnen. Vandaar dat de Minister heeft gezegd - ik heb dat met voldoening uit zijn mond vernomen - : Het getal woningen, dat op het ogenblik op mijn programma staat, is voor mij niet sacrosanct. Ik geloof zelfs te mogen zeggen, dat de Minister zelf zich erover zou verheugen, als het mogelijk was het aantal woningen verder uit te breiden, maar de Minister heeft ons als het ware gewaarschuwd. Daar is - als ik het zo in een voorbeeld mag uitdrukken - op de thermometer een rode streep en ik moet oppassen, dat die rode streep niet wordt overschreden. Mijnheer de Voorzitter! Nu mogen wij ons in dit verband toch ook weleens even rustig afvragen waarom het op het ogenblik precies gaat. Er liggen twee moties voor ons. Volgens de motie van de geachte afgevaardigde de heer Andriessen zullen wij ons op het ogenblik alleen uitspreken voor een vermeerdering van het aantal woningwetwoningen en premiewoningen samen met De motie van de geachte afgevaardigde de heer Van Eibergen wil verder 41

9 POLITIEK ALS PASSIE gaan en vraagt 5000 te subsidiëren woningen meer. Daar komt echter iets bij. De motie van de geachte afgevaardigde de heer Andriessen stelt niet, dat het bij die 2500 woningen zou moeten blijven, maarzij zegt en met die gedachte heeft de Minister zich verenigd dat de Kamer de Minister uitnodigt in het eerste halfjaar 1961 in overleg te treden over een mogelijke afronding van het bouwprogramma naar woningen, dus nog 2500 woningen erbij. Het gaat er dus om: zullen wij ons op het ogenblik al uitspreken vóór die 5000 woningen, terwijl wij van de Minister hebben gehoord, dat het gevaar bestaat, dat daarmede de grens van de overspanning zal worden overschreden, of zullen wij zeggen, dat wij het nog even afwachten? Op het ogenblik dus 2500 woningen - de Minister gaat daarmee akkoord - en dan zullen wij in de loop van het eerste halfjaar 1961 de zaak verder onderzoeken, met de mogelijkheid dus, dat het toch nog tot 5000 woningen zal komen. Nu zou ik toch de vraag willen stellen: is een dergelijk verschil op het ogenblik - dat is de situatie, waar wij voor staan - een kabinetscrisis waard? (...) Wat nu in de motie-andriessen wordt gevraagd en waarmede ook de Regering, de Minister, zich heeft verenigd, is: wacht nog even af. Wij zeggen dus op het ogenblik helemaal niet, dat het maar bij die 2500 woningen meer zal blijven, maar wij zeggen, dat de mogelijkheid bestaat, dat bij dat overleg in de eerste helft van het volgende jaar zou kunnen blijken, dat het inderdaad zonder een gevaar voor die overspanning mogelijk is nog 2500 woningen meer te bouwen. Ik kan mij niet voorstellen, dat men om een dergelijk verschil, om een zo klein verschil de verantwoordelijkheid wil nemen voor een kabinetscrisis. Nu kan de geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot wel zeggen: Dat ligt aan de kant van de Regering ook zo. Het ligt aan de kant van de Regering naar mijn mening in zoverre even anders, dat de Regering bang is op gronden, die de Minister heeft uiteengezet, voor de mogelijkheid van die overspanning. Het ligt voorts aan de kant van de Regering zo, dat de Regering bereid is om in het eerste halfjaar van het volgend jaar met ons erover te spreken o f het toch niet zo zal kunnen gaan als de antirevolutionaire fractie wenst en als wij, laat ik gerust zeggen, het allemaal graag zouden zien, nl. dat wij die 5000 woningen meer zouden kunnen bouwen. Onder deze omstandigheden bestaat de mogelijkheid - ik weet niet precies hoe er in de Kamer over de motie zal worden gestemd, dat wij een hoogst wonderlijke en op hoogst wonderlijke wijze ontstane kabinetscrisis zouden krijgen. De Minister van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid heeft niet gezegd, dat hij zijn portefeuille ter beschikking zal stellen, als de motie wordt aangenomen. Hij heeft gezegd, dat hij die portefeuille ter beschikking zal stellen, 4 2

10 MANNENBROEDERS LATEN in GKW ETEN EEN KABINET VALLEN wanneer een belangrijke meerderheid van zijn politieke vrienden in deze Kamer voor die motie haar stem zal uitbrengen. (...) Maar niettemin staan wij voor het feit, dat de mogelijkheid bestaat (...) in het licht van de verklaring, die de Minister heeft afgelegd, dat de motie in de Kamer zou worden verworpen, dat alle groepen ertegen zouden stemmen, maar dat er zouden zijn 9 of 10 antirevolutionairen, die vóór die motie zouden stemmen, en dat die 9 of 10 antirevolutionairen dan de kabinetscrisis zouden veroorzaken. Nu wil ik toch nog wel graag - het zal wel niet helpen, maar het is goed, dat wij de verantwoordelijkheden goed en terdege vastleggen - even op het volgende de aandacht vestigen. De geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot is begonnen met te zeggen, dat hij een Kabinet van deze samenstelling, laat ik nu maar zeggen, dat hij dat Kabinet gaarne heeft zien optreden en dat hij het ook gaarne zou blijven steunen. Dat heeft de geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot gezegd. N u moeten wij ons er toch goed rekenschap van geven. Wij hebben op het ogenblik dit Kabinet. Wij hebben een Kabinet, waarvan de politieke samenstelling op zich zelf dus de heer Bruins Slot en zijn politieke vrienden een juiste samenstelling lijkt. En nu moet men zich er eens goed rekenschap van geven wat men los gaat maken, wanneer nu het gevolg van de beslissing of liever gezegd van de stemming, die straks in deze kamer zal plaatsvinden, zal zijn, dat dit Kabinet nu zijn portefeuilles ter beschikking van de Koningin gaat stellen. Ik begrijp, Mijnheer de Voorzitter, dat het Kabinet heeft gezegd: Wanneer de antirevolutionaire bewindslieden ons ontvallen, is de grondslag aan het Kabinet ontvallen en dan blijft ons niet anders over dan ook onze portefeuilles ter beschikking te stellen. Ik begrijp dat, maar wij moeten ons er eens goed rekenschap van geven wat wij losmaken. Wij kunnen er ons om te beginnen rekenschap van geven, dat er een kabinetscrisis zal komen, die - het is in het algemeen bij ons zo - wel enige tijd duren zal en waarbij wij helemaal niet weten wat er ten slotte uit te voorschijn zal komen. Er zou ten slotte ook een Kabinet te voorschijn kunnen komen, dat naar het oordeel van de geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot en zijn politieke vrienden van een veel minder gewenste politieke samenstelling is dan het Kabinet, dat op het ogenblik achter de groene tafel zit. Wij moeten goed begrijpen, dat wij wel een kabinetscrisis op een bepaald ogenblik kunnen veroorzaken, maar dat niemand van ons het precies in de hand heeft hoe de verdere loop van zaken zal zijn. Ten slotte moet men dat ook eens zien vanuit een oogpunt van het belang, waarover het op het ogenblik gaat. Meent iemand, dat met een langdurige kabinetscrisis het belang, dat er een zo groot mogelijk 43

11 PO LITIEK ALS PASSIE aantal woningen in zo kort mogelijke tijd zal worden gebouwd, zal worden gediend? Het is om al deze redenen, dat ik alleen maar kan zeggen, Mijnheer de Voorzitter, dat ik de positie van de antirevolutionaire fractie op het ogenblik allerminst benijd en dat ik meen te moeten eindigen met een historisch woord, in deze Kamer gesproken door de geachte afgevaardigde de heer Tilanus: Moet het nu zo? (HTK , p ) De heer Andriessen (k v p ): Mijnheer de President! Ik heb het woord niet gevraagd om na de verklaring van de geachte afgevaardigde de heer Bruins Slot te pogen bekeerlingen te maken. Ik zal niet pogen, bekeerlingen te maken om de eenvoudige reden, dat ik moet aannemen, dat men de verantwoordelijkheid voor de beslissing, die men heeft genomen, hoe ernstig ik die beslissing ook betreur vanwege de consequenties, die er aan vast kunnen zitten, zelf zal moeten dragen en ook wel zal hebben overwogen, wat hieraan vast zou kunnen zitten. Maar dat neemt niet weg, dat ik toch wel behoefte heb 0111 naar aanleiding van een interruptie van de heer Hazenbosch, die zei, toen het ging over het woningbouwprogramma in verband met het verkiezingsprogram: wij wensen ervoor te staan, nog iets op te merken. Mijnheer de President! Ik geloof, dat in beginsel elke partij, indien zij althans serieus genomen wenst te worden, staan moet voor hetgeen in een beginselprogram, een verkiezingsprogram en een werkprogram wordt gezegd. Dat doet ook de k v p, geloof ik. Maar betekent dat, dat men in bepaalde situaties, staande voor concrete feiten en concrete beslissingen van een bepaald Kabinet, dan aan het gemeen overleg, waaraan, goddank, in Nederland nog zoveel waarde wordt toegekend, feitelijk geen inhoud moet geven? Mijnheer de Voorzitter! Het gaat niet, zoals de heer Bruins Slot zegt, om 2500 woningen. Dit neem ik van hem wel aan; ik ga er trouwens niet op in, want ik heb daaraan geen behoefte, maar ik wil toch wel zeggen, dat, wanneer het erom gaat, voor een verkiezingsprogram te staan, ook de k v p, ook voor wat de volkshuisvesting betreft, staat voor wat zij daarin heeft gesteld. Aan de andere kant zegt zij echter: indien wij - zoals het in de politiek herhaaldelijk voorkomt en het ook vandaag voorkomt op een gegeven moment een keuze moeten maken; indien wij staan voor een Kabinet, dat bepaalde beleidslijnen kiest, en wij staan voor het feit, dat men op bepaalde punten daarover anders denkt, zoals ook mijn fractie doet, maar men komt na een gedachtenwisseling niet tot een situatie, waarbij het Kabinet muurvast heeft vastgehouden aan datgene, waarvan het is uitgegaan, doch waarbij het naar mijn oordeel niet onbelangrijke concessies heeft gedaan, dan 4 4

12 M ANNENBROEDERS LATEN in GEWETEN* EEN KABINET VALLEN meen ik, dat de interruptie van de heer Hazenbosch, Wij wensen ervoor te staan, in deze situatie niet op haar plaats is, hoeveel waardering ik overigens voor de opvattingen van de heer Hazenbosch, zoals hij weet, ook heb. Mijnheer de Voorzitter! De Kamer zal begrijpen dat, nadat ik vanmiddag, heel kort, het woord voerde en als mijn mening te kennen gaf, dat deze 5000 woningen er nier zouden kunnen komen, wij op dit ogenblik met zoveel te meer klem aan onze eigen motie, die gelukkig bij de Minister geen bezwaren ontmoet, wensen vast te houden. Immers, het spreekt wel vanzelf, dat wij aan een motie, waarvan wij weten wat de consequenties zijn-hoezeer wij de zakelijke inhoud ook kunnen onderschrijven -, in het licht van de politieke verhoudingen onze stem onmogelijk kunnen geven. Ik ga niet door op de schildering, welke de geachte afgevaardigde de heer Oud ons hier heeft gegeven over wat ons morgen en overmorgen te wachten staat, wanneer dit Kabinet zal zijn verdwenen. Dit zullen wij verder zien - wij moeten verder leven -, maar dat de situatie moeilijk zal zijn, is aan geen twijfel onderhevig. Waar dit het geval is, waar naar onze overtuiging uit deze gedachtenwisseling met de Regering, uit dit gemeen overleg met de Regering een contingent van 2500 woningen meer is gekomen en goedkopere woningen - dit zijn de woningen, waarvoor wij in deze Kamer zo hartstochtelijk hebben gepleit, omdat het zijn de woningen voor de lagere inkomens - in 1961 zullen worden gebouwd, meen ik, dat het inderdaad voor de KVP-fractie onverantwoord zou zijn, haar steun aan de heer Van Eibergen te geven vanwege de vele consequenties, die daaraan vastzitten. (HTK , p. 3537) De heer Tilanus (c h u ): Mijnheer de Voorzitter! De motie van de heer Van Eibergen is door mijn fractie ondersteund. Deze motie geeft uiting aan de grote zorg over de re langzame gang van zaken bij de woningbouw. Wij hebben, Mijnheer de Voorzitter, niet een vaag gevoel, maar wij weten uit de praktijk, dat er in de ambtelijke administratie remmende factoren zijn, die hinderlijk vertragend werken: remmende factoren door ambtelijk ingrijpen in debouwerij. Mijnheer de Voorzitter! Toen Minister Witte22 optrad, enige jaren geleden, heb ik bij de algemene beschouwingen deze bewindsman vriendelijk begroet, maar ook de wens uitgesproken, dat aan het einde van zijn normale vierjarige regeringsperiode zijn departement tot de kleinst mogelijke proporties zou worden teruggebracht. Het tegendeel is geschied. In Den Haag en op de ambtelijke bureaus maakt men uit, dat er gebrek is aan bouwcapaciteit en aan bouwvakarbeiders, maar in de praktijk in het land stuit men voortdurend op de klacht, dat de werkgevers in de bouwvakbedrijven kunnen werken, hun 45

13 PO LITIEK ALS PASSIE arbeiders soms met moeite aanhouden, maar dat er niet gewerkt mag worden, omdat de vergunningen niet zijn afgekomen. Kon men concinu doorwerken, dan werd er gewerkt en zouden de kosten worden verlaagd. Deze gang van zaken ligt voor velen uiterst gevoelig. Wij zijn thans 15 jaar na het einde van de tweede wereldoorlog en nog is het woningtekort pijnlijk groot om van de hier en daar hoogst noodzakelijke krotopruimingen en saneringen maar niet te spreken. Ook naar de mening van de christelijk-historische fractie moet er iets worden doorbroken. Men spreekt van s lands vijand nummer 1, maar men gaat die vijand naar ons inzicht niet krachtig genoeg te lijf ten gevolge van ambtelijke papieren, berekeningen en belemmeringen. Dit is door de heer Van der Peijl2^ duidelijk en met klem tot uitdrukking gebracht, zodat ik daarop niet verder behoef in te gaan. De motie van de heer Van Eibergen, die door enigen van mijn fractiegenoten is ondertekend, brengt tot uitdrukking wat in die redevoering van de heer Van der Peijl is gezegd. Wanneer ik de motie van de heer Van Eibergen en de motie van de heer Andriessen naast elkaar leg, moet ik toegeven, dat er maar zeer weinig verschil is. Het is niet zozeer het verschil van 2500 woningen, maar wanneer men de laatste alinea (...) van de motie van de heer Andriessen beziet, dan houdt hij ook niet op bij 2500 woningen, maar bestaat de mogelijkheid om ook later tot een verruiming te komen. De motie, die door de heer Van Eibergen c.s. is voorgesteld, geeft uitdrukking aan hetgeen heel diep in ons leeft, nl. dat er moet worden doorgestoten op het gebied van de woningbouw. Dit gaat niet in tegen de Minister, een Minister, die wij weten te waarderen zowel om zijn persoon als in menig opzicht ook om zijn beleid en zijn toewijding in s lands belang. Wij menen echter, dat er meer kan gebeuren en meer moet gebeuren. Daarom hebben wij de motie mede ondersteund. Wij hadden hoop, dat, wanneer deze motie door de Kamer werd aangenomen, de Regering dit zou accepteren, maar nu heeft de Regering daaraan consequenties verbonden, zeer ernstige consequenties. Minister Van Aartsen is begonnen met te zeggen, dat, wanneer deze motie zou worden aangenomen, de Regering deze naast zich zou neerleggen. Toen ging de Minister verder en zei, dat, wanneer een aantal van zijn politieke geestverwanten van de antirevolutionaire fractie vóór die motie zou stemmen, dit voor hem een reden was terug te treden als Minister en, zo voegde hij eraan toe hij ging nog een stap verder : niet alleen voor mij, maar ook voor de andere antirevolutionaire bewindslieden. Toen is de heer Andriessen op het spreekgestoelte gekomen en heeft het Kabinet gevraagd welke de consequenties voor het Kabinet zouden zijn. Toen 46

14 M ANNENBROEDERS LATEN in GEWETEN* EEN KABINET VALLEN heeft tot mijn groot leedwezen de Minister-President, de heer De Quay, geantwoord, dat dit een reden zou zijn om de portefeuilles ter beschikking van h.m. de Koningin te stellen. Ik vind dit iets onbegrijpelijks. Wij staan tegenover een extraparlementair Kabinet; dat nu dergelijke consequenties daaruit worden getrokken, kan ik moeilijk begrijpen, vooral wanneer ik zie, dat het verschil tussen beide moties uitermate gering is. Dat men dan zulke ver gaande politieke consequenties aan een uitspraak over deze motie verbindt, is mij onbegrijpelijk, Mijnheer de Voorzitter. Ik wil eindigen, Mijnheer de Voorzitter, met te verklaren - en ik sluit mij hier aan bij hetgeen de heer Bruins Slot heeft gezegd -, dat mijn fractie blijft prijs stellen op een combinatie van het Kabinet, zoals wij die op het ogenblik hebben. Het zou mij dus zeer veel leed doen, wanneer wij dit Kabinet zagen heengaan. De motie, zoals die is voorgesteld, brengt tot uitdrukking wat diep in ons leeft, nl. dat er met betrekking tot de woningbouw meer moet gebeuren. Daarom zijn mijn politieke vrienden en ik dan ook van plan, vóór deze motie te stemmen. (HTK , p ) Om half elf s avonds werd de ARp/cHU-motie aangenomen met 70 stemmen voor ( a r p, c h u, p v d a, psp, c p n en s g p ) en 59 tegen (k v p en w d ). Het kabinet was gevallen.24 Het kabinet-de Quay zou ondanks deze crisis de volledige vierjarige parlementaire termijn uitzitten. ARP-coryfee De Gaay Fortman25 slaagde er namelijk in als informateur binnen twee weken de breuk te lijmen. Het ging ten koste van de antirevolutionaire fractie, die haar eisen moest inslikken. Het kabinet keerde begin januari 1961 in ongewijzigde samenstelling terug. De interne machtstrijd in de a r p was in een publiek debat in de nationale vergaderzaal zichtbaar geworden, maar werd in geheim overleg door een dienaar van de Kroon beslecht. Het was Nederlandse politiek in optima forma. 4 7

15 N O TEN der meer werd verboden socialistische kranten re lezen, regelmatig naar de vara te luisteren en lid te zijn van het n w, en waarin het lidmaatschap van de i»vda onverantwoord werd genoemd. Noten pagina s J.H. (Johannes) van Maarseveen was van 1937 tot 1946 lid van de Tweede Kamer voor de r k s p. Van 1946 tot 1948 was hij minister van Justitie. Van 1948 tot 1951 beheerde hij verschillende departementen, waaronder Binnenlandse Zaken. z P.A.G. (voornaam onbekend) Ubink was voorzitter van de Raad voor Rijkspersoneelsaangelegenheden. 3 L.J.M. (Louis) Beel was van 1945 tot 1948 minister, de laatste twee jaar minister-president. Van 1951 tot 1956 was hij minister van Binnenlandse Zaken. 4 A. (Jeanne) Fortanier-De Wit was vana f 1946 Kamerlid voor de w d. 5 M.E. (Rie) Lips-Odinot was vanaf 1951 Kamerlid voor de c p n. Vanaf 1953 was zij voorzitter van de Nederlandse Vrouwenbeweging. 6 C h.w.1. (Bob) Wttewaal van Stoetwegen was vanaf 1945 Kamerlid voor de c h u. V oor die tijd was zij werkzaam bij de Nederlandse Christen-Vrouwenbond. 7 J.C.H.H. (Netty) de V ink was van 1945 tot 1946, van 1947 tot 1948 en vanaf 1953 lid van de Tweede Kamer voor achtereenvolgens de r k s p en de k v p. H Pater J.G. (Jacob) Stokman was vanaf 1946 Kamerlid voor de k v p. Hij stond bekend als een vertrouweling van fractievoorzitter Romme. 9 A. (Amoon) Stapelkamp was vanaf 1946 Kamerlid voor d e a r p. 10 C h.j.i.m. (Charles) Welter was voor de oorlog minister van Koloniën en Kamerlid namens de r k s p. V anaf 1948 zat hij in de Kamer voor de k p n, een conservatieve afsplitsing van de k v p. 11 C.P.M. (Carl) Romme was voor de oorlog kort Tweede en Eerste Kamerlid voor de r k s p en minister van Sociale Z a ken. V anaf 1946 was hij fractievoorzitter voor de k v p. 11 Deze inleiding is gebaseerd op: Carla van Baaien en Jan Ramakers (red.), Parlementaire geschiedenis van Nederland na 1945, deel 5, Het kabinet-drees 111. Barsten in de brede basis (Den Haag 2001) p : De rechtspositie van gehuwde vrouwen en: Anneke Linders, Frappez, frappez toujours! N.S. Cor>y Tendeloo ( ) en het feminisme in haar tijd (Hilversum 2003). Noten pagina s Handelingen van de Tweede Kamer (HTK) , p D. (Dirk) Schuitemaker was vanai: 1959 lid van de Tweede Kamer voor de W D. J. (Jan) van Eibergen was vanaf 1959 lid van de Tweede Kamer voor de a r p. 4 J. (Jan) van Aartsen was kortstondig minister van Verkeer en Waterstaat voordat hij in 1959 minister van Volkshuisvesting en Bouwnijverheid werd. 5 Zie voor een uitgebreide uiteenzetting: Jan-Jaap van den Berg, Deining. Koers en karakter van de ARP ter discussie, (Kampen 1999). 6 A. (Abraham) Kuyper was onder andere Kamerlid en minister(-president). Richtte in 1879 de a r p op en was politiek leider van deze partij tot enige maanden voor zijn dood in H. (Hendrik) Colijn was Kamerlid en minister(-president) in de periode , en van 1920 tot zijn dood in 1944 politiek leider van de a r p. 174

16 N O TEN 8 J. (Jan) Schouten was vanaf 1918 Kamerlid voor de a r p. Van 1933 tor 1956 was hij fractievoorzitter, na het overlijden van Colijn in 1944 tevens politiek leider. 9 J. (Jelle) Zijlstra was namens de a r p minister van Economische Zaken van 1952 tot 1957 en minister van Financiën van 1958 tot ro J.A.H.J.S. (Sieuwert) Bruins Slot was vanaf 1946 Kamerlid voor de a r p. V anaf 1956 was hij fractievoorzitter. 11 J.E. (Jan) de Quay was minister-president van 1959 tot C.P. (Cees) Hazenbosch was Kamerlid vanaf T A.W. (Arend) Biewenga Wzn. was Kamerlid vanaf Daarvoor was hij twee jaar lid van de Eerste Kamer geweest. 1,4 L.J.M. (Louis) Beel was van 1945 tot 1948 minister, de laatste twee jaar minister-president. Van 1951 tot 1956 was hij minister van Binnenlandse Zaken. Van 1958 tot 1959 was hij nogmaals ministerpresident. 15 M.A.M. (Marga) Klompé was Kamerlid voor de k v p van 1948 t o t In 1956 werd zij minister van Maatschappelijk Werk. 16 Roelof Bouwman, De val van een bergredenaar, Het politieke leven van Willem Aantjes (Amsterdam 2002) p Vgl. Willem Breedveld en John Jansen van Galen, Gaius. De onverstoorbare gang van W.F. de Gaay Fortman (Utrecht 1996) p Volgens toenmalig parlementair journalist Jan Prillevitz had een deel van de A R P -fra c tie na de vergadering gedineerd in restaurant Formosa, waarbij overvloedig wijn geconsumeerd werd. Hierdoor zouden de mannenbroeders alsnog in aangeschoten toestand het debat hervat hebben. (Zie: Jan Prillevitz, Hij had nog groter kunnen zijn. Jelle Zijlstra ( ) in : Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2002, p , aldaar 130.) 17 P.J. (Pieter) Oud was van 1917 rot 1933 Tweede-Kamerlid voor de Vrijzinnig D e mocratische Bond. Van 1933 tot 1937 was hij minister van Financiën. Vanaf 1948 was hij fractievoorzitter voor de w d. ix A.Ch.W. (Albert) Beerman was minister van Justitie vanaf H.A. (Henk) Korthals was van 1945 tot 1959 Kamerlid voor de w d. In 1959 werd hij minister van Verkeer en Waterstaat en vice-premier. 20 HTK , p W.J. (Jan) Andriessen was vanaf 1937 Kamerlid, eerst voor de r k s p, later voor de k v p. Vanaf 1960 was hij waarnemend fractievoorzitter. 21 H.B.J. (Herman) W itte was van 1952 tot 1959 minister van Volkshuisvesting voor de k v p. 2J C.F. (Cor) van der Peijl, de volkshuis- vestingsspecialist van de C H U -fra c tie, die in de eerdere termijnen het woord had gevoerd. 24 Zie onder meer: De Telegraaf, 23 dec W.F. (Wim) de Gaay Fortman was vanaf 1960 Eerste Kamerlid voor de a r p. Noten pagina s D e oud-diplomaat J.M.A.H. (Joseph) Luns was vanaf 1952 minister van Buitenlandse Zaken. 2 NRC, 12 jan Een van de vroegste meldingen in de pers van Luns humor in de Kamer betrof zijn toespraak in november 1956 naar aanleiding van de crises rond Suez en Hongarije. Volgens de Volkskrant wist de minister, ondanks de geladen sfeer, de Kamer telkens aan het lachen te brengen. Bijvoorbeeld toen hij het had over de afgevaardigden Goedhals en Korthart in 175