Daglonershuisje uit Nunspeet in het Openluchtmuseum

Transcriptie

1 Daglonershuisje uit Nunspeet in het Openluchtmuseum Op een maandagochtend in oktober 2012 waren vrijwilligers van het Nederlands Openluchtmuseum uit Arnhem en van de Oudheidkamer uit Nunspeet in de Nunspeetse vestiging van het Streekarchivariaat Noordwest Veluwe bezig met onderzoek. Ze raakten aan de praat. Dat was het begin van dit artikel. Het daglonershuisje uit Nunspeet in het Nederlands Openluchtmuseum in Eigen foto. Het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem wil tijdens rondleidingen kunnen vertellen over de geschiedenis van het daglonershuisje uit Nunspeet en over de vroegere bewoners ervan. De Oudheidkamer heeft belangstelling voor kunstenaars die in Nunspeet hebben gewerkt en wist op dat moment niet beter dan dat het daglonershuisje in Arnhem ooit eigendom was geweest van een bekende Nunspeetse kunstschilder.

2 De gids voor het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem zegt over het huisje: "Deze kleine daglonerswoning uit omstreeks 1860 stond oorspronkelijk even buiten Nunspeet, aan de Waterweg. De herbouw in het museum werd in 1957 voltooid. Dit zeer eenvoudige gebouwtje bestaat uit een woonkeuken met bedsteden, een houten deel die als potstal dienst doet en een geitenhok. Het woongedeelte is van steen. De plavuizen in de woonkeuken zijn vermoedelijk pas na 1920 in gebruik geweest. Het interieur geeft een beeld van de periode In dit huisje leefden van 1850 tot 1956 diverse generaties van de familie Bakker. Ze verkregen inkomsten uit los seizoenwerk, zoals het eekschillen in de bossen. Wanneer de Veluwe te weinig bestaan bood, trokken de dagloners met gezin én geit tijdelijk naar de bosrijke gebieden in het noorden, of gingen zij als seizoenarbeider gras maaien." Arthur Briët is een centrale figuur in de kunstgeschiedenis van Nunspeet. Hij is de enige kunstschilder aan wie Roodenburg in zijn boeken over Noord-Veluwse kunstenaars van harte de eretitel "meester" gunt. De tafel uit Briët's atelier was ooit in de Oudheidkamer Nunspeet te zien, maar het verhaal er omheen wilde nooit vlotten. Er was een lastige tegenstrijdigheid en verhalen zijn mooi, maar aantoonbaar waar gebeurd is mooier. Het probleem was dit: in de bovengenoemde boeken vertelt Roodenburg dat Arthur Briët een zoomhuisje aan de Waterweg kocht dat van de weduwe Bosman was geweest. Briët liet het afbreken en weer opbouwen naast zijn huis de Berenbosch aan de Harderwijkerweg en hij ging het als tweede atelier gebruiken. Dat huisje werd na zijn dood door de familie aan het Openluchtmuseum geschonken, waar het in spiegelbeeld weer werd opgebouwd. Wat klopt nu, Bakker of Bosman? Dat spiegelbeeld, waar was dat eigenlijk goed voor? Vragen die nu ineens aan de orde waren op die maandagochtend in het streekarchief. Nu had de vertegenwoordiger van het Openluchtmuseum een foto bij zich, die gemaakt was tijdens de verhuizing van het huisje. Die foto nam alle twijfel weg over de plaats waar het daglonershuisje van het Openluchtmuseum vroeger in Nunspeet heeft gestaan,. Op de voorgrond wordt het huisje aan de Waterweg 29 afgebroken tijdens de verhuizing naar Arnhem en op de achtergrond staat een dubbel huis dat er anno 2014 nog steeds staat. Dat stukje weg heet nu Nijverheidsweg en het huisje stond op de hoek van de huidige Jan Topweg.

3 Foto uit de collectie van het Openluchtmuseum gemaakt op de oude locatie in Nunspeet tijdens de verhuizing naar het Openluchtmuseum. Foto collectie Nederlands Openluchtmuseum Arnhem. Het is duidelijk dat het laatste stukje van het verhaal dat Roodenburg optekende niet klopt. Als het laatste stuk niet klopt, heeft dan het stuk daarvoor over de verhuizing van het huisje van de weduwe Bosman wel een historische basis? Dat valt mee, er is een ooggetuige. Een journalist van de Gooi- en Eemlander bezocht Arthur Briët in 1937 in Nunspeet naar aanleiding van diens 70e verjaardag en schreef op: "toen wij tot het eigenlijke doel van ons bezoek kwamen, verzocht de heer Briët ons mee te gaan naar zijn atelier, dat op eenigen afstand van het woonhuis in den tuin staat. Eerst toonde hij ons nog een oud Veluwsch boerderijtje, hetwelk hij tien jaar geleden kocht en op zijn terrein liet neer zetten. Hier pleegt hij veel naar model te werken en het interieur is dan ook geheel intact." Dat is dan alvast duidelijk, in 1937 stond er een huisje. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte een onderduiker nog een schilderij van het interieur van het huisje. Iemand die in de Berenbosch opgroeide, in het oude huis van Briët, kan zich uit de vroege jaren vijftig geen huisje herinneren. Het huisje is dus tussen de oorlog en de vroege jaren vijftig verdwenen. Hoe? Dat is bij de laatste herziening van dit artikel in april 2014 nog niet opgelost.

4 Terug naar het huisje dat in het Openluchtmuseum terecht kwam. In de Nunspeetse vestiging van het Streekarchivariaat Noordwest-Veluwe was het druk op die maandagmorgen in oktober Het was wel even ontnuchterend dat een deel van het verhaal uit het boek van Roodenburg niet historisch bleek, maar dat maakte het des te interessanter om naar het huisje van de familie Bakker aan de Waterweg te kijken. Professionals en vrijwilligers waren met allerhande historisch spul bezig, maar lieten dat even liggen en hielpen mee. Na die maandagochtend zette het gesprek zich op verschillende manieren voort. Velen deden een duit in het zakje, een mooi voorbeeld hoe je gezamenlijk kunt genieten van geschiedenis. Een snelle check in het bevolkingsregister, nog die maandagmorgen, leverde een reeks Bakkers als hoofdbewoners op. Dat bleek te kloppen met informatie over de familie Bakker die het Openluchtmuseum al had: Aelbert Bakker x Grietje v.d. Pol Gerrit Bakker x Jannetje de Mots Aart Bakker (broer van Gerrit) x Driesje Pater Jan Bakker (geb. 1893) x Aartje v.d. Berg De zoektocht werd voortgezet in grote boeken van het kadaster die uit de kelder naar boven werden gehaald. Eerst werd op de kaart uit 1832 opgezocht op welk perceel het huisje zou hebben gestaan, als het er toen al geweest was. Dat bleek een perceel heide op naam van Ferdinand Beneker, medisch doctor te Amsterdam. Deze was eigenaar van meer grond bij Nunspeet. Hij verkoopt het perceel heide aan Erkelens, zonder beroep te Harderwijk, ook een eigenaar van meer grond daar in de buurt. De volgende eigenaar is Hendrik Noorderrijk, winkelier met woonplaats Nunspeet. Deze verkoopt een deel van het perceel heide aan... Gerrit Bakker. BEET! De kop van de kadastrale legger met de eigendommen van Gerrit Bakker, dagloner, Nunspeet. In 1866 werden twee nieuwe percelen gevormd, die op naam van Gerrit Bakker kwamen te staan, een huis en 78 are heide. Voor Gerrit Bakker werd in de legger van het kadaster een plekje ingericht. Met sierlijke

5 letters kwam er boven te staan: Bakker, Gerrit, dagloner, Nunspeet. Dat verklaart de naam daglonershuisje. Het kadaster laat verder zien dat Gerrit Bakker in 1866 voor zijn pas verworven eigendom werd aangeslagen voor de belasting, maar over dat jaar werd alleen belasting "ongebouwd" in rekening gebracht. In 1867 werd Gerrit Bakker aangeslagen voor 6 gulden belastbaar inkomen voor "gebouwd". Hoe zit dat? Uit eerder onderzoek was een geval bekend van een plaggenhut waar belasting "ongebouwd" over werd betaald, alsof de hut gewoon heide was. Bij verder zoeken kwamen nog twee voorbeelden van dergelijke hutten uit het kadaster boven water. Het daglonershuisje op de oorspronkelijke locatie in Nunspeet. Het huisje bleef daar aan de Waterweg staan tot het in 1957 naar het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem verhuisde. Foto Streekarchivariaat Noordwest-Veluwe, Collectie Nuwenspete, NUN De eerste generatie Bakker woonde volgens het bevolkingsregister al tenminste 15 jaar op die plek aan de Waterweg, voordat het daglonershuisje daar gebouwd werd. Uit het voorgaande is nu duidelijk dat ze daar woonden op heide van een ander in zo eenvoudige woning dat er geen belasting voor verschuldigd was. Er gingen jaren overheen voordat de tweede generatie Bakker een deel van die heide kocht en een hut verving door een huisje. Toen Gerrit Bakker enkele jaren na de aankoop stierf volgde zijn broer Aart hem op als hoofdbewoner, hij overleefde zijn broer met 50 jaar.

6 Tegen het eind van de 19e eeuw begonnen de kunstschilders de Zoom op doek en paneel vast te leggen en even later kwamen ansichtkaarten in zwang. Het zoomhuisje van de Bakkers was een gewild object voor schilders en fotografen. De kunstschilders Arthur Briët, Edzard Koning, Jaap Dooijewaard en Wim de Groot woonden in de buurt. Soms poseerden de bewoners van het daglonershuisje en werden bij het huisje afgebeeld. Op het stuk grond dat Gerrit Bakker in 1866 kocht, kwamen in de loop van de tijd meer huizen. De gemeente legde een kleine eeuw later de Nijverheidsweg en de Jan Topweg aan. Aan de Lugtenbergweg vond nieuwbouw plaats op grond die ooit van Gerrit Bakker was. Dit onderzoekje kreeg een vervolg, want Gerrit Bakker kocht heide en bouwde een huis, deels van steen, met een jaarlijkse huurwaarde van 6 gulden. Dat riep bij de rondleiders in het Openluchtmuseum de vraag op of het misschien een relatief welvarende tijd was op de Zoom in Nunspeet, zo rond In het Streekarchivariaat zeiden ze meteen al nee, als er geld was werd de kruidenier betaald en dan was het geld wel weer op. Toch maar op zoek naar harde feiten. Eerst de kadastrale feiten. Gerrit Bakker koopt in 1866 heide van Hendrik Noorderrijk. Noorderrijk had die grond al 25 jaar, hij betaalt er in 1841 voor het eerst belasting over. Het is heide, hakhout en dennenbosch, een langwerpige strook van ruim 3 ha. langs de hele zuidwestkant van de Waterweg/Harderwijkerweg, nu Nijverheidsweg en Wagenweg, tot aan het huidige bedrijventerrein. Van die strook koopt Gerrit Bakker in 1866 een stuk van 0.7 ha. heide, de rest blijft van Hendrik Noorderrijk. De eigendommen van Hendrik Noorderrijk worden vervolgens overgeschreven op zijn weduwe en zijn zoon Jacob Noorderijk (beiden met een r minder bij het kadaster). In 1871 wordt hij voor het eerst aangeslagen voor een huis op zijn stuk heide en in 1881 voor nog twee huizen. De grond en de huizen langs de zuidwestkant van de Waterweg waren dus eigendom van Noorderijk, behalve dat van Gerrit Bakker. Volgens het bevolkingsregister zijn er in 1850 drie hoofdbewoners aan de westkant van de Waterweg. Tussen 1850 en 1860 komt er een hoofdbewoner bij en na 1860 nog een. Dat zijn voortdurend meer hoofdbewoners dan kadastrale huizen. Bij de rest van de woningen was voor de belasting niets te halen. Gerrit Bakker had als enige aan de zuidwestkant van de Waterweg het geld om de hut en de heide te kopen waar hij was opgegroeid en om de hut door een huisje te vervangen. Zijn buren woonden in een gehuurd huis of een hut en allemaal

7 woonden ze op grond die eigendom was van een ander. Nee, er was geen relatieve welvaart op de Zoom rond Toch aardig als je door het dorp fietst: O ja, daar stond het huisje uit het Openluchtmuseum. Of, wandelend in het Openluchtmuseum: O ja, dat huisje stond ooit op de hoek van de Nijverheidsweg / Jan Topweg in Nunspeet. Met dank aan: Helmig Kragt, Els van Nieuwenhuijzen, Johanan van Gelder, Jaap van Eijck, Wim en Willy Bonestroo, Jan Plender, Eric de Graaf, Frans van Noppen, Ad Sulman, Henk Mulder, Dries Bouw, Wijtze Mollema, Ronald Buitenhuis, Nederlands Openluchtmuseum Arnhem, Streekarchivariaat Noordwest-Veluwe, Heemkundige Vereniging Nuwenspete, Stichting Oudheidkamer Nunspeet Peter Kwant, De Mothoek, kwartaaltijdschrift van de Heemkundige Vereniging Nuwenspete, , met latere correcties en aanvullingen