VREDIGE STILTE PODIUM VOOR PLAFONDS ROYAAL TERRAZZO EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW

Transcriptie

1 EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW 78 e jaargang nr , december, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. VREDIGE STILTE PODIUM VOOR PLAFONDS ROYAAL TERRAZZO

2 NATUURLIJKE VOCHTREGULERENDE BOUW EN AFWERKSYSTEMEN TOEGEPAST DIE DE DIE INDOOR DE INDOOR AIR QUALITY AIR QUALITY VERBETEREN VERBETREN IN HOTEL NASSAU ZIJN VOCHTREGULERENDE HYDRAULISCHE KALKMORTELS Pollution Indoor IAQ A Reduced ACTIVE ir lity Q ua ZORGT VOOR VERMINDERING VAN DE BINNENLUCHTVERVUILING Conform GBR BIO JRC getest Bacteriostatic Indoor IAQ BIOACTIVE A ir lity Q ua BESCHERMT TEGEN BACTERIËN EN SCHIMMELS Conform GBR BIO CSTB getest Low Indoor Emission IAQVOC A ir Q uali ty MET ZEER LAGE VOC-EMISSIE Conform GBR BIO GEV gecertificeerd BEN JE LEERGIERIG, EN BENIEUWD HOE DE PRODUCTEN VAN KERAKOLL WERKEN? VOLG DAN EEN VAN ONZE DE COLLEGE S

3 Bezint eer ge int Tekst: Foto: Jan Willem Kommer Henk van der Veen Na Prinsjesdag schudde de restauratiewereld op zijn grondvesten. Onderhoud en reparatie van monumentale woningen zou vanaf volgend jaar veel duurder uitpakken voor de privé-eigenaren ervan. De fiscale aftrek die ze tot op heden genoten, zou namelijk worden ingeruild voor een aanzienlijk soberder tegemoetkoming. Zou. Het plan riep namelijk enorm veel weerstand op. Zowel een aantal politieke partijen als een heleboel belanghebbenden buiten de politiek vreesden voor desastreuze gevolgen. De afschaffing van de aftrek zou de Staatskas namelijk een bezuiniging van 25 miljoen euro opleveren. Die zou moeten worden opgehoest door de privé-eigenaren van Rijksmonumentale woningen die ons land rijks is. Vanzelfsprekend hadden die wat moeite om enthousiast te worden over het plan. En begrijpelijk. Het is immers reuze oneerlijk als het Rijk wel van je verlangt dat je je monument herstelt, onderhoudt en behoudt en er zelfs strenge eisen aan stelt hoe je dat doet, maar niet bereid is een stevig steentje bij te dragen. Je kon op je vingers natellen wat de gevolgen van het afschaffen van de aftrek zouden zijn. Broodnodig onderhoud en reparaties zouden niet meer worden uitgevoerd, monumenten zouden in verval raken, in waarde dalen en gesloopt moeten worden. Een tsunami van karakterloze binnenstedelijke inbreidingen, pretentieloze pannenkoekenboerderijen en karakterloze kantoorpanden zou het gevolg zijn. Zou. De afschaffing van de fiscale monumentenaftrek is namelijk van de baan. Tijdelijk weliswaar, want het komende jaar gaat er goed gekeken worden naar het plan, en vooral ook naar de subsidieregeling die voor de aftrek in de plaats moet komen wanneer die per 2018 wél wordt afgeschaft. Want dat de aftrek het veld gaat ruimen lijkt onvermijdelijk. Minister en staatssecretaris vinden namelijk dat er teveel misbruik van wordt gemaakt. Teveel eigenaren van monumentale woningen voeren kosten op die helemaal niet met het vereiste onderhoud te maken hebben, maar die gericht zijn op verbetering van het wooncomfort. Misbruik van dat voor soort financiële tegemoetkomingen, subsidies en uitkeringen is niet van vandaag of gisteren. En het is ook niet het voorbehouden aan eigenaren van Rijksmonumenten. Die groep zou echter wellicht in overweging kunnen nemen om komend jaar ook eens goed na te denken over de regeling, en hoe daar mee om te gaan. Het is natuurlijk geweldig als je woon- en verbouwingskosten niet helemaal zelf hoeft te betalen, maar het punt is dat er altijd iemand anders is die dan de rekening krijgt gepresenteerd. Ik denk aan een groep zeer gespecialiseerde vaklieden in de bouw- en afbouwbranche die een flink deel van hun werk dreigen kwijt te raken door dat oneigenlijk gebruik. En natuurlijk aan al die Chinezen die net Nederland hebben ontdekt. Foei! MEBEST december

4 Informatie over Afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. 78 e jaargang nr , december In dit nummer Hotel Nassau Breda: stralende vijfsterrenretraite In Breda voltrok zich afgelopen jaar een opvallende transformatie. Van sober en devoot is het voormalige klooster van de Orde der Franciscanessen veranderd in een zinnenprikkelend hotel en dito restaurant. Pagina 6 Atlas theater Emmen; aangenaam voor oog én oor Naar de schouwburg gaan is sowieso al leuk, maar de schitterende plafonds en de uiterst effectieve akoestische maatregelen van het nieuwe Atlas theater in Emmen maken er helemaal een feest van. Pagina 26 Op de cover Atlas theater, foto door Klokhuys tekst en foto. EEN UITGAVE VAN HET TECHNISCH BUREAU AFBOUW 78 e jaargang nr , december, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie. Stoere stuc voor de Opkikkers Met grote regelmaat zet bungalowpark de Eemhof de slagboom omhoog voor Stichting Opkikker. Sinds dit najaar is ook een voormalig restaurantje helemaal ingericht voor de fantasievolle Opkikkerdagen. Keihard en smaakvol afgewerkt met een stoer stucmateriaal. Pagina 38 VREDIGE STILTE PODIUM VOOR PLAFONDS ROYAAL TERRAZZO 4 MEBEST december 2016

5 en verder TBA-praktijk: scheuren en nepscheuren Prominent in terrazzo en water, de eerste van Willem I 33 Cradle-to-Cradle certificering: leerzaam traject naar duurzaamheid 44 Mebest Kort Evaluatie NPR 9200 voor overdekte zwembaden Gratis Technostuc-workshops Restauratiebeurs wordt Erfgoed Event Nominaties Abe Bonnemaprijs 2016 Hofstad Den Haag eert de eerste vrouw van de Vader des Vaderlands. Pal naast Centraal Station is Anna van Buren vereeuwigd in terrazzo. In het portret zijn een klaterende fontein en vrolijke verlichting verwerkt. Pagina Adverteerdersindex 46 Colofon MEBEST december

6 In het voorste gedeelte van de kapel is alle stucwerk van de gewelven vervangen. 6 MEBEST december 2016

7 HOTEL NASSAU BREDA: STRALENDE VIJFSTERREN- RETRAITE Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer Nagelnieuw en tegelijkertijd eeuwenoud, Hotel Nassau Breda is het allebei. De deuren gingen afgelopen voorjaar open maar de wortels van het gebouw gaan heel ver terug, tot midden in de Middeleeuwen. Het stucwerk doet mee, met oude lijsten, ornamenten en pleisterwerk dat is gerestaureerd en met eigentijdse wandafwerkingen. Een korte geschiedenis Vijfentwintig jaar geleden sliepen de zusters er nog. Wat nu Hotel Nassau Breda aan de Nieuwstraat is, was toen een klooster. Drie monumentale eeuwenoude hofhuizen en een kapel die ze begin 20e eeuw hebben laten bouwen hadden de zusters van de Orde der Franciscanessen tot hun beschikking. Ze stichtten het klooster in het midden van de 19e eeuw, in één van de hofhuizen dat toen al een eeuw of vijf oud was. Rond 1900 breidden ze het pand uit en bouwden ze er een kapel naast. Nog geen vijftig jaar later hebben ze het klooster verder uitgebreid met twee belendende, uit de middeleeuwen stammende hofhuizen. Groter zou het klooster niet worden. Sterker nog, het kloosterleven lokte steeds minder meisjes en vrouwen en zoals zoveel zusterordes werd ook de Orde der Franciscanessen kleiner en kleiner. In 1991 verlieten ze het complex. Er kwamen studenten in wonen en werd een werkplek voor kleine bedrijfjes tot het uiteindelijk in 1998 leeg kwam te staan. Plannen voor hergebruik waren er wel in de loop der jaren, maar pas eind 2014 was het zover dat het voormalige klooster ook daadwerkelijk nieuw leven werd ingeblazen. Designhotel Nieuwstraat Breda BV kocht het complex en gaf bouwbedrijf Van de Ven uit Veghel de opdracht er een vijfsterrenhotel van te maken. MEBEST december

8 Gewelven kun je niet afreien Veel ornamenten waren ernstig beschadigd en zijn in de werkplaats met behulp van mallen hersteld of opnieuw gemaakt. Schimmel en zwam Het gebouw had flink te lijden gehad onder de jaren leegstand. Bij een willekeurige transformatie hoeft dat geen probleem te zijn, maar omdat het klooster een rijksmonument is, was restaureren een must. Vooral het herstel van de kapel bleek een enorme klus. Rond 2008 is er al eens een poging gedaan om het dak van de kapel te herstellen, maar het werk is halverwege komen stil te liggen, legt Otto Janssen van Van de Ven uit. Als projectmanager begeleide hij de complete verbouwing. Destijds zijn alle leien van het dak gehaald en is het met plastic overspannen. Daarna is er niets meer gedaan en daar heeft de kapel erg veel schade door opgelopen. Plastic is prima voor een paar weken maar niet voor een paar jaar. Toen we in 2014 aan de slag gingen bleek de dakconstructie compleet verrot en beschimmeld en groeide er zwammen in de kapel. Nadat het bouwbedrijf een nieuwe dakconstructie had gemaakt, kon het binnenwerk onder handen worden genomen. Voor het stukadoorswerk werd stukadoorsbedrijf de Groot ingeschakeld. Aanvankelijk was het idee om pleisterlagen die nog in orde waren te laten zitten en er met nieuw werk op aan te sluiten, maar dat bleek niet te doen, zegt Erwin de Groot van het bedrijf uit Erp. Er zat zoveel los dat we vrijwel alles hebben moeten vervangen. Kalk in de kapel De kapel heeft een gewelfd plafond. Bouwbedrijf van de Ven maakte daar met rinkellatjes een nieuwe ondergrond voor de stukadoors. Bij een houten ondergrond is het belangrijk om niet met een te harde mortel aan de slag te gaan, aldus Erwin de Groot. Vandaar dat we met kalkmortels hebben gewerkt. De kalkmortels die de 8 MEBEST december 2016

9 De oude hofhuizen hadden nog rieten plafonds. Waar mogelijk zijn die gerepareerd en gehandhaafd, waar dat niet anders kon is het riet vervangen door stucanet. MEBEST december

10 stukadoors gebruikten zijn van Italiaanse komaf, Kerakoll heet het. Het materiaal is bio-gecertificeerd en heeft een luchtzuiverende werking. De basislaag werd met Kerakoll Biocalce Intonaco gemaakt, een natuurlijke hydraulische kalk, NHL 3,5. De mortel is met een spuit aangebracht, eerst voor de vertinlaag die werd ingekamd en goed doorgedrukt zodat het materiaal helemaal om de rinkellatten heen kon krullen. Dat is belangrijk, want mortel en pleisterdrager moeten één stevig geheel worden. Daarom was het wel zo prettig dat de stukadoors via de oude trappen en loopbruggen aan de achterzijde van de gewelven konden komen. Daar konden ze controleren of de mortel inderdaad overal voldoende om de latten heen was gevouwen. Vervolgens werd met hetzelfde materiaal een raaplaag van 2 cm dik aangebracht. Het was lastig voor de stukadoors om die goed vlak te maken. Gewelven kun je niet afreien, zegt Erwin de Groot. We hadden wel wat houvast aan de houten lijsten tussen de gewelven, maar we hebben het toch grotendeels uit de hand en op gevoel moeten doen. Wat dat betreft waren de wanden eenvoudiger. Het oude pleisterwerk is eerst verwijderd en de wanden zijn behandeld om te voorkomen dat de zwam en de schimmels op enig moment weer de kop opsteken. Daarna hebben de stukadoors ze uitgeraapt met dezelfde Kerakoll kalkmortel als voor het plafond is gebruikt. Weldadige rust Zowel plafonds als wanden zijn niet meteen daarna afgewerkt, de raaplagen hebben eerst een aantal maanden gestaan. Pas toen ook het hotel werd afgewerkt, is stukadoorsbedrijf de Groot verder gegaan met de kapel. Het plafond is voorzien van een fijne geschuurde kalkpleister, Biocalce Intonachino Fino. Voor de wanden is een compleet andere afwerking gekozen. De ruimte wordt gebruikt voor allerlei evenementen, dus akoestiek is heel belangrijk, zegt Erwin de Groot. Eitje tikken gebeurt in vredige rust In veel restaurants is dineren een lawaaiige bedoeling. Zo niet in Liefdgesticht, het restaurant bij hotel Nassau; daar is een mooi en doeltreffend akoestisch systeemplafond gemonteerd. 10 MEBEST december 2016

11 De sfeervolle voormalige kapel wordt door Hotel Nassau verhuurd voor evenementen. Vandaar dat de wanden zijn afgewerkt met een akoestische spuitpleister. Hoog geluidscomfort Hotel Nassau Breda maakt deel uit van hotelketen Marriot. Het wordt in een franchise constructie geëxploiteerd door Odyssey Hotel Group. Het bijzondere vijfsterrenhotel in hartje Breda behoort tot de Autograph Collection van hotelketen Marriot. Dat label is weggelegd voor zeer exclusieve en comfortabele hotels die aan bepaalde standaards voldoen op het gebied van onder meer verlichting, design, kwaliteit en duurzaamheid. Uiteraard hoort bij dat niveau ook een zeer hoog geluidscomfort. De kamerscheidende wanden bijvoorbeeld leveren aanzienlijk hogere geluidsisolerende prestaties dan die in gewonere hotels. De combinatie van Knauf Diamond Board en gewone Knauf A-platen op een dubbel skelet dat met twee lagen isolatiemateriaal is gevuld, levert maar liefst 67dB. De wanden zijn gemonteerd door Verhoeven Montage BV. Het bedrijf uit Heesch monteerde ook de systeemplafonds Rockfon Krios die onder meer in de gangen en restaurant Liefdegesticht voor een aangenaam rustig akoestisch klimaat zorgen. MEBEST december

12 Daarom hebben we, nadat we de kalkraaplaag hadden voorgelijmd om het gruis vast te zetten, Acospray op de wanden gespoten. Met hetzelfde materiaal is ook een grote wand in de ontbijtzaal gedaan. Die bevindt zich in het koor en biedt een fraai zicht op de kapel. De akoestische spuitpleister die grotendeels uit gerecyclede natuurlijke cellulosevezels bestaat, is effectief; het eitje tikken gebeurt in een vredige rust. Ornamenten gerestaureerd De kapel mag dan wel de blikvanger van het hotel zijn, de voormalige hofhuizen waar onder meer de kamers in zijn gevestigd, bieden ook veel moois. Op de begane grond zijn diverse ruimtes waar fraai decoratief stucwerk is te vinden. Zo zijn de plafonds bij de entree en in de salons kunstig versierd met ornamenten en lijsten. Veel daarvan verkeerden na jaren van verwaarlozing in een niet al te beste staat. Stukadoorsbedrijf de Groot maakte er afdrukken en mallen van en heeft daar nieuwe stukken mee gegoten. Voordat die werden teruggeplaatst, zijn de oude plafonds onder handen genomen. Het riet was op veel plaatsen doorgezakt of geheel verdwenen. Waar dat kon heeft de aannemer de ondergrond stevig vastgezet, maar er waren nog genoeg plekken waar redden niet meer kon. De Groot heeft daar een nieuwe ondergrond gemaakt met stucanet. Heel veel gips In het hotel is geen kalk gebruikt, de plafonds zijn hier strak wit gepleisterd, met gips. Ook de eeuwenoude wanden zijn met gipsmortels afgewerkt. Het overgrote deel van de wanden in het hotel bestaat echter uit gipsplaat, daar hebben de stukadoors geen omkijken naar gehad. Evengoed hebben we zo n zeventig ton gips verwerkt, zegt Erwin de Groot. Op sommige wanden moesten we in meerdere lagen wel vier tot vijf centimeter aanbrengen om het goed vlak te krijgen. Het dunne behang waarmee de wanden zijn bekleed verhult geen enkele oneffenheid; Stukadoorsbedrijf de Groot heeft alle wanden op het hoogste niveau afgewerkt. Maar minder dan het beste kan ook niet, in zo n prachtig vijfsterrenhotel. Een houten ondergrond vraagt om een zachte mortel Hotel Nassau Breda Opdrachtgever: Designhotel Nieuwstraat Breda BV, Veghel Architect: C5 Architecten, Breda Aannemer: Bouwbedrijf van de Ven, Veghel Stukadoorswerk: Stukadoorsbedrijf de Groot, Erp Montage wanden en plafonds: Verhoeven Montage BV, Heesch Ook in het ontbijtrestaurant heerst een vredige 12 MEBEST december 2016 rust dankzij de akoestische spuitpleister waar de wanden mee zijn afgewerkt.

13 VOOR AL UW TOEPASSINGEN MET MASSIEF HOUT Solid Wood Systems Kijk voor meer informatie over de systemen op onze website

14 Onno de Vries is bij technisch Bureau Afbouw dé expert op het gebied van vloeren en terrazzo. (foto: Jan Willem Kommer) Uit de praktijk van TBA Tekst: Jan Willem Kommer De adviseurs van Technisch Bureau Afbouw (TBA) worden regelmatig ingeschakeld als er problemen zijn op afbouwgebied. Ook tegelwerk en natuursteen behoren tot hun expertise. Zo werd technisch adviseur Onno de Vries recent gevraagd om scheuren in de natuursteen tegelafwerking van een vloer te beoordelen en advies te geven over het herstel ervan. SCHEUREN EN NEPSCHEUREN Voorbereiding Voor een goed oordeel is het belangrijk om te weten hoe de ondergrond is opgebouwd. Deze constructievloer bestaat deels uit een betonnen kanaalplaat met daarop een 60mm dikke betonnen druklaag met krimpwapening en deels uit in het werk gestort beton. Deze samengestelde constructievloer is voorzien van een 100mm dikke EPS isolatielaag met daarop een 20mm dikke tackerplaat. Op de isolatieplaat is over een deel van het vloeroppervlak vloerverwarming vastgezet en vervolgens is een Moleanos natuursteen vloer aangebracht. De specielaag waarin de 20mm dikke tegels zijn geklopt varieert van 50mm tot 90mm (bij de vloerverwarming). Ook de voorgeschiedenis is voor de technisch adviseur van belang voor een goed oordeel. Tijdens de bouw is een deel van de tegels vervangen vanwege breuk en een discussie over de kleur. Bij de oplevering is extra aandacht aan de vloer besteed en er was geen sprake van schade. Later zijn er wel scheuren ontstaan; die beperkten zich tot de tegels zelf, in de specielaag waren ze niet te zien. Logisch gevolg Bij zijn inspectie trof Onno de Vries enkele tegels aan met duidelijke scheurlijnen. Uit het scheurpatroon maakte ik op dat er sprake is geweest van een bovenmatige mechanische belasting, een punt- of stootbelasting. In combinatie met 14 MEBEST december 2016

15 onvoldoende ondersteuning van de tegel heeft dat breuken veroorzaakt. Een verend opgelegde dekvloer die bestaat uit een cementgebonden laag onder een ingeklopte natuursteen tegel kan namelijk maar moeizaam worden verdicht. Dat kan lokaal onvoldoende buigtreksterkte in de specielaag tot gevolg hebben, of zelfs een onvoldoende verdichting. Naast de scheuren in de tegels constateerde de technisch adviseur veel defecten in het voegwerk. De voegen leken niet overal voldoende diep te zijn gevuld. Een voeg die slechts aan de top is gesloten, kan gemakkelijk uitspringen als gevolg van de thermische spanning die de vloerverwarming veroorzaakt, aldus de technisch adviseur. Zeker als er een zeer hard voegmateriaal is gebruikt, en daar lijkt het hier op. Op het verkeerde been Er was ook een zeer langgerekte donkere lijn in de tegelvloer te zien. Het leek een lange, rechtlijnige scheur, zonder zijtakken. Door de digitale microscoop was echter te zien dat het om een kras ging waar flink wat vuil in zat. Wat poetsen leverde een tamelijke schone, ongebroken tegel op die werd ontsierd door een v-vormige inkrassing van hooguit een halve millimeter diep. Verder waren er in diverse tegels zwarte, roodbruine en grijze fijne lijnen zichtbaar. Die zien eruit als scheuren maar na bestudering door de microscoop bleken het aders te zijn waarvan sommige niet helemaal met kristallen (spariet) zijn dichtgegroeid en sommige verkleurd zijn. Een kalksteen als Moleanos is een afzettingsgesteente, daar kunnen aders in voorkomen. De gescheurde vloertegels moeten worden vervangen en als de dekvloer eronder niet deugt, dan moet die ook worden hersteld. (foto: Onno de Vries) De voegen leken niet overal voldoende diep te zijn gevuld Dat is geen gebrek van de steen maar een materiaaleigenschap, laat Onno de Vries weten. Datzelfde geldt voor de krasgevoeligheid. De hardheid van dit type steen is ongeveer 3 op de schaal van Mohs, zegt Onno de Vries. Een zandkorrel heeft een hardheid van 7 á 8 dus die kan gemakkelijk een kras in deze tegel veroorzaken. Hersteladvies Voor het herstel van de gescheurde tegels adviseerde Onno de Vries om deze te verwijderen ( Eerst de voegen rondom die tegels weghalen zodat naastliggende tegels niet worden beschadigd! ) en vervolgens de ondergrond te controleren op defecten en zonodig verbeteringen aan te brengen. Bij het plaatsen van de nieuwe tegels raadde hij aan gebruik te maken van de buttering en floating verlijmingstechniek. Daarbij worden zowel de tegels als de te bedekken ondergrond van een lijmlaag voorzien. De tegels kunnen dan zo gelijk mogelijk met de omringende tegels worden gelegd. Met het oog op de vloerverwarming moeten de voegen na verharding van de tegellijm met een elastisch voegmateriaal worden gevuld. Dat geldt ook voor de overige beschadigde voegen. De vervuilde kras kan worden schoongemaakt en in ernst worden verminderd door schuren en zoeten langs de kras. Door de zachtheid van de tegels zijn krassen echter vrijwel onvermijdelijk. Om te voorkomen dat deze in de toekomst ook zo duidelijk zichtbaar zullen zijn, raadde de technisch adviseur aan om de vloer niet alleen met water en een dweil of mop schoon te maken, maar regelmatig een schrob-zuigmachine en een Ph-neutraal reinigingsmiddel te gebruiken. De zwarte streep is geen scheur maar een kras die goed is schoon te maken en weg te schuren. Het voegwerk moet worden hersteld. (foto: Onno de Vries) Op kunt u meer lezen over schadediagnoses en andere diensten die Technisch Bureau Afbouw levert. MEBEST december

16 PROMINENT IN TERRAZZO EN WATER, DE EERSTE VAN WILLEM I 16 MEBEST december 2016

17 Tekst: Jan Willem Kommer Fotografie: Peter van Oosterhout Wie van station Den Haag Centraal met de tram richting Zoetermeer reist, krijgt sinds eind september een spetterend schouwspel voorgeschoteld. Het Anna van Buerenplein is opgeluisterd met een fontein die is verwerkt in een reusachtige afbeelding van het gelaat van de eerste vrouw van Willem van Oranje. Een razend ingewikkeld kunstwerk, uitgevoerd in terrazzo. MEBEST december

18 Een sterker contrast dan zwart-wit is er niet. De kracht van het portret is dan ook dat de cirkels goed rond zijn zodat het beeld scherp is. Daar is een plastisch materiaal voor nodig, maar hoe plastischer het materiaal, hoe minder sterk het is. Rots Tomaello heeft nauw samengewerkt met Rots maatwerk. Het bedrijf uit Brummen, gespecialiseerd in fontein- en waterwerkprojecten, is het brein achter de spuit- en lichtpatronen. Zo is Rots onder meer verantwoordelijk voor de installaties en de programma s die het het kunstwerk op het Anne van Buerenplein tot zo n spetterend schouwspel maken. 225 m 2-15 x 15 m platen stippen LED-lampen spuitmondjes. Vanuit de woontoren zijn al die aparte onderdelen niet te zien; en de waterstralen jammer genoeg ook niet. Verfrissende verbouwing Het Anna van Buerenplein is tamelijk nieuw op de stadsplattegrond van Den Haag. Tot voor kort was het een wat ongunstig stukje hofstad met steegjes, gangetjes en een parkeergarage; de achterzijde van station Den Haag Centraal. De verwachte, maar later geschrapte komst van de Hoge Snelheidslijn en de aanleg van RandstadRail metrolijn E tussen Rotterdam en Den Haag heeft echter voor zeer verfrissende ontwikkelingen gezorgd. Het kopstation is compleet vernieuwd om het groeiende aantal reizigers te kunnen verwerken. Zo heeft het tegenwoordig drie hoofdingangen in plaats van die ene aan het Koningin Julianaplein. Veel treinreizigers moeten immers bij aankomst linksaf naar de ministeries in het Wijnhavenkwartier of rechtsaf naar het business district Beatrixkwartier. Vooral dat laatste was niet goed toegankelijk vanuit het oude station. Met de aanleg van het Anna van Buerenplein is dat veranderd; het is dé toegangsroute naar de kantoren in Bezuidenhout geworden. Maar het is nog een beetje meer dan dat. Aan het plein is een hoogbouw verrezen - deels studentenhuisvesting, deels collegeruimte van de universiteit van Leiden - en er zijn winkels en horecagelegenheden. Het plein zelf heeft een verblijfsfunctie gekregen, met bomen en bankjes. Heel genoeglijk allemaal, ware het niet dat de tram die op een baan boven het plein rijdt, voor nogal wat lawaai zorgt. De gemeente Den Haag bedacht dat te bestrijden met een fontein. Het geluid van water klinkt immers veel vriendelijker dan het gekrijs van ijzeren wielen op ijzeren rails. 18 MEBEST december 2016

19 Gered van de vergetelheid Het moest iets meer worden dan een paar waterstraaltjes; iets groots, iets spectaculairs, zegt Egbert Schuttert over het plan. Als landschapsarchitect van het ingenieursbureau van de gemeente Den Haag was hij belast met het ontwerp van de fontein. Het is bijvoorbeeld leuk wanneer een fontein iets speels heeft, niet alleen maar continu water spuit. Aan het Spui lag een aardig voorbeeld, met spuiters in de vloer die op gezette tijden water geven. Op het nieuwe plein moest het ook zo, maar ook anders. De fontein moest worden opgetild, zodat er een rand kwam waar mensen op kunnen zitten. En de afbeelding van de naamgeefster van het plein moest er in worden verwerkt. Anna van Buren was de eerste vrouw van Willem I, zegt Egbert Schuttert. Doordat ze jong is overleden is ze wat minder bekend en een beetje vergeten. Er zijn ook maar weinig afbeeldingen van haar, maar er is een portret dat we konden gebruiken. In de computer is de beeltenis omgezet in een rasterpatroon. Het idee was om dat in de vloer van de fontein op te nemen. Op maaiveldniveau is dan weliswaar niet goed te zien wat die puntjes weergeven, maar van bovenaf is haar gezicht goed zichtbaar. De tram rijdt hier op een baan boven het plein en er staat een woontoren naast. Pixels van terrazzo Bij elk ontwerp rijst de vraag hoe het moet worden uitgevoerd. In de tientallen jaren die hij voor de gemeente Den Haag werkte, heeft Egbert Schuttert goede ervaringen opgedaan MEBEST december

20 met terrazzo. Een mooi en duurzaam product waar we in Den Haag al heel veel dingen mee hebben gemaakt. Vandaar dat we ook deze fontein graag in terrazzo wilden uitvoeren. Dat is gedaan door Tomaello. Het werk bestond uit verschillende onderdelen, legt Giulio Tomaello uit. Om de fontein heen is een rand gekomen die we in zwart hebben uitgevoerd. Er zit onder meer Labrador in; dat is een Noors graniet met een glimmer erin. De rand fungeert als bank waar mensen op kunnen zitten, maar van bovenaf zou je hem ook kunnen zien als de lijst om het portret van Anna van Buren. Ook de beeltenis van de eerste echtgenote van de vader des vaderlands is uitgevoerd in terrazzo. Net als het rasterpatroon uit de computer bestaat hij uit zwarte puntjes in een wit veld; witte tegels met uitsparingen waar zwarte schijfjes in zijn geplaatst. Dat klinkt eenvoudig maar in de praktijk bleek het een zeer uitdagend stuk werk. Dat kwam vooral doordat de normen voor onder meer kwaliteit, stroefheid en sterkteklasse enorm hoog waren gesteld, aldus Giulio Tomaello. In het ontwerp is het gezicht van Anna van Buren opgebouwd uit stipjes. Dus we hebben zwarte schijven in terrazzo gemaakt, met Enorm hoge normen voor kwaliteit, stroefheid en sterkteklasse dertien verschillende diameters. Die moesten allemaal heel precies op hun plek in een veld van ongeveer 800 witte tegels komen te liggen. Naast de schijven moesten we dus ook nog die tegels maken met uitsparingen voor die schijven. Zero tolerance met wat rek Alles moest zeer maat- en vormvast gebeuren. Er was namelijk zero tolerance genoemd in het bestek, géén afwijkingen dus. Alle onderdelen zouden worden nagemeten en dan komt zelfs een halve mm wel naar boven. Als je met beton of terrazzo werkt dan is het onvermijdelijk dat er Een hardnekkige fout: hoewel de eerste echtgenote van Willem 1 Anna van Buren heette, wordt overal gesproken van Anna van Buerenplein. 20 MEBEST december 2016

21 De voegen en de aansluitingen van de spuitmondjes en de verlichting zijn afgekit. Omdat kit verkleurt onder invloed van ultraviolette straling, is de kwaliteit zeer belangrijk. Van Dijk Aannemer van het werk was Van Dijk Maasland Groep, Tomaello maakt sinds 1 januari 2014 als zelfstandige werkmaatschappij deel uit van het bouwbedrijf. Van Dijk Maasland is van oorsprong actief in de grond-, weg- en waterbouw, maar doet ook funderingswerkzaamheden. Dat kwam goed van pas bij de voorbereidende werkzaamheden. Omdat de fontein deels bovenop de ondergrondse parkeergarage zou komen, moest er een speciale onderconstructie komen voor de loodzware fontein: een betonnen plaat op veertien heipalen. Vooraf goed omschreven wat zero tolerance precies is kleine afwijkingen inzitten, zegt Gilulio Tomaello. Normaal gesproken is dat niet erg; een verschil van 2 millimeter is doorgaans niet iets wat je ziet, maar hier zou dat dus niet worden geaccepteerd. Daarom hebben we vooraf goed omschreven wat zero tolerance precies is én een systeem bedacht dat afwijkingen tot een minimum beperkt. Rubber mallen op een houten ondergrond waren in eerste instantie de hulpmiddelen die Tomaello gebruikt voor de productie van de schijfjes. Dat bleek een ongelukkige keuze. Om te voorkomen dat het cement onder de mallen uit zou lopen, drukten de terrazzowerkers het rubber stevig aan met latten. Wat ze zich niet realiseerden, was dat dit met te veel kracht gebeurde waardoor het rubber na verloop van tijd ging vervormen. In plaats van perfect rond werden de schijfjes op enig moment wat ovaal. Iets wat je met het blote oog niet zo snel ziet maar wat door de doorlopende meetcontroles aan het licht kwam, verklaart Gilulio Tomaello. Daarna hebben we houten mallen gebruikt. Zwart en wit maar één geheel De zwarte schijfjes, waarin ook Labrador is verwerkt, variëren in diameter van 3 cm tot 14,9 cm. Sommige schelen niet meer dan 5 mm van elkaar. Zo n klein verschil zie je in de werkplaats niet gemakkelijk maar het zorgt wel voor een vertroebeld totaalbeeld als de schijfjes niet op de juiste plek liggen, aldus de terrazzoman. Om dat te ondervangen is van elke tegel een rubber model gemaakt waarin via de computer op precies de juiste plekken en met de juiste afmetingen sparingen voor de schijfjes werden uitgesneden. De mal werd in de bekisting gelegd en zodra zeker was dat alle zwarte schijfjes goed lagen, werd hij verwijderd en is er met wit afgestort. Dat leverde een volgend spannend moment op, MEBEST december

22 Het is best saai als hij continu zou spuiten Jeugdsentiment Toen Centraal Station in 1971 werd gebouwd, zijn er geslepen grindtegels in gekomen. Die waren gemaakt in Friuli en zijn gelegd door Tomaello, herinnert Giulio Tomaello zich. Ik was een jaar of 12 jaar destijds, mijn vader had toen het bedrijf. Ik weet nog dat ik vaak ging kijken op het werk; je kon destijds nog gewoon de bouw op. Ik vond het erg jammer dat die vloer er nu uit ging want hij herinnerde me aan mijn familaie en mijn jeugd. Daarom was het erg fijn en bijzonder dat Tomaello dit werk aan het Anna van Buerenplein heeft kunnen doen. Het wit van de tegels is gebroken wit. Want dan valt vuil wat minder op dan op helder wit. zo legt Giulio Tomaello uit. Het is uiterst belangrijk dat het wit en het zwart goed op elkaar aansluiten; het moet in feite één geheel worden. Daar moet de zelfverdichtende terrazzobeton die we hebben gebruikt wat plastischer voor zijn dan gebruikelijk. Nadeel daarvan is dat hij iets aan sterkte verliest terwijl sterkte juist een belangrijk element was. Het zwart moest op C50 komen en het wit, dat altijd al wat zwakker is, zelfs op C60. We zaten tegen de grens aan maar het is gelukt. Groter is beter Volgens het ontwerp van Egbert Schuttert moesten de tegels waarin de pixels zijn geplaatst 54 x 54 cm groot zijn en 8 cm dik. Om en nabij de 800 tegels waren er nodig voor de fontein. Dat is een hoop handling en die moest machinaal gebeuren want met deze afmetingen zouden de tegels zelfs voor twee man te zwaar zijn om te tillen. Op aanraden van het terrazzobedrijf zijn ze groter gemaakt, 109 x 109 cm. Dat levert niet alleen tijdsbesparing op, maar ook kwaliteitswinst, zegt Giulio Tomaello. Hoe minder tegels je hebt des te kleiner het risico van verspringen bij het plaatsen en des te minder kans op kleurverschillen. En voor het beeld maakt het niet uit, de grotere platen zijn met schijnvoegen verdeeld in vier vlakken. De elementen nóg groter maken was geen optie, dan zouden de platen dikker moeten worden en daardoor zou het gewicht zoveel toenemen dat de onderconstructie moest worden aangepast. Strak als een biljartlaken Ook met de grotere maat bestond het risico van verspringen. Bij tegels geldt wordt immers een 22 MEBEST december 2016

23 Zeker in de zomer is het onvermijdelijk dat mensen over het kunstwerk zullen lopen. Daaorm is er veel aandacht besteed aan de stroefheid van het materiaal en de kwaliteit van het water. verschil in dikte van + én - 2 mm geaccepteerd. Omdat de tegels niet op een zandgrond zijn gelegd maar op een ijzeren frame, vond Tomaello die tolerantie te groot. Een tegel heeft vier hoeken dus in het slechtste geval kun je in één tegel een verloop van 4 mm hebben. Dan wordt het erg lastig stellen. Daarom hebben we gewerkt naar een verschil van maximaal + of - 1 mm. Na het ontkisten is elke hoek van elke tegel gecheckt. Waar nodig werd wat weggeschuurd en waar een hoek iets te dun was, hebben kunststof chips dat eenvoudig opgevangen bij het stellen van de tegels. Om er zeker van te zijn dat de tegels allemaal op de juiste plek kwamen te liggen, is er een gridmodel gemaakt met letters en cijfers. Die nummering is op de onderzijde van de tegels aangebracht. Kleurrijk en dynamisch Uiteindelijk draait een fontein niet om het terrazzo maar om het water. Van de ruim schijfjes die Tomaello produceerde, zijn er 169 waarin sparingen zijn gemaakt voor de spuitmonden van de fontein. Daarnaast moest Tomaello in 169 tegels een sparing maken voor LED-verlichting. Die grote hoeveelheid spuitmonden en lampjes bieden een schier oneindige mogelijkheid aan variaties, heeft Egbert Schuttert tot zijn grote vreugde gemerkt. De bedoeling van de fontein is dat hij het lawaai van de tram overstemt. Maar het is best saai als hij continu zou spuiten; het opkomen en terugvallen van waterstralen is een veel leuker schouwspel! Daarom hebben we bedacht dat de fontein aan moet gaan op het moment dat een tram uit het station wegrijdt of aankomt en dat hij dan gedurende drie minuten MEBEST december

24 De fontein is op 23 september officieel in gebruik genomen. Lang heeft Den Haag er niet van kunnen genieten want hij is op 1 oktober in winterstand gegaan. Maar in het voorjaar spuit hij weer volop! Via een achterdeurtje komt er altijd iets onverwachts spuit. Of langer, als er nóg een tram komt of gaat. Maar ook dat was de ontwerper nog te statisch. Je kunt de spuitmonden verschillende patronen laten maken, en daar kan ook nog eens beweging in. Uiteindelijk zijn er op het Anna van Buerenplein 20 dynamische spuitprogramma s te bewonderen die elkaar in volstrekt willekeurige volgorde afwisselen. En dan zijn er nog eens 10 verschillende verlichtingsprogramma s die dat water met de zeven kleuren van de regenboog aanlichten. Verrassingen (niet) welkom Waar ontwerper Egbert Schuttert zijn best heeft gedaan om van de tramritten rondom Centraal Station een surprise-party te maken, heeft Giulio Tomaello juist zijn uiterste best gedaan om verrassingen uit te sluiten. Uitvoering is belangrijk maar voorbereiding is nog belangrijker; zeker bij een project als dit. Als je vooraf precies weet wat je moet doen dan kun je het werk in feite eenvoudig maken. Dan wordt de druk in de productie lager. Maar zo n werk als dit is uniek. Misschien dat je 80% wel uit ervaring weet, maar de overige 20% moet je deels tijdens de voorbereiding uitvogelen en deels tijdens de uitvoering improviseren. En dan nog is de kans op verrassingen groot. Je denkt dat je alles onder controle hebt maar omdat het unieke dingen zijn met unieke problemen, komt er via een achterdeurtje altijd iets onverwachts; zoals de ovale stippen. Het is dus zaak om alert te blijven en realistisch; en om ruimte in te bouwen in je planning. Maar dat is ook weer het mooie van dit soort projecten; je hebt het nooit eerder kunnen leren maar je leert er ontzettend veel van. Anna van Buerenfontein Opdrachtgever: Gemeente Den Haag Ontwerp: Ingenieursbureau Den Haag Aannemer: Dan Dijk, Maasland, Terrazzowerk: Tomaello, Maasland Fonteintechniek: Rots maatwerk, Brummen 24 MEBEST december 2016

25 MONEYPENNY briefcase designed by Bernadette Ehmanns for HEY-SIGN (2004) MOTEK chair designed by Luca Nichetto Cassina Contemporanei Collection UNDER THE BELL pendant lamp designed by Iskos-Berlin for Muuto (2011) FELT felt clock designed by Sebastian Herkner for Leff Amsterdam (2012) by design The Ceiling that had to be made Vervaardigd uit vilt, met design als inspiratiebron en vanaf nu beschikbaar als lineair plafondsysteem waarbij akoestiek en design zijn verenigd. Benieuwd naar deze innovatieve toepassing? Bezoek onze website of neem contact op met ons verkoopkantoor. Hunter Douglas Architectural Nederland Piekstraat EL Rotterdam - Postbus AB Rotterdam Tel. (010) Fax (010) info@hunterdouglas.nl KHALIX is specialist op het gebied van: Voeg-, metsel-, en stucmortels Grout-, en injectiemortels Natuurlijke (binnen)isolatiesystemen Kelder afdichtingssystemen KHALIX is leverancier van o.a.: Natuurlijk hydraulische kalkmortels Bastaard mortels; luchtkalk, tras en cement Betonspuitmortels (Romeins beton) Sanerende pleistersystemen NHL 2, NHL 3,5 en NHL 5 bindmiddelen (EN 459-1) Minerale verven (leem-, kalk-, en silicaatverf) Ontzoutingspasta s en zoutomvormers Milieuvriendelijke gevelreinigingsproducten Lichtgewicht renovatie dekvloeren Impregneermiddelen op basis van bijenwas Leempleisters en leemfinish Restauratie De IJsselstroom Veldhoven architecten BNA KHALIX Restauratiespeciaalproducten Oonksweg 40, 7621XW Borne - T M info@khalix.nl - W

26 Emmen kan opgelucht ademhalen. De man die Buckler een kopje kleiner maakte stak na zijn voorstelling in september de loftrompet over het nieuwe Atlas theater. Terecht, want voor zowel oog als oor is het genieten geblazen in de nieuwste parel van de minimetropool in Zuid-Oost Drenthe. Tekst en fotografie: Jan Willem Kommer ATLAS THEATER EMMEN; AANGENAAM VOOR OOG ÉN OOR 26 MEBEST december 2016

27 De gebogen vormen van het dak van het Atlas tehater komen terug in de plafonds van het gebouw. MEBEST december

28 Emmen vernieuwt Van gebrek aan ambitie kun je Emmen niet betichten. Eerder dit jaar werd aan de rand van de plaats Wildlands Adventure Zoo geopend, een thematisch dierenpark dat de oude dierentuin in het centrum al heeft doen vergeten. Om het centrum met het vernieuwende Wildlands te verbinden, is in 2015 het Raadhuisplein aangelegd, compleet met zitjes, water en een grote ondergrondse parkeergarage. Sluitstuk van de centrumvernieuwing is het Atlas Theater. Gelegen tussen het nieuwe Raadhuisplein en Wildlands, vormt de opvolger van theater de Muzeval als het ware de toegangspoort tot het dierenpark. Vanaf het plein loop je onder een luchtbrug die de twee delen van het theater aan elkaar koppelt, Wildlands binnen. De golvende vorm van de verbinding loopt door in het groene dak van het theater. Hij is ook nadrukkelijk aanwezig in het theater zelf. Prachtig om te zien, maar voor Eissink plafond- en wandsystemen leverde het een zeer uitdagende klus op. Het bedrijf uit Hengelo monteerde alle plafonds en wanden in het Atlas Theater, en ook een aantal buitenplafonds. Stormbestendig buitenplafond Voor de onderzijde van de luchtbrug hadden de architecten van het Deense kantoor Henning Larsen en de Nederlandse Van den Berg Groep een wit monolitisch plafond in gedachten, liefst gestukadoord. Op aanraden van Eissink is van dat idee afgestapt, omdat het plafond niet bestand zou zijn tegen weer en vooral wind. Het zou gegarandeerd kapot gaan, zegt Robin Workel. De algemeen directeur van het bedrijf uit Hengelo kwam met een alternatief. De 200 F van Hunter Douglas. Dat zijn metalen lamellen van twintig centimeter breed en met een klein v-naadje. Die breedte geeft een rustig beeld en van afstand zie je de naden niet of nauwelijks. Minstens zo belangrijk als het visuele aspect is dat de lamellen onafhankelijk van elkaar kunnen Met zijn vele hollingen en bollingen in verschillende stralen was het houten strokenplafond van Derako een ingewikkelde puzzel om te maken. 28 MEBEST december 2016

29 bewegen. Daardoor kan het plafond buigen en rekken zodat het heel blijft als de wind eraan rukt. De draagconstructie is ook afgestemd op een zware windbelasting. Hunter Douglas heeft dat berekend en wij hebben het gemaakt, zegt Robin Workel. Houten eyecatcher Boven de entree van Wildlands is ook nog een vlak plafond gemonteerd, met de WAB-plaat van Siniat. Dit plafond hangt aanzienlijk lager dan het lamellenplafond, zodat er naast een hoge vochtbestendigheid ook een hoge stootvastheid van werd gevraagd. De buitenplafonds sluiten aan op de glazen gevel en optisch op het golvende houten plafond in het centrale deel en de foyer van theater. Dat is met zijn in het oog springende uiterlijk een geduchte concurrent voor elke artiest die in het Atlas optreedt. Het plafond slingert zich door het gebouw, van vijf tot vijftien meter hoog. Het loopt De geperforeerde plafondplaten bij de entree zijn superstrak gemonteerd, ruimschoots binnen de normen. Toch leken er door strijklicht enorme oneffenheden in te zitten. Vlakker dan dit kunnen we het niet maken hol en bol en heeft wel vijf, zes verschillende stralen. Leverancier Derako heeft het helemaal uitgepuzzeld en uitgetekend, zegt Robin Workel. Ze hebben alle dragers op maat gebogen en genummerd zodat wij precies wisten waar ze moesten komen. De houten lamellen die er in zijn vastgeklikt, zijn 9 centimeter breed en variëren in lengte van twee tot vier meter. Verspreid in het strokenoppervlak zijn verlichtingselementen geplaatst. Ze hebben dezelfde langgerekte vorm als de lamellen, alsof het lichtgevende varianten zijn. Het houten plafond, waar een isolerende deken van steenwol op is gelegd, is vrijgehouden van gevels, wanden en pilaren. Als er sneeuw op het dak ligt betekent dat flink wat extra gewicht waardoor het dak wel zo n acht centimeter in kan zakken, legt Robin Workel uit. Torenhoog en centimeters dik Niet alleen de ingewikkelde vormen maar ook de moeilijk bereikbare plekken waar moest worden gewekt vormden een uitdaging voor de monteurs van Eissink. Aannemer Dura Vermeer had echter voor steigers zorggedragen, zodat de monteurs overal goed bij konden, tot in de nok van het MEBEST december

30 Het buitenplafond is stormbestendig gemonteerd. Rubbertjes zorgen ervoor dat de aluminium lamellen niet tegen de dakrand klapperen als het gaat waaien. 30 MEBEST december 2016

31 gebouw toe. Op die duizelingwekkende 25 meter hoogte moesten ze ook nog een constructie monteren die absoluut niet esthetisch is maar wel van groot belang voor de veiligheid van het theater. Een groot deel van de techniek van het theater zit in de 25 meter hoge toneeltoren. De stalen balken van die toren moesten brandwerend worden ingepakt. Vier lagen Novlam gipsplaten van Siniat zorgen voor een brandwerendheid van 120 minuten. Je kunt niet zomaar zulke hoge wanden bouwen met vier lagen gipsplaat aan één zijde, zegt Robin Workel. Daarom hebben we om de 260 centimeter lepels aan het staal laten lassen zodat we daar wandjes van de normale hoogte konden maken. Omdat de naden voor lekken in de brandwerende schil zorgen, zijn die op hun beurt weer afgedicht met vier lagen Novlam. Akoestisch advies Het Atlas Theater beschikt over twee zalen; de Rabo Zaal, een schouwburgzaal met 822 zitplaatsen, inclusief twee balkons - en de Dagblad van het Noorden Zaal die 300 zitplaatsen of 1000 staanplaatsen heeft. In beide zalen draait het vooral om beheersing van geluid. Ze zijn van elkaar gescheiden door een gang, zodat er tegelijkertijd voorstellingen kunnen plaatsvinden zonder dat bezoekers in de ene zaal last hebben van geluid uit de andere zaal. In de Dagblad van het Noorden Zaal heeft Eissink vooral veel Tektalan platen van Heraklith gemonteerd. De panelen combineren mineraalgebonden houtwol en steenwol en leveren een belangrijke bijdrage aan de brandveiligheid en de goede akoestiek in de ruimte. Hetzelfde materiaal is in de Rabo Zaal toegepast, vooral tegen het plafond aan. Het Onder: een akoestisch plafond met verdekte gemonteerde Ecophon Focus DG 120 x 120 tegels zorgt voor een rustig beeld en voorkomt een kakofonie. Boven: de balkons hebben een plenum dat als luchtverversingskanaal fungeert. Een stucplafond zou gegarandeerd kapot gaan MEBEST december

32 Van een afstand zie je de naden nauwelijks hele akoestische plan is uitgedacht en uitgerekend door adviesbureau DGMR, zegt Robin Workel. Volgens dat plan maakte Eissink wanden die een combinatie vormen van isolerende, absorberende en weerkaatsende oplossingen. Luchtdicht afgesloten Een deel van het publiek kan de voorstelling in de Rabo Zaal bekijken vanaf twee balkons die in een boog langs de wanden lopen. De balkons bieden veel meer dan alleen zitruimte; ze bevatten ook een luchtverversingssysteem. In feite zijn ze het luchtverversingssysteem, zo legt Robin Workel uit. Normaal wordt lucht door een buis geblazen, maar hier is eigenlijk het hele plenum het luchtkanaal. We hebben het plafond aan de onderzijde daarom luchtdicht moeten maken. Daarvoor moesten we de gipsplaten goed afkitten en afsmeren zodat er nergens een open naadje of scheurtje overbleef. Vanwege de vorm van de balkons heeft Eissink speciaal buiggips gebruikt om ze aan de voorzijde dicht te zetten. Dat was was goed te doen, alleen bij de uiteinden werden de bochten zo nauw dat zelfs buiggips niet meer werkte. Daar hebben we strookjes gipsplaat gebruikt en de ronding uitgestukadoord om het goed vlak te krijgen. Alles bij elkaar een precies werkje, want het sauswerk waar de platen mee afgewerkt zijn, verhult geen enkele oneffenheid. Vlakheidscontrole De plafonds bij de entree van het theater hebben op dat vlak nog discussie opgeleverd. Eissink bracht daar het akoestische Rigitone van Gyproc aan. De geperforeerde platen zijn op een metalstudframe gemonteerd. Aannemer Dura Vermeer was niet helemaal tevreden over de vlakheid van het plafond, tot verbazing van Robin Workel. Vlakker dan dit kunnen we het niet maken, zegt hij. We hebben het Technisch Bureau Afbouw ingeschakeld voor een onafhankelijke controle. Volgens de normen zijn over een lengte van veertig centimeter onvlakheden tot één millimeter toegestaan. Volgens de man van TBA zijn we daar ruimschoots onder gebleven maar toch zie je dat. Het probleem zit hem in het strijklicht. Daarom hebben we geadviseerd om dáár iets aan te doen, een gordijn ophangen. Dat is gebeurd en nu zie je er niets meer van. Atlas theater Opdrachtgever: Gemeente Emmen Architect: Henning Larsen, Kopenhagen (Denemarken) en Van den Berg Groep, Kampen Aannemer: Dura Vermeer, Hengelo Montage plafond- en wandsystemen: Eissink, Hengelo 32 MEBEST december 2016 Het Atlas theater aan de rand van het vernieuwd Raadhuisplein is tevens entree van Wildlands Adventure Zoo.

33 CRADLE-TO-CRADLE- CERTIFICERING: LEERZAAM TRAJECT NAAR DUURZAAMHEID Zo n vijftien jaar geleden introduceerden Michael Braungart en William McDonough met hun boek Remaking the Way We Make Things het Cradle-to-Cradle-principe. Inmiddels zijn er duizenden producten met een C2C-certificaat. Ook voor de afbouwbranche is er al een behoorlijk aantal, vooral op het gebied van de droge afbouw. Armstrong, Hunter Douglas en Nofisol vertellen over het traject naar certificering en de reden waarom ze er aan zijn begonnen. Waarom kiezen voor Cradle-to-Cradle certificering? We willen dat onze kinderen een normaal leven kunnen leiden in een schone wereld, zegt Marco van Vliet, eigenaar van Nofisol. Dan moet je als bedrijf dus niet alleen maar winst najagen, maar ook je maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen. We deden dat al langer door onder meer op ons energieverbruik te letten, windstroom af te nemen en voor onze buitenlandse werknemers goede scholing in de Nederlandse taal op een dusdanig niveau te regelen dat ze ook na Nofisol verder kunnen in de maatschappij. Op enig moment kwam via architect Kraaijvanger de vraag of een houten plafond dat wij leveren C2C-gecertificeerd kon worden. Niet lang daarna werden we benaderd door Espero wanden. Zij waren bezig met de C2C-certifcering van hun wanden en wilden graag weten wat er voor materialen in de drukschotten zitten die wij ze leveren. We zijn ons in Cradle-to-Cradle gaan verdiepen en constateerden dat die filosofie heel goed past bij hoe wij ons als maatschappelijk verantwoorde ondernemer opstellen. De beslissing om voor al MEBEST december

34 Armstrong heeft naast plafondtegels nu ook C2C-gecertifceerde ophangsystemen. Recyclen deden we altijd al onze drukschotten C2C-certficering aan te vragen was dan ook een logische stap. Met zo n certificaat ben je namelijk objectief meetbaar en vergelijkbaar voor opdrachtgevers; het is immers een certificeringssysteem met een externe auditor. Productmanager Martin van der Meijden vertelt dat Hunter Douglas al jarenlang aan goede doelen schenkt, alleen zuinige leaseauto s toestaat en mensen uit de buurt gebruik laat maken van het bedrijfsrestaurant voor bijeenkomsten en activiteiten. Wat onze bedrijfsactiviteiten betreft, één van de basisprincipes van C2C is dat je producten en materialen niet weggooit maar hergebruikt. Bij Hunter Douglas deden we dat altijd al, maar vanuit een bedrijfseconomisch oogpunt. Het hersmelten van aluminium kost aanzienlijk minder energie dan het produceren van primair aluminium en het materiaal boet niet in aan kwaliteit. We zijn dus al heel lang met MVO bezig, maar niet op een gestructureerde manier. Een paar jaar geleden hebben we bewust de stap gezet om dat wél te doen. Resultaat daarvan is onder meer een nieuw product met een C2C-certificaat. HeartFelt is ontwikkeld op verzoek van een Deense architect die graag een plafondpaneel van vilt wilde, liefst C2C-gecertificeerd. Kun je anders?, vraagt Guido Rockx, Technical Sales Manager Benelux, Germany & Switzerland van Armstrong Building Products zich af. Je kunt wel zuinig aan doen met grondstoffen, daarmee voorkom je niet dat ze opraken. Daarom moet je ervoor zorgen dat ze in voldoende mate aanwezig blijven, zodat onze kinderen ook voldoende materialen hebben. Wij hebben een eigen recycleprogramma en een productieproces waarbij het geretourneerde materiaal zonder kwaliteitsverlies kan worden hergebruikt. En je moet naar de gezondheid kijken, met natuurlijke materialen werken. Bij Armstrong zit dat in de genen, duurzaamheid is een drive voor ons. Het bedrijf is meer dan 150 jaar geleden begonnen, destijds met kurkproducten, natuurlijke materialen dus. In Amerika ontwikkelden we een aantal jaren geleden een biobased product, Tierra. Heel groen, maar om het naar Nederland te halen zou niet zo groen zijn. Daarom zijn we hier zelf aan de slag gegaan om voor één van onze plafondtegels een C2C-certificaat te verkrijgen. Wat is er voor nodig geweest om de certificaten te verkrijgen? Onze klanten gaven aan dat een keuze uit alleen de plafondtegel Perla OP 0,95 geen keuze is, daarom zijn we aan de slag gegaan om ook andere plafondtegels C2C te maken, zegt Guido Rockx. Wat het lastig maakt is dat je materialen moet vinden die aan de eisen van C2C voldoen, maar die de prestaties van je product niet nadelig beïnvloeden. Zo n plafondtegel moet er immers net zo mooi uit blijven zien als een normale tegel. Cradle-to-Cradle Het Cradle-to-Cradle principe, (van wieg tot wieg) gaat ervan uit dat elke grondstof, elk materiaal en elk product volledig biologisch kan worden afgebroken of volledig kan worden hergebruikt zonder daarbij op de kwaliteit van het product in te boeten. Er zijn vijf verschillende categorieën waar een product op wordt beoordeeld bij het certificeringsproces: veiligheid van materialen, recycling via upcycling (zonder verlies aan kwaliteit), hernieuwbare energie & management van CO2-emissies, waterbeleid en sociale verantwoordelijkheid. Al naar gelang de scores op die categorieën, waarbij de laagste doorslaggevend is, kan een product een Cradle-to-Cradle-certifcaat Basic, Bronze, Silver, Gold of Platinum krijgen. 34 MEBEST december 2016