De strategieën van de allochtone kiezer

Transcriptie

1 Na de implosie, de inspiratie (2) De strategieën van de allochtone kiezer jean tillie 20 De opschudding was groot, vlak na de gemeenteraadsverkiezingen van 7 maart De Volkskrant schreef onder de kop De zwarte middelvinger: De allochtone stem verraste in de grote steden de lokale politiek. Het was alsof een zwarte hand zich tot een vuist balde, zo hard op de tafel sloeg dat de glazen ervan rinkelden en alle aanwezigen geschrokken opkeken. Pardon? Luister!, zei de kiezer met de vuist. Wij zijn er ook nog! Rond de 80% van de belangrijkste etnische groepen in de grote steden had PvdA gestemd en dat bleek doorslaggevend voor de lokale politieke machtsverhoudingen. Volgens diezelfde Volkskrant had de PvdA in Rotterdam het zelfs als expliciete strategie: zo veel mogelijk stemmen van de allochtone kiezer trekken: We zijn bijvoorbeeld naar de Mevlana-moskee gegaan en we hebben ze uitgelegd dat ze deze ene keer geen cda moesten stemmen, omdat ze Leefbaar Rotterdam er dan gratis zouden bij krijgen. Nou, dat snapten die mannen wel, hoor. Rotterdam leek etnisch verdeeld: de PvdA met een grote allochtone achterban versus Leefbaar Rotterdam met een grote autochtone achterban. Tegelijk met de verrassing kwamen er zorgelijke geluiden. De Volkskrant schreef dat het Over de auteur Jean Tillie is adjunct-directeur van het Instituut voor Migratie- en Etnische Studies (imes) en universitair hoofddocent aan de afdeling Politicologie van de Universiteit van Amsterdam Noten zie pagina 27 succes van de PvdA in Rotterdam een nadeel had: Cliëntelisme ligt op de loer; veel allochtone kiezers verwachten iets terug van degenen die zij met voorkeursstemmen in het zadel hebben geholpen. Zo gaat dat in het thuisland immers ook. Wouter Bos liet in Het Parool optekenen dat hij ongelukken voorzag met de nieuwe allochtone raadsleden. Volgens Bos heeft de PvdA ervaring met politici die politiek bedrijven volgens de cultuur van hun land van herkomst, waar cliëntelisme normaal is. Veel allochtone kandidaten waren verontwaardigd over deze uitspraak. Op de website van de PvdA kwamen tal van reacties binnen. Dit voelt als een dolkstoot in de rug, schreef de een. Ontzettend denigrerend, discriminerend, onderbuikgevoelens en stemmingmakerij, aldus anderen. PvdA-kamerlid Nebahat Albayrak vermoedde dat Bos verkeerd geciteerd was en voegde daaraan toe dat het juist een goede ontwikkeling is dat mensen met voorkeursstemmen in de raad komen. Een stevige band met de kiezer, dat willen we toch zo graag? Een en ander deed Gabriël van den Brink, hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit van Tilburg, in nrc Handelsblad verzuchten dat hij de reacties op de allochtone stem benepen, enghartig en regentesk vond: Eerst werden allochtonen bekritiseerd omdat ze niet naar de stembus gingen. Nu doen ze dat wel, en vinden we dat ze op de verkeerde kandidaten hebben gestemd. Toen kwamen de Tweede-Kamerverkiezingen en was het weer raak. PvdA en cda eisten S&D v2.indd :32:26

2 De Armeense kwestie lijkt Turkse kiezers die vanuit het cda en de vvd bij de PvdA terechtkwamen naar d66 te hebben gejaagd van hun Turkse kandidaten dat ze de Armeense genocide zouden erkennen. Het resultaat was dat er kandidaten van de partijlijsten verwijderd werden. Dit deed de Rotterdamse wethouder Orhan Kaya (zelf van Koerdische afkomst) in het Algemeen Dagblad verzuchten: Het lijkt wel op een klopjacht op Turkse raadsleden. Iedereen moet plots kleur bekennen, en dan nog wel over zo n gevoelig onderwerp als genocide. Dit is enorm beladen, daar kan je toch niet even antwoord op geven? De belangenorganisatie Turks Forum riep alle 164 duizend kiesgerechtigde Turken op om uit protest op d66 te stemmen en meer specifiek op Koser Kaya, die niet door haar partij gedwongen was een oordeel te vellen over de gebeurtenissen uit het begin van de vorige eeuw. Inmiddels is het stof neergedaald en zijn de gemeenteraadsverkiezingen én de parlementsverkiezingen achter de rug. Tijdens de nationale verkiezingen konden ook Nederlanders met een allochtone achtergrond stemmen. Hun aantal is lager dan het allochtone electoraat bij gemeenteraadsverkiezingen, aangezien men voor de landelijke verkiezingen de Nederlandse nationaliteit dient te bezitten. Bij gemeenteraadsverkiezingen mogen ook niet-nederlanders die ten minste vijf jaar legaal in Nederland verblijven stemmen. Evengoed stond de allochtone Nederlandse stem garant voor dertien Tweede-Kamerzetels. Uit berekeningen van het onderzoeksbureau Foquz Etnomarketing blijkt dat zes zetels van de PvdA te danken zijn aan de allochtone Nederlanders. Voor de sp zijn dat drie zetels, voor GroenLinks, cda en d66 ieder één zetel. 1 De vraag is dan ook gerechtvaardigd wat nu het stemgedrag van de allochtone kiezer verklaart. Heeft de PvdA potentiële stemmen verloren in november? Hebben de uitspraken van Bos en de discussie rond de Armeense kwestie invloed gehad? Om deze vragen te beantwoorden zal ik een overzicht geven van de resultaten uit mijn eigen onderzoek tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2006 en de resultaten van Foquz met betrekking tot de landelijke verkiezingen. Ik zal iets zeggen over de determinanten van het allochtone stemgedrag en over de gevolgen voor de politieke partijen en dan met name de PvdA. onderzoek naar stemgedrag Samen met mijn collega Anja van Heelsum heb ik de opkomst en het stemgedrag van migranten tijdens de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen onderzocht (Van Heelsum & Tillie, 2006). In Amsterdam, Rotterdam, Arnhem en Breda werden zogenaamde schaduwverkiezingen gehouden. Er werden in die steden stembureaus geselecteerd waar zo veel mogelijk migranten werden geïnterviewd. Op basis van de bevolkingsgegevens en onze tellingen kon ook een schatting van de opkomst worden gemaakt. Dit onderzoek heeft een lange traditie binnen ons instituut, het imes. Toen allochtonen voor het eerst stemrecht kregen, bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1986, deden Jan Rath en Frank Buijs het eerste onderzoek naar allochtoon stemgedrag in Rotterdam 2. Dit werd in 1990 door Rath herhaald (Buijs & Rath 1986, Rath 1990). Bij de daaropvolgende gemeenteraadsverkiezingen van 1994 heb ik een standaardmethode ontwikkeld, die bij de verkiezingen daarna steeds opnieuw is gebruikt. De expliciete bedoeling van deze methode is om vergelijkingen in de tijd mogelijk te maken. Het onderzoek werd uitgebreid naar zeven steden: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Arnhem, Tilburg en Enschede (Tillie 1994). De etnische groepen waar het onderzoek zich op richt zijn: Turken, Marokkanen, Surinamers en Antilianen. In Rotterdam 21 S&D v2.indd :32:27

3 worden er sinds 1994 ook Kaapverdianen bij betrokken. In 1998 werd het onderzoek opnieuw uitgevoerd, nu in vijf steden, namelijk Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Arnhem (Tillie 2000). In 2002 was een grootschalige opzet met meer steden vanwege financiële beperkingen helaas niet mogelijk en is alleen Amsterdam onderzocht (Michon & Tillie 2002). In Rotterdam zorgde het Centrum voor Onderzoek en Statistiek (cos) voor opkomstcijfers van allochtonen, maar helaas niet voor resultaten met betrekking tot het stemgedrag (Van Rhee 2002). Het bovenstaande betekent dat voor Amsterdam sinds 1994 vergelijkbare cijfers zijn verzameld. Voor Rotterdam en Arnhem zijn drie metingen beschikbaar: uit 1994, 1998 en opkomst maart 2006 Ik zal eerst enkele kerncijfers presenteren met betrekking tot de opkomst en het stemgedrag in de periode In tabel 1 staan de opkomstcijfers van migranten tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 1994, 1998, 2002 en 2006 in Amsterdam, Rotterdam en Arnhem. Met betrekking tot de opkomst in 2006 blijken er zowel verschillen tussen de gemeenten als verschillen tussen de etnische groepen te De etnische factor is zeker in het stemgedrag aanwezig, maar neemt aan invloed af bestaan. In tabel 1 is te zien dat Rotterdam een hogere opkomst heeft dan de andere steden. Met name Marokkanen maar ook Turken en Surinamers/Antilianen hebben een relatief hoge opkomst. Dan valt op dat de opkomst onder Turken in alle steden relatief hoog is, terwijl de opkomst van Surinamers, Antillianen en Kaapverdianen relatief laag is. Voor Turken varieert de opkomst van 51% (Amsterdam) tot 56% (Rotterdam). De Marokkanen zijn speciaal in Rotterdam in hogere mate opgekomen (58%). In Amsterdam kwam slechts 37% van de Marokkanen stemmen. Voor Surinamers en Antillianen varieert de opkomst van 23 tot 41%. De totale opkomst van alle onderzochte migranten in de steden was 40% (Van Heelsum & Tillie, 2006). Dit is nog altijd laag te noemen als we het vergelijken met de totale opkomst van autochtone Nederlanders (zie de laatste regel in Tabel 1. Opkomst etnische groepen bij gemeenteraadsverkiezingen in drie steden van 1994 tot 2006 (percentages) Amsterdam Rotterdam Arnhem * Turken Marokkanen Surinamers/ Antillianen Kaapverdianen Officiële totale opkomst per stad 56,8 45,7 47,8 50,8 56,9 48, ,8 57, ,8 49,8 * Data cos S&D v2.indd :32:27

4 Tabel 2. Stemgedrag : Turken (percentages) PvdA D66 GRL SP CDA VVD CU/ SGP Leefb/ LPF overigen N PvdA D66 * * * * * * * * * 6 GroenLinks SP CDA VVD SGP/GPV * * * * * * * * * 0 Leefb/LPF * * * * * * * * * 0 overigen * * * * * * * * * 6 * Te kleine aantallen tabel 1, waar de officiële opkomstcijfers per stad zijn weergegeven). De opkomst onder etnische groepen in Rotterdam blijkt sinds 1994 bij elke verkiezing te stijgen. In Amsterdam was de opkomst over drie verkiezingen ( ) aan het dalen, maar daarin lijkt nu een kentering op te treden; de opkomstcijfers stijgen weer. In Arnhem is er vergeleken met 1998 een stijging te constateren, waarbij de stijging onder Marokkanen zeer sterk is: van 18% naar 52%. stemgedrag maart 2006 In maart 2006 heeft inderdaad de overgrote meerderheid van de migranten op de PvdA gestemd. Van de Turken stemde 84% op de sociaal-democraten, van de Marokkanen 78%, van de Surinamers 82%, van de Antillianen 60% en bij de Kaapverdianen en Ghanezen waren het respectievelijk 86% en 90% die op de PvdA stemden. Interessanter wordt het als we het stemgedrag in de tijd vergelijken. Dit geeft ons een eerste inzicht in de vraag hoe stabiel de stem voor de PvdA is. In de tabellen 2 en 3 worden de cijfers voor Turken en Marokkanen voor de jaren gegeven. De grote winst van de PvdA bij de Turken komt vooral van cda en vvd. Van de Turkse cdastemmers in 2002 is 70% in 2006 naar de PvdA overgestapt, van de Turkse vvd-stemmers in 2002 is 62% naar de PvdA overgestapt. Hoogstwaarschijnlijk was dit het resultaat van de grote ontevredenheid met het landelijke regeringsbeleid en moet de stem voor de PvdA voor deze groep Turkse kiezers vooral als een proteststem worden geïnterpreteerd. Gezien de toon van het integratiedebat in Nederland de afgelopen jaren is dit niet echt verrassend te noemen. Maar ook van de Turkse voormalige GroenLinks-stemmers is 52% in 2006 naar de PvdA overgestapt. Gezien het feit dat het hier een overstap binnen links betreft, zijn deze stemmen vooral te interpreteren als strategische stemmen. Ideologisch ligt GroenLinks misschien het dichtstbij voor deze kiezers, maar een grote partij heeft meer invloed en een grotere kans om in de raad te komen. Voor de Marokkaanse kiezers is de situatie geheel anders dan voor de Turken. Marokkaanse kiezers lijken slechts drie partijen in overweging te nemen: de PvdA, GroenLinks en sp. Zij kiezen ideologisch (linkse kiezers blijven binnen het linkse segment) en ze stappen niet van rechts naar links over of andersom. Hun trouw aan GroenLinks is aan het verdwijnen in het 23 S&D v2.indd :32:27

5 Tabel 3. Stemgedrag : Marokkanen (percentages) PvdA D66 GRL SP CDA VVD CU/ SGP Leefb/ LPF overigen N PvdA D66 * * * * * * * * * 3 GroenLinks SP CDA * * * * * * * * * 8 VVD * * * * * * * * * 3 SGP/GPV * * * * * * * * * 0 Leefb/LPF * * * * * * * * * 0 overigen * * * * * * * * * 1 * Te kleine aantallen 24 voordeel van de PvdA. Van degenen die in de vorige verkiezingen op de PvdA stemden, bleef 88% trouw aan deze partij. Slechts 34% van de GroenLinks stemmers bleef trouw aan Groen- Links, terwijl 52% overstapte naar de PvdA. De partijtrouw bij de sp is 48%, terwijl een andere 48% overliep naar de PvdA. De overstap van GroenLinks en sp naar de PvdA is strategisch: men is links, maar met een grotere (lokale) linkse partij verwacht men meer macht en invloed uit te kunnen oefenen. stemgedrag november 2006 Zoals ik hierboven al schreef is het allochtone electoraat bij Tweede-Kamerverkiezingen van een andere samenstelling dan bij gemeenteraadsverkiezingen. Om te mogen stemmen bij parlementsverkiezingen is de Nederlandse nationaliteit een vereiste. Het gaat dus expliciet om Nederlanders met een etnische achtergrond. Toch zal ik hier over het stemgedrag van deze groep tijdens de verkiezingen van november jl. rapporteren, omdat dit een verder inzicht geeft in de beweegredenen van allochtone kiezers om op bepaalde partijen te stemmen. Tabel 4 geeft de resultaten. Turkse Nederlanders hebben meer dan andere etnische groepen op d66 gestemd (12%). In maart stemde nog 1% van de Turken op deze partij. De snel gegroeide voorkeur van Turks-Nederlandse kiezers voor d66 vindt geen weerklank bij de andere groepen en kan dan ook geïnterpreteerd worden als een reactie op de oproep van Turks Forum om d66 te stemmen. Inmiddels weten we ook dat deze oproep ertoe geleid heeft dat d66 er Fatma Koser Kaya met voorkeursstemmen in de Kamer is gekozen. Vergeleken met de gemeenteraadsverkiezingen blijft een derde van de Turken de PvdA trouw, terwijl 22% zijn stem op de sp heeft uitgebracht. Marokkanen zijn de PvdA trouw gebleven; twee derde heeft op die partij gestemd, 18% stemt op de sp. Surinamers stemmen het meest divers, hoewel nog steeds 72% op de drie linkse partijen stemde. Van de Surinaamse stemmen gaat 12,5% naar het cda en 7% naar de vvd. Ook de voorkeur van Antillianen is wat meer verspreid. Van de Turken heeft 78% en van de Marokkanen 91% op een van de drie linkse partijen gestemd. Zouden we bij de Turken d66 meetellen (die partij kreeg een deel van de proteststemmen van de PvdA), dan stemt 90% van de Turken op een linkse partij. Bij Surinamers en Antillia- S&D v2.indd :32:27

6 nen ligt het aandeel dat op de drie linkse partijen stemt lager: respectievelijk 72 en 70%. Allochtonen volgen de politieke trend van alle Nederlanders door in grote aantallen op de sp te stemmen: 18 tot 24%. De opkomst was trouwens aanzienlijk hoger dan bij de gemeenteraadsverkiezingen en lag voor bovenstaande groepen rond de 70%. Alleen de Antillianen bleven met 62% achter (Foquz Etnomarketing, 2006). Deze 70% is trouwens nog steeds 10% lager dan de totale opkomst bij de afgelopen Tweede-Kamerverkiezingen. Het hier beschreven stemgedrag bevestigt de analyse die werd gemaakt met betrekking tot de gemeenteraadsverkiezingen. Marokkaanse kiezers stemmen vooral links, waarbij de PvdA veruit het populairste blijft. De Turkse stem is een mengeling van links-ideologisch stemmen en proteststemmen. De Armeense kwestie lijkt Turkse kiezers die vanuit het cda en de vvd bij de PvdA terechtkwamen naar d66 te hebben gejaagd. De Surinaamse en Antilliaanse stem is bij nationale verkiezingen diverser, maar overwegend links. Het beeld dat ontstaat is dat bij de allochtone kiezer vooral een (linkse) ideologie de doorslag geeft. Deze stem wordt af en toe vermengd met strategische overwegingen om op een grote linkse partij te stemmen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen was dit overduidelijk de PvdA. Bij de landelijke verkiezingen op een bepaalde manier ook de sp, omdat deze partij in de peilingen groot werd en een stem op de sp door veel kiezers dus niet meer gezien werd als een verloren stem. Bij een deel van het Turkse electoraat zien we duidelijk tekenen van proteststemmen. Eerst was er op lokaal niveau de overgang naar de PvdA (vanuit cda en vvd), toen op landelijk niveau de overgang van PvdA naar d66. etnisch stemmen Een aanzienlijk deel van de discussie rond de allochtone stem betreft de vraag of het hier gaat om een etnische stem. Anders gezegd, stemmen allochtonen op kandidaten met dezelfde etniciteit als zijzelf en wordt hun partijkeuze bepaald door de aanwezigheid van etnische kandidaten op de kandidatenlijsten? Bert Bakker van d66 is gepasseerd door Fatma Koser Kaya die met voorkeursstemmen in de Tweede Kamer kwam. Is niet ideologie, maar etniciteit de doorslaggevende factor? Om deze vraag te beantwoorden hebben we voor de gemeenteraadsverkiezingen onderzocht in hoeverre allochtonen stemmen op kandidaten met dezelfde etnische achtergrond. De resultaten voor Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen zijn weergegeven in tabel 5. Uit die tabel blijkt dat 56% van de Turken op een etnische kandidaat stemt, van de Marokkanen 40%, van de Surinamers 19% en van de Antillianen 2%. De meerderheid van de Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse kiezers stemt op een Nederlandse kandidaat. Bij de Turken is dat 40%. Ten opzichte van 2002 is het etnisch stemmen gedaald. In 2002 stemde nog 75% van de Turken op een Turkse kandidaat, Tabel 4. Stemgedrag allochtone Nederlanders Tweede-Kamerverkiezingen 2006 (percentages) 25 PvdA CDA GRL SP VVD D66 overigen N Turken Marokkanen Surinamers Antillianen Bron: Foquz Etnomarketing, 2006 S&D v2.indd :32:28

7 26 65% van de Marokkanen, 55% van de Surinamers en 2% van de Antillianen. Etniciteit blijkt dus minder doorslaggevend in het stemgedrag te zijn dan wel wordt gedacht. In hoeverre de simpele aanwezigheid van etnische kandidaten op de lijst van belang is, is moeilijk te zeggen, zeker in een tijd waarin vrijwel alle politieke partijen dergelijke kandidaten hebben. Uit eerdere analyses blijkt dat allochotone kiezers in eerste instantie een stem op de partij uitbrengen en dan pas kijken naar de aanwezigheid van etnische kandidaten. Het stemproces is dus te zien als een tweetrapsraket: eerst komt de partij (waarbij ideologische overwegingen doorslaggevend zijn), dan pas de etnische kandidaat (Tillie 1998; 2000; Michon & Tillie 2002). Als we de gegevens uit tabel 5 vergelijken met de gegevens uit 2002, dan valt op te maken dat de invloed van de tweede etnische trap in dit keuzeproces afneemt. conclusie Waar staat de allochtone kiezer? Uit het bovenstaande blijkt dat de opkomst van allochtonen bij gemeenteraadsverkiezingen en landelijke verkiezingen nog steeds lager is dan die van autochtonen. De opkomst van allochtone (en autochtone) kiezers is bij landelijke verkiezingen hoger dan bij gemeenteraadsverkiezingen. Wel valt er een stijging in de gemeentelijke opkomstcijfers waar te nemen, waarbij er grote verschillen tussen gemeenten en tussen etnische groepen bestaan. In maart 2006 was de opkomst in Rotterdam en onder Turken het hoogst. Het overgrote deel van de allochtone stem ging bij de gemeenteraadsverkiezingen naar de PvdA. We kunnen hier spreken van een strategisch-linkse stem (Marokkanen, Turken) en een proteststem (een deel van de Turkse kiezers). De proteststem van de Turken heeft zich bij de landelijke verkiezingen in november naar d66 verplaatst. In zekere zin is deze groep Turkse kiezers twee maal weggejaagd : eerst bij de regeringspartijen en toen bij de PvdA. De etnische factor is zeker in het stemgedrag aanwezig, maar neemt aan invloed af. Het stemproces kan als een tweetrapsraket gezien worden. Eerst wordt er op basis van ideologische overwegingen besloten op welke partij men stemt, dan wordt er eventueel gekeken naar etnische kandidaten op de partijlijst. In hoeverre de simpele aanwezigheid van etnische kandidaten een rol speelt bij het electorale keuzeproces is onduidelijk, ook al omdat tegenwoordig vrijwel alle politieke partijen etnische kandidaten hebben. Al met al gedraagt de allochtone kiezer zich net als de autochtone kiezer, in die zin dat wat bij het stemmen de doorslag geeft vooral ideologie is. Maar de allochtone kiezer onderscheidt zich van de autochtone kiezer door zijn nadrukkelijke voorkeur voor een stem op links. De opdracht voor een partij als de PvdA is dan ook simpel: laat allochtone kiezers zien wat je voor hen kunt betekenen. Dit kan op allerlei gebieden gebeuren, waarbij het belang van traditioneel linkse thema s als armoede, sociale achterstand en opleiding niet moet worden onderschat (zie de vele stemmen voor de sp). Laat verder zien dat je een invloedrijke partij bent. Strategisch-linkse kiezers stemmen graag op een grote partij niet alleen groot in Kamer- Tabel 5. Stemmen op etnische kandidaten door Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen (percentages) stemmers kandidaat Ned. Turks Mar. Sur. Antil. overigen N (100%) Turks Marokkaans Surinaams Antilliaans S&D v2.indd :32:28

8 zetels, maar ook groot door de invloed op het publieke debat, door de eenheid in de partij en door het nemen van initiatieven. Op de dag dat ik dit artikel schrijf, is op initiatief van de PvdA een Kamermotie vóór een generaal pardon voor langdurig in ons land verblijvende asielzoekers aangenomen. Zo n partij kan op de stemmen van linkse allochtone kiezers rekenen. Noten 1 Dit betreft alle allochtone groepen (westerse en niet-westerse allochtonen). 2 Paul Pennings deed dat jaar onderzoek in Amsterdam (Pennings, 1987). Literatuur Buijs, F. en J. Rath (1986) De stem van migranten en werklozen. De gemeenteraadsverkiezingen van 19 maart te Rotterdam. Leiden: comt. Foquz Etnomarketing (2006) Stemindex Allochtonen. Heelsum, A. van en J. Tillie (2006) Opkomst en partijvoorkeur van migranten bij de gemeenteraadsverkiezingen van 7 maart 2006, Amsterdam: imes. Michon L. en J. Tillie (2002) Amsterdamse polyfonie, opkomst en stemgedrag van allochtone Amsterdammers bij de gemeenteraads- en deelraadsverkiezingen van 6 maart 2002, Amsterdam: imes. Pennings, P. (1987) Migrantenkiesrecht in Amsterdam. Een onderzoek naar de participatie en mobilisatie van etnische groepen bij de gemeenteraadsverkiezingen van 19 maart Amsterdam: Gemeente Amsterdam, Bestuursinformatie, Afdeling Onderzoek en Statistiek & Universiteit van Amsterdam, Subfaculteit Politicologie, Vakgroep Collectief Politiek Gedrag. Rath, J.(1990) Kenterend tij. Migranten en de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart 1990 te Rotterdam, Utrecht: ruu, Vakgroep Culturele Antropologie. Rhee, M.van (2002) Analyse van de opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam op 6 maart 2002, Rotterdam: cos. Tillie, J. (1994), Kleurrijk kiezen. Opkomst en stemgedrag van migranten tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2 maart 1994, Utrecht: Nederlands Centrum Buitenlanders. Tillie, J. (1998) Explaining migrant voting behaviour in the Netherlands. Combining the electoral research and ethnic studies perspectives, Revue Européenne des Migrations Internationales, 14, 2, pp Tillie, J., m.m.v. M. Fennema en A. van Heelsum (2000) De etnische stem, opkomst en stemgedrag van migranten tijdens gemeenteraadsverkiezingen, , Utrecht: forum. 27 S&D v2.indd :32:28