Welkom bij FARO, het Vlaams steunpunt voor cultureel-erfgoed. U. wacht al een tijdje op deze bijeenkomst en de bekendmaking van een

Transcriptie

1 Vrijdag 17 december 2010 Toespraak van JOKE SCHAUVLIEGE VLAAMS MINISTER VAN LEEFMILIEU, NATUUR EN CULTUUR Voorstelling Visie Immaterieel Cultureel Erfgoed - FARO Dames en heren, Welkom bij FARO, het Vlaams steunpunt voor cultureel-erfgoed. U wacht al een tijdje op deze bijeenkomst en de bekendmaking van een langetermijnvisie op het immaterieel cultureel erfgoed in Vlaanderen. Deze morgen heb ik die visie toegelicht aan mijn collega s van de Vlaamse Regering. Nu kan ik u in primeur eindelijk uitleg geven bij de rol die de Vlaamse Gemeenschap wil spelen om ons immaterieel cultureel erfgoed - tradities, gebruiken en fenomenen die groepen in 1

2 Vlaanderen willen doorgeven aan toekomstige generaties - alle kansen te geven. Immaterieel cultureel erfgoed is een buzzwoord geworden. Iedereen wil het, iedereen gebruikt het. Alsof de term noodzakelijk is om nog als waardevol te worden aangezien. Dat is goed. Het betekent dat de term leeft en dat er een draagvlak is. Maar er zit een nadelig kantje aan buzzwoorden. Het is een modewoord, het wordt allerlei eigenschappen toegedicht en het verdringt andere woorden en begrippen. De definitie vervaagt. Daarom is het tijd om een aantal dingen scherp te stellen, te onderbouwen en fundamenten te geven. Ik ben zeer blij dat FARO een themanummer wijdt aan immaterieel cultureel erfgoed en mij ruimte biedt voor de integrale publicatie van mijn uitgebreide visienota. Ik dank trouwens het Agentschap Kunsten 2

3 en Erfgoed en in het bijzonder dhr. Dries Van den Broucke voor zijn voorbereidende werk. Dames en heren, Ik probeer u vandaag de krachtlijnen mee te geven. De volledige nota gaat trouwens een internationaal leven leiden met een vertaling in het Frans en het Engels. Deze visie moet de Vlaamse Gemeenschap aan de internationale top houden en het debat mee aanzwengelen. Dat hebben we in het verleden ook gedaan. Ik wil daarom uitdrukkelijk dr. Marc Jacobs en dhr. Jean-Pierre Ducastelle danken. Zij hebben namens ons land mee de Unesco-Conventie over immaterieel erfgoed voorbereid. Dhr. Jos Van Rillaer schetste daarnet al de totstandkoming van die Unesco-Conventie in De Vlaamse Gemeenschap ging meteen aan het werk door een reglement te maken waarmee erfgoedgemeenschappen elementen 3

4 van immaterieel cultureel erfgoed konden voordragen voor de Inventaris Vlaanderen van het immaterieel cultureel erfgoed en konden vragen om genomineerd te worden voor de Representatieve Lijst van Unesco. Heel wat organisaties grepen die kans. De Inventaris Vlaanderen telt intussen 19 elementen. Op de Unesco- Representatieve Lijst staan 6 elementen uit Vlaanderen: 1. De ommegangreuzen en draken uit België en Frankrijk, met voor Vlaanderen o.a. het Ros Beiaard uit Dendermonde 2. De Heilige Bloedprocessie uit Brugge 3. Het Feest van Krakelingen en Tonnekensbrand uit Geraardsbergen 4. Houtem Jaarmarkt uit Sint-Lievens-Houtem 5. Het Carnaval van Aalst 6. (en) De Valkerij. Net zoals het eerste is ook de Valkerij een internationaal dossier. 11 landen werkten er aan mee. 4

5 Eentje staat nog in de wachtrij: het Jaartallenleven uit Leuven. Binnenkort dienen we ook het dossier over de Garnaalvisserij te paard uit Oostduinkerke in. Een opname zowel op de Inventaris Vlaanderen als op de Representatieve Lijst betekent heel wat voor de erfgoedgemeenschappen. Kijk naar het volksfeest dat vorige maand in Aalst losbarstte naar aanleiding van de opname van Aalst Carnaval en naar reacties op websites, blogs of facebook. Het is een wezenlijke erkenning van jarenlange, vaak vrijwillige, inzet. Ik wil deze Inventaris Vlaanderen en het nomineren van elementen voor de lijsten en het register van Unesco bijgevolg verder zetten. Het vergroot de zichtbaarheid en weerklank, maar het mag niet alleen bij lijsten blijven. Ik vertrek dus vanuit de Conventie om mijn visie voor Vlaanderen te ontwikkelen. Velen stellen zich natuurlijk de vraag: is die Conventie 5

6 niet genoeg? Ze bevat toch alle noodzakelijk elementen om een beleid te ontwikkelen? Dat klopt, maar elke internationale tekst bevat compromissen want zoveel mogelijk landen moeten de inhoud kunnen smaken. Zo n internationale tekst is ook niet aangepast aan de beleidscontext van elk individueel land of regio. Ze bevat natuurlijk wel interessante principes en suggesties. En door ze te ratificeren heeft de Vlaamse Gemeenschap zich ook akkoord verklaard. De visienota is dus een vertaling van de Conventie naar de context van Vlaanderen dat: - cultureel autonoom is, - een beleid voert via beleidsdomeinen en -velden, - al veel initiatieven neemt voor zijn immaterieel cultureel erfgoed, - een onderscheid maakt tussen roerend, onroerend en immaterieel cultureel erfgoed 6

7 - en binnen het cultuurbeleid over verschillende regelgevingen beschikt waar immaterieel cultureel erfgoed aan bod komt of kan komen. De visienota kan ook compromislozer dan de internationale tekst, en dus scherper. De visienota neemt, zoals gezegd, de Conventie wel als vertrekpunt, onderschrijft de doelstellingen en deelt de analyse van Unesco. Zo speelt onze Inventaris Vlaanderen nu al in op de geest van de Conventie en het belangrijkste principe dat de erfgoedgemeenschappen zelf beslissen over de kandidatuurstelling. Ik wil datzelfde principe maximaal toepassen in het toekomstige beleid. Erfgoedgemeenschappen of groepen en individuen die het immaterieel cultureel erfgoed koesteren, moeten betrokken worden bij de maatregelen die de ontwikkeling ervan waarborgen. Ik spreek bewust niet over beschermen maar over waarborgen (de Conventie gebruikt de term: safeguarding) en ik vind de 7

8 ontwikkeling van een belangrijke toevoeging. Immaterieel cultureel erfgoed is namelijk dynamisch, evolueert en verandert. Waarborgen mag nooit tot doel hebben de klok terug te draaien naar een vroegere, vaak als meer authentiek bestempelde, vorm of nooit aanleiding geven tot de stelling: dit is immaterieel cultureel erfgoed, dús afblijven. Verandering heeft tradities, gewoontes, fenomenen en gebruiken tot bij ons gebracht. Processen van toe-eigening, en dus het hergebruik of het geven van een nieuwe betekenis, zijn een wezenlijk kenmerk van immaterieel cultureel erfgoed. Door zo ferm te stellen dat immaterieel cultureel erfgoed zich moet kunnen ontwikkelen en aanpassen aan de hedendaagse context, wordt ook internationaal een scherpe en vooruitstrevende keuze gemaakt. Soms wordt bijvoorbeeld rigoureus bewaakt dat tradities exact blijven zoals ze zoveel jaar geleden waren. Ze worden bevroren in de tijd. Dat is niet onze visie. Bij het aftoetsen o.a. in het 8

9 buitenland van de ideeën die leefden, werd duidelijk dat dit ogen opent en dat een beleid voor immaterieel cultureel erfgoed ook op die wijze gevoerd kan worden. Ik ben trouwens blij dat er nu al internationale samenwerking is. Samenwerking is immers de kern van dit beleid. In zijn totaliteit is elk element immaterieel cultureel erfgoed uniek. Maar vele elementen hebben ook gelijkenissen of zijn verwant met een ander, zowel lokaal, regionaal, internationaal of ergens op de wereld. Als het over doorgeven gaat, kunnen technieken en methodieken van de ene erfgoedgemeenschap relevant zijn voor de andere. Hoe kan je een ambacht doorgeven? Hoe werkt het meester-leerling principe? Hoe betrek je jongeren? Hoe documenteer je verandering en breng je de rol van de groep en van verschillende individuen in kaart? Die verwantschap bestaat ook op het terrein. De garnaalvissers te paard van Oostduinkerke hebben bijvoorbeeld goede contacten met garnaalvissers uit het Engelse Morecambe Bay die met tractoren vissen. 9

10 Samenwerking en uitwisseling van kennis, zowel lokaal als internationaal, brengt de rijkdom van culturen in beeld. Omdat immaterieel cultureel erfgoed op die manier een open blik stimuleert, werkt het beleid onrechtstreeks gemeenschapsvormend. Ik hoop dat netwerken ontstaan waarin gelijkaardige elementen kennis delen. De Conventie bakent 5 grote clusters immaterieel cultureel erfgoed af. 1. Een rond verhalen (en dialecten) 2. Een voor immaterieel cultureel erfgoed van kunsten 3. Een voor stoeten, feesten, rituelen en sociale interactie 4. Een rond kennis over de natuur en het universum 5. (en) Een cluster rond technieken, ambachten en productie. Dit is geen eindige lijst maar ze geeft wel richting op basis waarvan elementen kunnen worden geclusterd. Door dat soort netwerken te ondersteunen en te begeleiden waarborgt de Vlaamse Gemeenschap het immaterieel cultureel 10

11 erfgoed in Vlaanderen. De Vlaamse overheid zal het immaterieel cultureel erfgoed niet in leven houden. We nemen dus ook de taken van de erfgoedgemeenschap niet over. Het zijn de groepen en de individuen die het koesteren, beoefenen of er drager van zijn, die dat moeten doen. De macht ligt bij hen. Ik wil hen daar de kans toe geven. Dames en heren, Ik gaf al aan wat ik bedoel met waarborgen. Even belangrijk is het begrip immaterieel erfgoed zelf scherp te stellen. De Unesco- Conventie trekt immers geen heldere lijnen tussen het roerend, onroerend en immaterieel cultureel erfgoed. In het kader van een beleid, met eraan gekoppelde maatregelen, is het volgens mij wel belangrijk om dat te doen. Immaterieel cultureel erfgoed is voor mij een derde pijler naast het roerende en het onroerende erfgoed, met als definitie: Het is niet tastbaar. Het zijn die gewoontes, gebruiken, kennis en praktijken die een gemeenschap of groep overgeërfd heeft 11

12 gekregen of die in een historisch continuüm kunnen gevat worden en die de gemeenschap of groep in consensus voldoende belangrijk acht om door te geven aan toekomstige generaties. Het gaat steeds om immateriële en dus niet tastbare uitingen van de interactie tussen de mens en zijn omgeving. Het is dynamisch; door evolutie in de tijd en door interactie met de omgeving krijgt het nieuwe betekenissen en verandert het gebruik of de functie. Het benoemen als immaterieel cultureel erfgoed is tijd- en plaatsgebonden. Het is een culturele actie die ingrijpt op de gewoonte, het gebruik, de kennis en de praktijk. Het benoemen geeft de mogelijkheid om proactief te handelen en zorgt er voor dat het doorgegeven wordt of dat actief kan ingezet worden op processen van doorgeven. Door een traditie, een gewoonte, een fenomeen, specifieke kennis of kunde te benoemen als immaterieel cultureel erfgoed geeft de erfgoedgemeenschap aan dat ze actief wil inzetten op het doorgeven 12

13 van die kennis, traditie of gewoonte. Herkennen, benoemen en doorgeven zijn sleutelbegrippen. Door te focussen op het doorgeven, overstijgt het beleid het lijsten-fetisjisme. Op een inventaris of een lijst opgenomen worden impliceert niet alleen rechten maar ook plichten. Opname op de Representatieve Lijst is geen eindpunt, geen moment waarop achterover geleund kan worden. Het is een erkenning van de geleverde inspanningen en een aanmoediging en verplichting om actief in te zetten op het doorgeven van het immaterieel cultureel erfgoed. De Conventie spreekt over een safeguarding plan of een set maatregelen en acties die de traditie verder stuwt, ontwikkelt, dynamisch evolueert. Dames en heren, Voor alle duidelijkheid: immaterieel erfgoed en volkscultuur zijn geen synoniemen. Volkscultuur gaat over de cultuur van alledag. De volkskunde of etnologie bestudeert die. 13

14 Dat sluit wisselwerking niet uit. Ook binnen de cultuur van alledag is er immaterieel cultureel erfgoed, net zoals roerend en onroerend erfgoed binnen de cultuur van alledag een rol spelen. De methodieken van etnologen bij het bestuderen van de cultuur van alledag zijn waardevol en toepasbaar binnen een beleid voor immaterieel cultureel erfgoed. Ze kennen de processen van toeeigening en dynamische ontwikkeling van culturen. En nu vraagt u zich allicht af: we weten nu wat de minister verstaat onder immaterieel cultureel erfgoed en dat ze dat wil waarborgen. Maar wat wil ze daar concreet mee doen? Hoe gaat de overheid hierrond nu beleid ontwikkelen? Op basis van de definitie van immaterieel cultureel erfgoed, de centrale rol van erfgoedgemeenschappen en het gebruik van waarborgen in plaats van beschermen als centraal begrip in het beleid, heeft de Vlaamse Gemeenschap de taak om erfgoedgemeenschappen kansen te geven om drie dingen te doen: 14

15 1. het immaterieel cultureel erfgoed herkennen, 2. het als dusdanig benoemen, 3. maatregelen voor het doorgeven uitwerken. Hier doen we aan capacity building van erfgoedgemeenschappen. Capacity building is een centraal begrip in de Conventie. Heel wat erfgoedgemeenschappen kunnen dat niet alleen. We willen daarvoor cultureel-erfgoedorganisaties ondersteunen. Ik hoef niet van nul te beginnen. Het Cultureel-erfgoeddecreet kan hier perfect voor dienen. Ik hoef dus geen nieuw decreet om subsidies toe te kennen aan cultureel-erfgoedorganisaties die erfgoedgemeenschappen begeleiden om die drie dingen - herkennen, benoemen en doorgeven - kwaliteitsvol te doen. Deze functie is niet alleen voorbehouden voor expertisecentra voor cultureel erfgoed of voor landelijke cultureel-erfgoedorganisaties voor volkscultuur maar geldt evenzeer voor erkende musea en voor erkende culturele archiefinstellingen ingedeeld bij hetzelfde, 15

16 Vlaamse, niveau. Ook de Vlaamse Erfgoedbibliotheek, cultureelerfgoedcellen en provinciale erfgoeddiensten kunnen een rol spelen. Ik ga ervan uit dat die organisaties alle basisprincipes van immaterieel cultureel erfgoed kennen, processen van toe-eigening kunnen benoemen en analyseren, en het documenteren van immaterieel cultureel erfgoed in de vingers hebben. Sommige zijn op dit vlak al actief. Ik wil dat deze dienstverlenende organisaties een netwerk vormen en kennis en expertise delen. Ze kunnen zich rond de genoemde vijf clusters van immaterieel cultureel erfgoed organiseren. Voor een optimale kennisdeling en expertise-uitwisseling tussen die cultureel-erfgoedorganisaties en met, en tussen, de erfgoedgemeenschappen is een databank met alle informatie nodig. Deze databank vormt tevens de basis voor de inventarisatie van het immaterieel cultureel erfgoed in Vlaanderen. We spreken altijd, en bewust, over immaterieel cultureel erfgoed IN Vlaanderen en niet 16

17 over Vlaams immaterieel cultureel erfgoed. Het benadrukt meer de rijkdom van Vlaanderen, sluit niemand uit of niemand kan zich uitgesloten voelen. We doen het ook omdat de Conventie dat vraagt. De Conventie gaat namelijk over diversiteit en wil zo divers mogelijk immaterieel cultureel erfgoed aan bod laten komen. Omdat het documenteren belangrijk is en om het zo goed mogelijk te doen, wil ik in 2011 laten onderzoeken hoe web 2.0 kan ingezet worden. Een interactief systeem moet immaterieel cultureel erfgoed, erfgoedgemeenschappen, cultureel-erfgoedorganisaties en experten in contact te brengen en de samenwerking stimuleren. Die databank of dat systeem vormt de basis voor de Inventaris Vlaanderen. De erkenning door de Vlaamse overheid van de jarenlange, meestal belangenloze, inzet is belangrijk. Ik wil daarom de Inventaris Vlaanderen uitbouwen. Maar ook het clusteren tussen elementen met gelijkaardige kenmerken mogelijk maken. 17

18 Internationaal wil ik dat Vlaanderen verder het voortouw neemt in het debat. Ik wil erfgoedgemeenschappen in Vlaanderen stimuleren om mee te werken aan internationale dossiers voor de Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid en dat cultureel-erfgoedorganisaties actief inzetten op voorbeeldprojecten. Deze kunnen dan genomineerd worden voor het register van voorbeeldprojecten. De Conventie kent ook een systeem van geaccrediteerde organisaties. Vlaanderen speelt een rol in het nomineren van elementen voor de lijsten, maar een accreditatie aanvragen is de autonome bevoegdheid van elke individuele organisatie. Ik hoop dat velen zich geroepen voelen en zo n accreditatie vragen. Om hun expertise verder uit te bouwen wil ik die organisaties steunen om hun deskundigheid ook in het buitenland op te bouwen en te delen. Ik zal ook onderzoeken of we een categorie-ii centrum voor immaterieel cultureel erfgoed in Vlaanderen kunnen vestigen en wat 18

19 de meerwaarde voor Vlaanderen daarvan is. Zowel intrabelgisch als met internationale partners zal ik hiervoor gesprekken voeren. De Vlaamse Gemeenschap voert het beleid uit en evalueert het. Het Agentschap Kunsten en Erfgoed is hiervoor de geknipte centrale speler. Er is samenwerking en overleg nodig met verschillende sectoren en andere beleidsdomeinen. Het Agentschap zal gesprekken starten met die domeinen om de krachtlijnen van het beleid bekend te maken, de meerwaarden te schetsen en te zoeken naar samenwerking. Om de zes jaar verwacht Unesco een rapport van elke lidstaat die de Conventie heeft geratificeerd. Daarin moet Vlaanderen aangeven hoe het gesteld is met zijn immaterieel cultureel erfgoed. Ik hoop dat, door de verschillende maatregelen, de balans positief zal zijn. 19

20 Dames en Heren, Ik wil immaterieel erfgoed de plaats geven die het toekomt, als volwaardige pijler naast het roerend en onroerend erfgoed. Ik hoop ook dat het debat wordt geactiveerd, zowel internationaal als in eigen land, en dat de erfgoedgemeenschappen de kracht hebben om het immaterieel erfgoed te dragen en vooral door te geven. Ik wil hen daarbij helpen. Vanuit die ambitie wens ik u nog een heel boeiende namiddag, met veel stof en inspiratie om op door te werken. Joke Schauvliege Vlaams minister van Leefmilieu, Natuur en Cultuur 20