Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen

Transcriptie

1 Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen

2 Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen Overeenkomsten in symptomen en paramedische interventies Frans van der Brugge Bohn Stafleu van Loghum Houten

3 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 894 Ontwerp omslag: Houdbaar, Deventer Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Voorwoord 9 Inleiding Symptomatologie in de praktijk na een CVA 1 4 Inleiding Vroegtijdige signalering, oorzaken en risicofactoren Symptomatologie na een CVA Sensomotorische stoornissen Primaire motorische stoornissen Secundaire motorische symptomen Sensorische stoornissen Herstel van sensomotorische stoornissen Communicatieve stoornissen Cognitieve en gedragsmatige veranderingen Disbalans in belasting versus belastbaarheid ten gevolge van sociaal-emotionele problematiek Symptomatologie in de praktijk bij de ziekte van Parkinson 43 Inleiding Oorzaken, beloop en fysiologie Symptomatologie bij de ziekte van Parkinson Tremor Rigiditeit Bradykinesie Houdingsregulatie en balans Sensomotorische stoornissen Primaire motorische stoornissen Secundaire motorische stoornissen 5 2

5 6 Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen Sensorische stoornissen Communicatieve stoornissen Cognitieve- en gedragsmatige veranderingen Disbalans in belasting versus belastbaarheid ten gevolge van sociaal-emotionele problematiek 57 3 Symptomatologie in de praktijk bij dementie 5 9 Inleiding Diagnose dementie Verschillende vormen van dementie Alzheimerdementie Vasculaire dementie Lewy-body-dementie Mengbeeld van dementiële beelden Herkenning van de diverse dementieën Inzicht in de verschillende fasen van de dementie Benaderingsstrategieën bij dementie Stimuleren van een actieve leefstijl en trainen van spierkracht en UHV Realiteitsoriënterende benaderingswijze (ROB) Validation Warme zorg Passiviteiten van het dagelijks leven (PDL) Van de Rakt-methode Paratonie Symptomatologie in de praktijk bij MS 8 3 Inleiding Oorzaken van MS Prevalentie, diagnostiek en classificatie van MS Verschillende vormen van MS Symptomatologie bij MS Disbalans in belasting versus belastbaarheid ten gevolge van sociaal-emotionele problematiek 94 5 Overeenkomsten van de verschillende CNA in schema 97

6 Inhoud 7 6 Beïnvloedbare functies en cognitieve revalidatie 1 00 Inleiding Mobiliteit Kracht Trainen van uithoudingsvermogen Sensibiliteit Balans Tonusdisregulatie Spasticiteit Rigiditeit Paratonieën Cognitieve revalidatie Inhoud cognitieve revalidatie Vermoeidheid bij CNA 1 32 Inleiding Vermoeidheid Hypothetische oorzaken van vermoeidheid Biopsychosociaal model Beïnvloeding van vermoeidheid bij CNA Belasting en belastbaarheid Centraal neurologische benadering van vermoeidheid Motorische controlemodellen Inleiding Hiërarchisch model Heterarchisch model Model van actie Taak- en omgevingsmodel Biopsychosociaal model Functioneel oefenen en motorisch leren Inleiding Motorisch leren Motivatiemodellen Communicatie Feedback Verschillende fasen in motorisch leren Verschillende motorische leerstrategieën Expliciteren 1 6 5

7 8 Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen Visueel leren Perceptueel leren Zelf oplossingen zoeken binnen het eigen bewegingsrepertoire (hands-off) Grenzen opzoeken binnen de eigen (on)mogelijkheden Auditieve of visuele cues Feedforward-feedback Leerstrategieën omdeinvloedvancognitieve problematiek te reduceren Literatuur Bijlage 1 Observatieformulier Centraal Neurologische Aandoeningen 1 74 Mobiliteit 1 74 Sensibiliteit 1 74 Tonus 1 75 Klinimetrie 1 76 Uithoudingsvermogen patiënt 1 77 Algehele motoriek gezien vanuit het motorisch controlemodel Motorisch leren Cognitief functioneren Belasting en belastbaarheid Hulpvraag patiënt en direct-betrokkenen Werkhypothese Bijlage 2 Spiermobiliserende oefeningen en neurogene rektechnieken Dankwoord 1 93 Personalia 1 94 Register 1 95

8 Voorwoord Dit boek heeft als doel de overeenkomsten aan te geven bij verschillende centraal neurologische aandoeningen (CNA) met betrekking tot de symptomatologie. Neurorevalidatie wordt op deze manier in een breder perspectief geplaatst, waardoor de paramedische begeleiding van mensen met een CNA een specialisme wordt. In mijn werk als fysiotherapeut ontdekte ik dat bij de begeleiding van mensen met een CNA het NDT-concept (neurodevelopmental treatment) niet de methode was, maar een methode. Er zijn ten aanzien van de paramedische invulling vele wegen die naar Rome leiden. Het is de kunst om samen met de patiënt het juiste pad te bewandelen. Om deze weg te gaan, moet je op de hoogte zijn van alle mogelijkheden die voorhanden zijn om de patiënt met een CNA optimaal te laten functioneren in zijn directe omgeving. In de cursussen die ik verzorg, merk ik dat het voor paramedici niet vanzelfsprekend is om neurorevalidatie als een geheel te zien. Gaandeweg de cursus wordt dit echter steeds duidelijker en vindt men het een meerwaarde om op zoek te gaan naar de overeenkomsten tussen de verschillende CNA en de daarbij passende paramedische interventies. Hierdoor ontstond bij mij het idee alle gegevens betreffende neurorevalidatie bij CNA te bundelen en vorm te geven in een overzichtelijk en praktisch boek. Ik hoop dat het bijdraagt aan het vinden van de meest geschikte paramedische interventie, met als doel de patiënt beter te laten functioneren in zijn directe omgeving. Carpe diem.

9 Inleiding Het aantal mensen met een centraal neurologische aandoening (CNA) in Nederland is enorm en zal de komende jaren fors toenemen vanwege de dubbele vergrijzing. Op dit moment zijn er zo n mensen met een dementiële aandoening en leven er ruim patiënten in Nederland met de gevolgen van een CVA (cerebrovasculair accident). De verwachting is dat het aantal Parkinsonpatiënten in 2015 opgelopen zal zijn tot en momenteel zijn er zo n gediagnosticeerde MS-patiënten (multipele sclerose). De genoemde pathologieën zijn de meestvoorkomende CNA. Het bekendste internationale behandelconcept de afgelopen decennia dat zich richtte op een CNA is ongetwijfeld het NDT-concept (neurodevelopmental treatment) geweest. Het was in zijn geheel op de CVApatiënt afgestemd. Gezien de titel van dit boek zou neurorevalidatie betekenen: revalidatie van verschillende CNA. Dit vereist inzicht in de specificiteit van de betreffende pathologieën (hoofdstuk 1 t/m 4). Bij bestudering van de verschillende CNA zie je dat er veel overeenkomsten zijn. Dit zijn aangrijpingspunten om neurorevalidatie in een breed perspectief te plaatsen (hoofdstuk 5 en 6). Alvorens de weg te bewandelen van de neurorevalidatie, is het goed de geschiedenis te kennen waarin het NDT-concept leidraad was in de begeleiding van mensen met een CNA. De invloed van het NDT-concept op het behandelen van patiënten met een CNA is de afgelopen decennia zeer groot geweest. Niet alleen in Nederland, maar ook in veel andere landen was (en is) het NDTconcept de leidraad voor het behandelen van CVA-patiënten. Het werk van De Bobaths en Pat Davies (Davies, 2001) is van groot belang geweest en heeft veel paramedici een handvat geboden in de complexe symptomatologie na een beschadiging van het brein. De doelstellingen van het NDT-concept werden als volgt geformuleerd:

10 Inleiding 11 abnormale houding- en bewegingspatronen voorkomen; uitlokken van normale motoriek op basis van een normale tonus; nastreven van een zo groot mogelijke zelfstandigheid en participatie in de maatschappij, met een optimale inschakeling van de hemiparetische zijde. We zullen bovenstaande doelstellingen eens kritisch bekijken: Het voorkomen van abnormale houdings- en bewegingspatronen werd binnen het NDT-concept nagestreefd. Men verkeerde in de veronderstelling dat bewegen in de ontstane stereotiepe patronen zou leiden tot een ongewenste structurele toename van de tonus. Dit blijkt geen goede insteek te zijn. Het is namelijk aangetoond dat er ten aanzien van de aanspanningspatronen van de musculatuur, met behulp van elektromyogram (emg) gemeten, geen veranderingen plaatsvinden tot een halfjaar na het CVA (Den Otter et al., 2006). Ondanks (of dankzij) deze stabiliteit in de aanspanningspatronen werd wel een vooruitgang gemeten in functionele vaardigheden. Deze bevindingen zijn van groot belang, omdat de in de afgelopen decennia gewonnen vooruitgang in het functioneren grotendeels werd toegeschreven aan verbetering in aanspanningspatronen van de musculatuur (Davies, 2001). Dit blijkt niet zo te zijn. Een interpretatie van deze gegevens zou kunnen zijn dat het beter is geen moeite te besteden aan normalisering van bewegingspatronen. Het is wellicht beter te investeren in stabilisering van ontwikkelde bewegingspatronen, door juist een beroep te doen op ontstane abnormale houdings- en bewegingspatronen. Dit leidt tot adaptatie aan de veranderde situatie en geeft een beter functioneren. Het uitlokken van normale motoriek op basis van een normale tonus is ontstaan vanuit de gedachtegang dat de CVA-patiënt een motoriek laat zien gelijkend op die van een baby in ontwikkeling. We moeten echter niet vergeten dat dát brein in rijping is. Bij de patiënt met een CNA is er sprake van een defect. Empirie laat ons zien dat de overgrote meerderheid van de mensen met een CNA beweegt in stereotiepe patronen. We kunnen ons dus afvragen of het reëel is om normale motoriek na te streven. Optimale zelfstandigheid van de patiënt moet het doel zijn van de revalidatie. De kwaliteit van de motoriek is weliswaar belangrijk, maar staat in de schaduw van de te bereiken zelfstandigheid. Het doel te komen tot een zo n groot mogelijke zelfstandigheid en participatie in de maatschappij, waarbij men de hemiparetische

11 12 Neurorevalidatie bij centraal neurologische aandoeningen zijde optimaal inschakelt, blijft een voornaam streven in de paramedische begeleiding van mensen met een CNA. Twee van de drie doelstellingen van het NDT-concept houden geen stand meer met de kennis die we nu hebben. Maar wat moeten we dan doen met het NDT-concept en de ontwikkelde technieken, zoals inhiberen, stimuleren, faciliteren en führen,dietendoelhebbende patiënt normale motoriek te laten ervaren teneinde dit zelf te kunnen generaliseren in zijn eigen handelen? Het antwoord is inzicht hebben in dit concept wanneer je voor deze sensomotorische leerstrategie kiest. Het is niet het maar een onderdeel van de neurorevalidatie en hierover is kennis vereist. Beter dan het af te breken. Afgezien van deze sensomotorische leerstrategie zijn er nog tal van andere motorische leerstrategieën. Inzicht hierin blijkt een onontgonnen terrein binnen de paramedische begeleiding van mensen met een CNA. Afstemmen van de motorische leerstrategie op de revalidant of een bewuste keuze van de motorische leerstrategie, rekening houdend met de neuropsychologische functiestoornissen, blijkt in de praktijk te weinig toegepast te worden. Paramedici hebben veelal een eigen manier van werken. De leerstrategie afstemmen op de voorkeur van leren van de patiënt kan vele malen effectiever zijn bij het oefenen van motorische vaardigheden. Inzicht in motorische leerprocessen en de verschillende leerstrategieën kan hierbij helpen (hoofdstuk 8 en 9). Bij het aanbieden van leerstrategieën is bekend dat vermoeidheid een beperkende factor is. Vermoeidheid is een veelvoorkomend symptoom bij CNA (Horstenbach & Mulder, 1997) en wordt door patiënten als een van de meest beperkende factoren gezien met betrekking tot het algehele functioneren. Behandelinterventies ter beïnvloeding van vermoeidheid bij CNA worden niet (bewust) geïmplementeerd binnen behandelprotocollen. Vanwege de grote gevolgen die de vermoeidheid heeft op het algehele functioneren wordt in hoofdstuk 7 stilgestaan bij mogelijke behandelinterventies ter reductie van de ervaren vermoeidheid. Dit boek stelt u in staat neurorevalidatie in een breder perspectief te zien. De intentie van dit boek is niet een gedetailleerde weergave te geven van denkmodellen. Het doel is door middel van beschrijving van de symptomatologie, herkenning van overeenkomsten en veel

12 Inleiding 13 praktijkvoorbeelden bij te dragen aan het inzichtelijk maken van deze theoretische denkmodellen.