The Sixteen Radio Kamer Filharmonie. Harry Christophers dirigent

Transcriptie

1 M us A vierde concert MusA-serie 50e seizoen 28 mei 2011, uur The Sixteen Radio Kamer Filharmonie Harry Christophers dirigent Christina Landshamer sopraan Alexandra Gibson mezzosopraan Thomas Cooley tenor Christian Immler bas Christóbal de Morales ca pauze Wolfgang Amadeus Mozart Missa pro defunctis 1544 Requiem voor vijf stemmen Introitus Kyrie Graduale - In Memoria Dies irae: Pie Jesu Offertorium - Versus: Hostias Sanctus Agnus Dei Communio Requiem, KV Introitus Kyrie Sequens: Dies irae - Tuba mirum - Rex tremendae majestatis - Recordare, Jesu Pie - Confutatis maledictis - Lacrimosa dies illa) Offertorium: Domine Jesu Christe - Versus: Hostias et preces Sanctus: Sanctus Dominus Deus Sabaoth - Benedictus Agnus Dei Communio: Lux aeterna

2 M us A vierde concert MusA-serie 50e seizoen 28 mei 2011 Requiem & Requiem Uitzending op Radio terug luisteren via internet Webcast terugzien via internet NTR Podium documentaires en concert registraties op nederland 2 De nieuwe MusA-serie zie blz. 23 Deze NTR ZaterdagMatinee wordt rechtstreeks uitgezonden op Radio 4. Via de ZaterdagMatinee-website kunt u de opname terug luisteren. Dit concert is live te zien en beluisteren via internet. Wij hopen dat u ons wilt excuseren voor enig mogelijk ongerief als gevolg van de aanwezigheid van camera s. zondag 29 mei uur Hannes Minnaar - Portret van de jonge pianist die vorig jaar de derde prijs won tijdens het Koningin Elizabeth Concours in Brussel. Gergiev dirigeert - Documentaire n.a.v. Gergievs uitvoering van Sibelius Eerste symfonie in de ZaterdagMatinee van 13 december Diamond Dancers - Een grote groep line dancers gaat naar Amsterdam om een flashmob te doen voor het Koninklijk Paleis op de Dam. Vaak wordt zo n verrassingsoptreden uitgevoerd door jongeren, maar nu zijn het ouderen. Dansfilm van regisseurs Quirine Racké & Helena Muskens en choreograaf Nicole Beutler. Dit is het laatste concert in de MusA-serie van dit seizoen. Hebt u nog geen abonnement voor volgend seizoen? Op vindt u de nieuwe brochure. Lees verder op bladzijde 23! Muziek en dood vormen al eeuwenlang een ijzersterke combinatie. De middeleeuwen en renaissance leverden een stroom van dodenmissen die nog nagalmde in Requiems van Mozart, Cherubini, Bruckner, Brahms, Verdi, Dvořák, Fauré en Britten. De Franse en Duitse barok treurde bij tombeau s voor klavecimbel van Louis Couperin en Johann Jakob Froberger en Leichenmusiken van Schütz, Buxtehude en Bach. En ook in het negentiende-eeuwse Parijs vertrouwde Chopin een treurmars aan zijn toetsen toe. Arrangementen voor gammele blazers van die bekendste treurmars aller tijden zijn traditie geworden bij begrafenissen op Sicilië. Een van de bekendste liederen en strijkkwartetten van Schubert heeft de bloedstollende titel Der Tod und das Mädchen. In het lied weerklinken de hevige doodsangst van een jong meisje. In opperste wanhoop smeekt zij Magere Hein haar te laten gaan. De Dood, die zich voordoet als een goedaardige vriend, probeert haar gerust te stellen: Sei guten Muts. Ich bin nicht wild, sollst sanft in meinen Armen schlafen. Dit concertprogramma verenigt twee beroemde dodenmissen uit de westerse cultuur: een van de Spaanse renaissance-componist Cristóbal de Morales (ca ) en een van Mozart ( ). Cristóbal de Morales was in zijn tijd in heel Europa beroemd als zanger van de pauselijke kapel in Rome, en vanwege de werken die hij voor dat elitekoor componeerde. Die muziek liet hij ook in Rome uitgeven. Zijn Requiem klinkt zowel droef als verheffend, angstig en hoopvol. En dat alles in een ingetogen stijl, zonder stemverheffing, dramatische schildering van droefenis en verdoemenis. De siddering en verschrikking van De Laatste Dag van Berlioz en Verdi liggen nog oneindig ver weg, op zijn minst een eeuw of drie. Maar ook Mozarts persoonlijke, door dissonanten en chromatiek verhevigde expressie van rouw en doodsangst laat bij Morales nog lang op zich wachten. Wat de twee werken scheidt is grofweg het tijdperk van de barok, het tijdperk van de muzikale expressie, van de stile rappresentativo, de stijl van de weergave van de menselijke emoties, waarin Claudio Monteverdi zijn barokke en klassieke nakomelingen van Schütz tot Gluck, tot voorbeeld was. En indirect dus ook Mozart. Toen Mozart in 2 3

3 oktober 1791 aan zijn Requiem begon, was hij, volgens de overlevering, overspannen en depressief, en meende hij dat hij werd vergiftigd. Op 4 december leefde hij enigszins op en organiseerde nog een repetitie van het onvoltooide Requiem. Aan zijn leerling Franz Xaver Süssmayr gaf hij instructies hoe het Requiem te voltooien. De nacht daarna overleed Mozart, op 5 december 1791, vijf minuten voor één. De Morales vijfstemmige Requiem Maar om te beginnen een van de twee Requiems van Cristóbal de Morales: het vijfstemmige uit Het geldt als een van de sleutelwerken uit het rijke Spaanse muziekleven van de zestiende eeuw, het tijdperk waarin de kerkmuziek en de instrumentale muziek op het Iberisch schiereiland hun grootste bloei beleefden. Het was de tijd waarin de in Gent geboren Karel V ( ) en zijn zoon Filips II ( ) vanuit Spanje hun bewind voerden over het rijk waar de zon nooit ondergaat. Karel V had de muziek van Josquin des Prez en andere polyfonisten uit de Lage Landen in Spanje geïntroduceerd en liet die muziek uitvoeren door zijn persoonlijke Capilla Flamenca (Vlaamse Kapel) onder leiding van de Vlaming Nicolaas Gombert. Zo kwam het dat Spanje destijds niet verlegen zat om muzikale experts van internationaal kaliber die de religieuze polyfonie tot grote intensiteit en perfectie konden brengen. Die top-musici kunnen worden ingedeeld in drie verschillende scholen : Een ingetogen dodenmis Het heeft relatief lang geduurd, eer in de katholieke liturgie voor de overlededie van Castilië in centraal Spanje inclusief Madrid, waartoe Spanjes grootmeester Tomás Luis de Victoria behoorde, die van Catalonië-Aragón in het noorden, en die van Andalusië in het zuiden, inclusief steden als Sevilla, Jaen en Málaga. Tot die laatste school behoorden Juan Navarro, Cristóbal de Morales en Francisco Guerrero. De Morales geldt als de beroemdste componist van deze Andalusische school. Zelf beschouwde hij zich als de opvolger van Josquin des Prez. Zijn internationale roem was groot. Nog ruim na zijn dood in 1553 verschenen zijn werken in Frankrijk, Duitsland, Italië, de Lage Landen, Spanje en Noord- en Zuid-Amerika. Al in 1559 klonk zijn muziek bij een herdenkingsdienst voor Karel V in Mexico, en in 1583 werden een mis en motet van hem uitgevoerd in Luanda, de net gestichte hoofdstad van Angola. Sommige onderzoekers vermoeden zelfs dat het Requiem van De Morales nog is uitgevoerd in de kathedraal van Toledo bij de begrafenis van de zoon van Karel V, Filips II, in Paul Mc- Creesh en zijn Gabrieli Consort baseerden een reconstructie van die begrafenisdienst op die hypothese en zetten die op cd. Nog vóór 1600 verschenen De Morales composities in meer dan zeventig drukken, hetgeen hem in de buurt brengt van Orlande de Lassus. De kans is groot dat bij de genoemde herdenkingsdienst voor Karel V in Mexico in 1559 het hier uitgevoerde vijfstemmige Requiem is gezongen. Een chroniqueur van de gebeurtenis noemt Muziek en dood vormen al eeuwenlang een ijzersterke combinatie. Breughels Overwinning van de dood - en details daaruit Morales motet Circumdederunt, en een vijfstemmige Mis. En het Requiem van De Morales is de enige bekende vijfstemmige Mis van een Spaanse componist van vóór die datum. Het werk vond een grote weerklank. De invloed is af te lezen aan de dozijnen Requiems die tot 1700 uit de pennen vloeiden van Spaanse en Latijns-Amerikaanse componisten, waaronder het sublieme zesstemmige Requiem van De Victoria uit nen naast het gregoriaans ook meerstemmige zettingen werden toegelaten. Het begrafenisritueel werd als een té plechtige gebeurtenis beschouwd voor feestelijk polyfoon klankvertoon. Daardoor kwamen pas na 1450 de eerste meerstemmige dodenmissen op papier, zoals die van Dufay (die niet is bewaard gebleven), Ockeghem, Brumel en De la Rue. In de eerste helft van de 4 5

4 zestiende eeuw verschenen meer polyfone dodenmissen, Requiems met een rijk, meerstemmig weefsel en doorwrochte contrapuntische techniek. Halverwege de eeuw trad er een versobering op, een terugkeer naar de ingetogen sfeer van de vroegere gregoriaanse dodenliturgie. In dat streven naar versobering en verstilling past het Requiem van Cristóbal de Morales. De melodieën van de gregoriaanse Missa pro defunctis (Mis voor de overledenen) zijn De Morales uitgangspunt geweest. Zij zijn in de hele dodenmis duidelijk aanwezig in de inleidende intonaties, in de lange notenwaarden in de bovenstem en de vele canonische imitaties in de andere stemmen. Dat procédé vergrootte de herkenbaarheid voor de luisteraar van toen, die net zo vertrouwd was met de gregoriaanse melodieën als een tijdgenoot van Bach met de vele lutherse koralen. Het minst neemt de bas deel aan de imitatie. De bas beperkt zich voornamelijk tot een wandelende partij met veel kwart- en kwintsprongen, zo karakteristiek voor de praktijk van de basso continuo uit het aanstaande tijdperk van de barok. Een locale Spaanse specialiteit was het, die baspartij te laten meespelen door een bajón, Spaans voor dulciaan, een voorouder van de moderne fagot die in dodenmissen met demper werd bespeeld. De grootste contrapuntische soberheid heerst er in de homofone passages in het Sanctus en Agnus Dei, die zijn geschreven in een declamatorische, strenge en sombere stijl. Van de later vaak zo turbulent getoonzette sequens Dies irae heeft De Morales alleen het laatste vers op muziek gezet, waardoor dat nota bene het kortste van alle acht delen is geworden: Pie Iesu Domine, dona eis requiem. Amen. Mogelijk werden de overige verzen in het gregoriaans gezongen. Niettemin is het titelblad van de eerste uitgave van dit Requiem uit 1544 getooid met een macabere afbeelding: een skelet met een zwaard in de aanslag graaft een graf. Mozarts voorbeelden Toen Mozart ergens begin oktober 1791 begon met het componeren van zijn Requiem, zal hij zich zeker gerealiseerd hebben dat hij bezig was met een nieuwe loot aan de boom van het aloude genre van de katholieke dodenmis. Het was maar liefst tien jaar terug dat hij zijn laatste mis onder handen had gehad. Dat was de Mis in c KV 427. Hij had die beloofd aan Constanze. Zodra hij er in zou slagen haar als echtgenote te krijgen, zou hij de Mis in c laten uitvoeren bij zijn vader Leopold in Salzburg. Het huwelijk kwam van de grond, maar de toegezegde reis naar Salzburg heel lang níet, tot grote teleurstelling van Leopold. Uiteindelijk kwam er een uitvoering in Salzburg in juli 1783, maar alleen van een Bruchstück. Het Credo bleef een fragment, en het Agnus dei ontbreekt geheel: een interessante parallel met het Requiem. Mozart sloot met zijn Requiem aan bij de toen geldende rooms-katholieke traditie. Bij de voorbereiding heeft hij zich georiënteerd op bestaande muzikale voorbeelden. Leidraad bij de opzet van de delen was het Missale van paus Pius V uit 1570, waarin de te gebruiken teksten waren voorgeschreven, en de locale traditie, zoals die gold in Salzburg en Wenen. Dat laatste verklaart waarom Mozart alleen de vijf centrale delen van het ordinarium componeerde en niet het Graduale, het Tractus en het responsorium Libera me. Die opzet kende hij van een belangrijk model voor zijn eigen Requiem: het Requiem in c dat Michael Haydn in 1771 componeerde voor de dood van aartsbisschop Von Schrattenbach. Als leden van de Salzburgse hofkapel hadden Mozart en zijn vader bijgedragen aan een uitvoering daarvan. Het openingsdeel van Mozarts Requiem leunt zwaar op het openingskoor van Händels Funeral Anthem for Queen Caroline (HWV 264). De bij Händel gebruikte melodie van het lutherse overlijdenslied Wenn mein Stündlein vorhanden ist nam Mozart over als thema voor de tekst Requiem aeternam. Ook voor het materiaal voor de fuga uit het Kyrie ging hij bij Händel te rade, namelijk bij het slotkoor uit de Dettingen Anthem (HWV 265) uit Grote overeenkomst is er verder tussen het begin van het Recordare en de Symfonie in d (Fk 65) uit 1758 van Wilhelm Friedemann Bach, met wiens muziek Mozart vertrouwd was. In 1788 had Mozart tijdens de historische concerten van baron Gottfried van Swieten in Wenen Carl Philipp Emanuel Bachs oratorium Auferstehung und Himmelfahrt Jesu Mozart dirigeert zijn Requiem - naar een schilderij van Mihály Munkácsy ( ) uitgevoerd, een werk dat hem mogelijk inspireerde tot de contrastrijke behandeling van obligate instrumentale motieven. En van zijn reis naar Leipzig in 1789 nam Mozart een afschrift van Johann Sebastian Bachs motet Singet dem Herrn (BWV 225) mee, een voor het Requiem belangrijk sleutelwerk dat hem een model bood van een contrapuntisch uitgewerkt vocaal stemmenweefsel. Dat Mozart bij het componeren van zijn Requiem op Bachs schouders stond, begreep ook zijn vroege biograaf en Constanzes tweede echtgenoot Georg Nissen ( ). Voor hem was het Requiem een meesterwerk dat de kracht en de heilige waardigheid van de oude muziek verbindt met de rijke opsmuk van de nieuwere. Het mysterie rond Mozart ontrafeld Sinds Mozart zijn Requiem onvoltooid achterliet, is er talloze malen meer papier en inkt besteed aan de mysteries, intriges, leugens, controverses en raadselen die het werk omgeven dan 6 7

5 nodig zijn voor de complete partituur zelf. Misschien dat die mysteries en kwesties zelfs hebben bijgedragen aan de status van het werk als Mozarts beroemdste compositie. Het mysterie over de geheimzinnige in grijs geklede bode die half juli 1791 bij Mozart het Requiem kwam bestellen, werd in 1984 nog eens opnieuw de wereld in geholpen via de geromantiseerde film Amadeus van regisseur Miloš Forman. En dat, terwijl de feiten in elke betere Mozartbiografie zijn na te lezen. De besteller was niet een plagiator die goede sier wilde maken met andermans noten, zoals Mozarts negentiende-eeuwse biografen van hem maakten, maar de wat excentrieke graaf Franz Walsegg zu Stuppach ( ). De graaf was een van Mozarts medevrijmetselaars, die ter nagedachtenis aan zijn vrouw, die in februari dat jaar op twintigjarige leeftijd was overleden, een Requiem wilde laten uitvoeren. De graaf, een fanatieke muziekliefhebber, organiseerde in zijn kasteel Stuppach nabij Wenen concerten voor genodigden. De partijen van de gespeelde muziek kopieerde hij zelf, en aan de aanwezige luisteraars vroeg hij te raden wie de componist was van de gespeelde muziek. Er is geen enkel bewijs dat de graaf van plan was het Requiem van Mozart te presenteren als zijn eigen werk, zoals veel beweerd is. Ook het idee dat Mozart in de grijsgeklede bode van de graaf een boodschapper van de dood meende te zien, en dat hij het Requiem almaar koortsiger en zieker voor zijn eigen begrafenis zou hebben geschreven, is een E.T.A. Hoffmann-achtige fantasie van zijn vroege biografen Rochlitz en Nie metschek. Weliswaar stonden Mozarts financiën er destijds niet al te rooskleurig voor en was zijn gezondheid niet optimaal, uit de bewaarde brieven van omstreeks het ontstaan van het Requiem blijkt niets van gedachten aan de eigen dood. De bewaarde autograaf van Mozarts onvoltooide Requiem wekt bovendien niet de indruk van een bibberende hand van een zieke man. In tegendeel: het schrift is krachtig en vloeiend zoals voorheen. In weinig tijd geschreven Vanwege een overvolle agenda in de zomer en herfst van 1791 kon Mozart niet eerder dan begin oktober serieus werk maken van zijn Requiem. Eind augustus was hij nog met zijn vrouw Constanze naar Praag gereisd voor de kroning van Leopold II als koning van Bohemen. Voor die gelegenheid had hij zijn opera La clemenza di Tito beloofd, waarvoor hij in de postkoets samen met zijn leerling Franz Xaver Süssmayr nog onder grote druk de recitatieven schreef. In Praag woonde de keizer op 2 september een opvoering van Don Giovanni bij, en vier dagen later de première van La clemenza di Tito. Kort daarna werd Mozarts net voltooide cantate Die Maurerfreude in een vrijmetselaarsloge in Praag uitgevoerd. Halverwege september, en terug in Wenen, voltooide hij Die Zauberflöte, die impresario Emanuel Schickaneder het voorbije voorjaar besteld had en waar- van Mozart zelf de première leidde op 30 september. De beschikbare tijd voor het Requiem werd verder beperkt door het succes van Die Zauberflöte, die in oktober maar liefst twintig maal werd opgevoerd. Zodoende resteerde de tijd van naar schatting anderhalve maand, tot 20 november, de dag dat Mozart ernstig ziek werd. Vermoed wordt dat het werk aan het Requiem na die datum heeft stilgelegen, afgezien van het overleg over de voltooiing dat Mozart met Süssmayr voerde. Het Requiem (waarschijnlijk alleen de Introitus en het Kyrie) werd voor het eerst uitgevoerd op zondag 10 december als onderdeel van een herdenkingsdienst voor Mozart in de Sankt Michaelkerk in Wenen. De door Süssmayr voltooide versie met naar hij beweerde het door hem ingerichte Sanctus, Benedictus en Agnus Dei klonk voor het eerst in Graaf Walsegg beleefde zijn uitvoering in de Wiener Neustadt in En met zijn toestemming werd het Requiem in de door Süssmayr ingerichte versie uitgegeven door Breitkopf & Härtel in Leipzig in De controverse over Süssmayrs aandeel in het Requiem duurt voort tot de dag Het begin van Mozarts Requiem (manuscript) van vandaag. Volgens recente inzichten (Robbins Landon, Harnoncourt, Wolff, Moseley) zou zeker het Agnus Dei, maar ook het Sanctus en Benedictus, van een artistiek niveau zijn dat vele malen hoger is dan wat Kleinmeister Süssmayr aan eigen muziek heeft nagelaten. Süssmayr was gedurende een groot deel van 1791 weliswaar in Mozarts nabijheid, maar hij wás geen Mozart. Zijn belangrijkste bijdrage heeft vermoedelijk in de instrumentatie gelegen, en niet in het componeren van volledig nieuwe delen en het voltooien van het Lacrimosa. Zelfs als Süssmayr, geïnspireerd door de andere Requiem-delen, vleugels had gekregen, dan nog ben ik niet overtuigd dat deze delen van zijn hand zijn. Wat mij betreft zijn ze ook van Mozart. Aldus Nikolaus Harnoncourt. Clemens Romijn 8 9

6 M us A vierde concert MusA-serie 50e seizoen 28 mei 2011 Requiem - De Morales Introitus Requiem aeternam dona eis, Domine: et lux perpetua luceat eis. Te decet hymnus Deus in Sion et tibi reddetur votum in Ierusalem: Exaudi orationem meam, ad Te omnis caro veniet. Requiem aeternam dona eis, Domine: et lux perpetua luceat eis. Kyrie Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison. Graduale Requiem aeternam dona eis, Domine: et lux perpetua luceat eis. In memoria aeterna eris iustus: ab auditione mala non timebit. Dies irae Pie Iesu Domine, dona eis requiem. Amen. Offertorium Domine Iesu Christe, Rex gloriae, libera animas omnium fidelium defunctorum U, God, komt de lof toe in Sion en U zult aanbeden worden in Jeruzalem. Verhoor mijn gebed; ieder mens zal tot U komen. Heer, ontferm U, Christus, ontferm U, Heer ontferm U. De rechtvaardige zal eeuwig herinnerd worden: een kwaad gerucht zal hij niet vrezen. Here Jezus lief, schenk hen de rust. Amen. O Heer, Jezus Christus, Koning der heerlijkheid, bevrijd de zielen van de gestorvenen de poenis inferni, et de profundo lacu: libera eas de ore leonis, ne absorbeat eus tartarus, ne cadant in obscurum: sed signifer sanctus Michael repraesentet eas in lucem sanctam: Quam olim Abrahae promisisti et semini eius. Hostias et preces tibi Domine laudis offerimus: tu suscipe pro animabus illis, quarum hodie memoriam facimus: fac eas, Domine, de morte transire ad vitam. Quam olim... Sanctus Sanctus, Dominus Deus Sabaoth, Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Osanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini. Osanna in excelsis. Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem, Requiem sempiternam. Communio Lux aeterna luceat eis, Domine: cum sanctis tuis in aeternum, quia pius es. Requiem aeternam dona eis, Domine: et lux perpetua luceat eis Cum sanctis tuis in aeternum, quia pius es. van de straf der hel en van de diepe poel, van de muil van de leeuw opdat de hel hen niet verslindt en ze niet in de duisternis vallen. Maar laat de heilige Michael als vaandeldrager hen begeleiden naar het eeuwige licht, zoals Gij eens hebt beloofd aan Abraham en zijn nakomelingen. Lof en offer brengen wij U Heer, aanvaard ze voor die zielen die wij vandaag gedenken. Laat hen, Heer, van de dood naar het leven overgaan. Zoals gij eens... Heilig is de Heer, God der heerscharen. Vol zijn de hemelen en aarde van Uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Gezegend hij die komt in de naam van de Heer. Hosanna in den hoge. Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt, geef hun rust, eeuwige rust. Laat het eeuwige licht hen beschijnen, Heer. Met uw heiligen in eeuwigheid, omdat U goed bent. Met uw heiligen in eeuwigheid, omdat U goed bent

7 Requiem - Mozart I. Introitus Requiem aeternam dona eis, Domine; et lux perpetua luceat eis. Te decet hymnus, Deus, in Sion, et tibi reddetur votum in Ierusalem. Exaudi orationem meam; ad te omnis caro veniet. Requiem aeternam dona eis, Domine; et lux perpetua luceat eis. II. Kyrie Kyrie, eleison Christe, eleison Kyrie, eleison III. Sequentia No. 1 Dies irae, dies illa Solvet saeculum in favilla: Teste David cum Sibylla Quantus tremor est futurus quando iudex est venturus cuncta stricte discussurus! No. 2 Tuba mirum spargens sonum per sepulcra regionum, coget omnes ante thronum. Mors stupebit et natura, cum resurget creatura iudicanti responsura, Liber scriptus proferetur, in quo totum continetur, unde mundus iudicetur. Iudex ergo cum sedebit, U, God, komt de lof toe in Sion en U zult aanbeden worden in Jeruzalem. Verhoor mijn gebed; ieder mens zal tot U komen. Heer, ontferm U, Christus, ontferm U, Heer ontferm U. Dag der toorn, o die dag zal de wereld in de as vergaan zoals voorzegd door David en de Sibylle. Welk een angst zal er zijn wanneer de rechter zal komen om alles streng te oordelen. De bazuin, een zonderling geschal verspreidend over de graven van alle landstreken, zal allen vóór de troon ontbieden. Dood en leven zullen verstommen, wanneer de schepping zal herrijzen om zijn rechter rekenschap te geven. Het boek met aantekeningen zal worden aangebracht waarin alles staat opgetekend waarop de wereld zal geoordeeld worden. Als dan de rechter zetelen zal, quidquid latet, apparebit: nil inultum remanebit. Quid sum miser tunc dicturus? quem patronum rogaturus, cum vix iustus sit securus? No. 3 Rex tremendae maiestatis, qui salvandos salvas gratis, salva me, fons pietatis! No. 4 Recordare, Iesu pie, quod sum causa tuae viae: ne me perdas illa die! Quaerens me sedisti lassus, redemisti crucem passus: tantus labor non sit cassus! Iuste iudex ultionis, donum fac remissionis ante diem rationis! Ingemisco tamquam reus, culpa rubet vultus meus: supplicanti parce, deus! Qui Mariam absolvisti et latronem exaudisti, mihi quoque spem dedisti. Preces meae non sunt dignae, sed tu bonus fac benigne, ne perenni cremer igne! zal al wat verborgen is verschijnen, niets zal ongewroken blijven. Wat zal ik, ellendige, dan te zeggen hebben, welke pleiter zal ik vragen, als zelfs de rechtvaardige nauwelijks zeker is? Vorst met geduchte majesteit, die genadig heelt wie verdient geheeld te worden, red ook mij, bron van genade! Gedenk, lieve Jezus, dat ik de reden van uw komst ben, laat mij die dag dan niet verloren gaan. Op zoek naar mij, zijt gij vermoeid gaan zitten, hebt mij vrijgekocht door uw lijden aan het kruis, laat zulk lijden niet vergeefs zijn. Rechtvaardige Rechter der Wrake, schenk mij de gave der vergiffenis, nog vóór de dag der rekenschap. Ik zucht, als de zondaar die ik ben, van de schuld kleurt mijn aangezicht rood, God, wees deze smekeling genadig! Gij, die Maria van schuld hebt bevrijd, en die de rover hebt verhoord, hebt ook mij hoop gegeven. Mijn gebeden zijn niet waardig, maar gij, die goed zijt, wees mild en maak dat ik niet verteerd word door het eeuwig vuur. geruisloos omslaan a.u.b. >> 12 13

8 Inter oves locum praesta et ab haedis me sequestra statuens in parte dextra! No. 5 Confutatis maledictis flammis acribus addictis voca me cum benedictis! Oro supplex et acclinis, cor contritum quasi cinis: gere curam mei finis! No. 6 Lacrimosa dies illa, qua resurget ex favilla iudicandus homo reus. Huic ergo parce, Deus! Pie Iesu Domine, dona eis requiem. Amen. IV. Offertorium No. 1 Domine Iesu Christe, rex gloriae: libera animas omnium fidelium defunctorum de poenis infernis et de profundo lacu! Libera eas de ore leonis, ne absorbeat eas tartarus, ne cadant in obscurum! sed signifer sanctus Michael repraesentat eas in lucem sanctam! quam olim Abrahae promisisti et semini eius. Bereid mij een plaats tussen uw schapen, zonder mij af van de bokken, en laat mij staan aan uw rechterzijde. Wanneer de vervloekten zijn verslagen en aan de verterende vlammen prijsgegeven, roep mij dan onder de gezegenden. Ik bid u, deemoedig en neergeknield, en mijn hart bijna tot as gekrompen, draag zorg voor mij in mijn laatste uur. Die tranenrijke dag, waarop uit zijn as verrijzen zal de zondige mens, om geoordeeld te worden. Ontzie dan deze mens, mijn God; Here Jezus lief, schenk hen de rust. Amen. O Heer, Jezus Christus, Koning der heerlijkheid, bevrijd de zielen van de gestorvenen van de straf der hel en van de diepe poel, van de muil van de leeuw opdat de hel hen niet verslindt en ze niet in de duisternis vallen. Maar laat de heilige Michael als vaandeldrager hen begeleiden naar het eeuwige licht, zoals Gij eens hebt beloofd aan Abraham en zijn nakomelingen. No. 2 Hostias et preces tibi, Domine, laudis offerimus; tu suscipe pro animabus illis, quarum hodie memoriam faciemus: fac eas, Domine, de morte transire ad vitam! V. Sanctus Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus, Deus Sabaoth. Pleni sunt coeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. VI. Benedictus Benedictus qui venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis. VII. Agnus Dei Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: dona eis requiem! Agnus Dei, qui tollis peccata mundi: dona eis requiem sempiternam! VIII. Communio Lux aeterna luceat eis, Domine, cum sanctis tuis in aeternum: quia pius es. Requiem aeternam dona eis, Domine; et lux perpetua luceat eis Lof en offer brengen wij U Heer, aanvaard ze voor die zielen die wij vandaag gedenken. Laat hen, Heer, van de dood naar het leven overgaan. Heilig is de Heer, God der heerscharen. Vol zijn de hemelen en aarde van Uw heerlijkheid. Hosanna in den hoge. Gezegend hij die komt in de naam van de Heer. Hosanna in den hoge. Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt, geef hun rust, Lam Gods, dat de zonden der wereld wegneemt, geef hun eeuwige rust. Laat het eeuwige licht hen beschijnen, Heer. Met uw heiligen in eeuwigheid, omdat U goed bent

9 M us A vierde concert MusA-serie 50e seizoen 28 mei 2011 Uitvoerenden Harry Christophers Harry Christophers is oprichter van The Sixteen. Zijn opname-catalogus omvat inmiddels zo n honderd titels, waarvan er vele werden bekroond met Grand Prix du Disque, Diapason d Or, Schallplattenkritik, Gramophone Award en Midem Classical Award. In 2009 was hij bovendien Gramophone Artist of the Year. In 2000 initieerde Christophers The Choral Pilgrimage, een tournee, dwars door Engeland en Schotland, met muziek van vóór de reformatie. Deze bijdrage van The Sixteen aan de millenniumfeesten groeide uit tot een traditie dit jaar richt men zich op de muziek van William Byrd, Thomas Tallis en John Sheppard. Sinds 2008 is Harry Christophers artistiek leider van de Handel and Haydn Society in Boston. Hij is bovendien eerste gastdirigent van het Symfonieorkest van Granada en het Orquesta de la Comunidad de Madrid, en dirigeert regelmatig het BBC Philharmonic, de Academy of St. Martin-in-the- Fields, het Hallé, het London Symphony Orchestra en San Francisco Symphony. Hij dirigeerde Glucks Orfeo en Händels Ariodante bij de English National Opera, Harry Christophers Messagers Fortunio voor Grange Park Opera, Mozarts Mitridate bij het Granada Festival en Händels Samson bij Buxton Opera. Harry Christophers is een Honorary Fellow bij Magdalen College (Oxford) en het Royal Welsh College of Music and Drama, en heeft een eredoctoraat aan de Universiteit van Leicester. Marco Borggreve Christina Landshamer Christina Landshamer De in München geboren sopraan Christina Landshamer zong in 2005, bij de Staatsoper Unter den Linden in Berlijn, de wereldpremière van Hans Zenders opera Chief Joseph. Verder vertolkte zij in 2007 de hoofdrol tijdens de wereldpremière van Philippe Schoellers kameropera Trans-Warhol in Genève, in 2009 de rol van Clarice in Haydns Il mondo della luna onder Nikolaus Harnoncourt in het Theater an der Wien, en in 2010 de rol van Susanna in Le nozze di Figaro in de Komische Oper in Berlijn. In datzelfde jaar zong zij Mozarts Requiem met Philippe Herreweghe, evenals Bachs Weinachtsoratorium met Concerto Köln en Marcus Creed. In het Théâtre du Châtelet in Parijs zong zij in 2011 Händels Messiah (de door Mozart gemaakte versie). Zij trad verder op met het Freiburg Barockorchester, het Gewandhausorchester Leipzig, het Tsjechisch Filharmonisch Orkest (Mahlers Tweede symfonie), het Orchestre des Champs-Elysées (Die Marco Borggreve Schöpfung) en de Bamberger Symphoniker (Mahlers Vierde symfonie). Zij treedt bovendien op als recitalzangeres en heeft een grote belangstelling voor eigentijds repertoire. Op cd is Christina Landshamer onder meer te horen in de Matthäus-Passion onder Riccardo Chailly. Eerder in de Matinee: Cherubini Chant sur la mort de Haydn & Haydn Missa Cellensis nr. 2 (2009), Hasse Piramo e Tisbe (2011) Alexandra Gibson Alexandra Gibson In Groot-Brittannië en op het Europese vasteland wordt de Britse mezzosopraan Alexandra Gibson veel gevraagd als barok-soliste. Zij werkte samen, en maakte opnamen met ensembles als The Academy of Ancient Music, The English Concert, The Sixteen en The Gabrieli Consort. Zij werkte met dirigenten als Paul McCreesh, Trevor Pinnock, Christopher Hogwood, Richard Hickox, Harry Christophers, Sir Roger Norrington, Iván Fischer en 16 17

10 Emanuelle Haïm. Op haar repertoire heeft zij onder andere Mozarts Requiem (gezongen in de Queen Elizabeth Hall in Londen), Messiah (met The Sixteen en de London Mozart Players), Bachs Matthäus-Passion, Dream of Gerontius van Elgar, de titelrol in Händels Alexander Balis (London Handel Festival), de Missa super l homme armé van Maxwell Davies, Purcells Dido (Orchestra of the Age of Enlightenment) en Bachs Hohe Messe (The Sixteen). Zij werkte bovendien mee aan de theaterpremière van The Paper Nautilus van Gavin Bryars (Huddersfield Contemporary Music Festival). Thomas Cooley Thomas Cooley De Amerikaanse tenor Thomas Cooley zingt een breed repertoire, dat ruim vier eeuwen muziekgeschiedenis bestrijkt. Hoogtepunten in het huidige seizoen zijn Mendelssohns Lobgesang (National Arts Centre Orchestra, Carlo Rizzi), Beethovens Missa solemnis (Atlanta Symphony, David Runnicles), Michael Schilhansl Berlioz Requiem (Carnegie Hall, Robert Spano), Haydns Schöpfung (Philharmonia Baroque Orchestra, Charles McGegan), Bachs Matthäus-Passion (in Keulen en Saarbrücken), en Honnegers Le Roi David (onder Michael Schønwandt in de Vrijdag van Vredenburg). Verder de titelrol in Händels Jephtha en Saint- Saëns Requiem in New York onder Kent Tritle, en Brahms Liebeslieder-Walzer en de Messiah met het Minnesota Orchestra onder Osmo Vänskä. Onder zijn recente cd-opnamen zijn Handels Samson, Vivaldi s Dixit Dominus, Mozarts Requiem en Mis in C. Eerder in de Matinee: Steffani Stabat Mater (2010) Christian Immler Christian Immler Sinds het winnen van het Concours international de Chant-Piano Nadia et Lili Boulanger in 2001 treedt de Duitse bas Christian Immler over de hele wereld op als solist. Recentelijk zong Immler Bachs Hohe Messe en Johannes- Passion met Marc Minkowski en Les Musiciens du Louvre, de Johannes-Passion onder Philippe Herreweghe in Londen, Křeneks Orpheus met Lothar Zagrosek in het Konzerthaus Berlin, Weills Berliner Requiem tijdens het Lucerne Festival onder John Axelrod, Telemanncantates (gedirigeerd door Andrew Parrott), Rossini s Petite messe solennelle tijdens het Vancouver Festival, Israel in Egypt met Jean-Claude Malgoire, en Bachs Matthäus-Passion met het Gulbenkian Orchestra. Onder zijn operarollen waren Dodo/Frog Footman/Mock Turtle in Alice in Wonderland van Unsuk Chin (Grand Théâtre de Genève), Boswachter in Het sluwe vosje (Wiener Kammeroper), Ubalde in Glucks Armide (New Israeli Opera), Claudio in Béatrice et Bénédict (Opéra Comique) en Achis in David et Jonathas van Charpentier met Les Arts Florissants onder William Christie. Recitals zong Christian Immler in Wigmore Hall, King s Palace en de Royal Festival Hall in Londen, en bij de Frick Collection in New York. Eerder in de Matinee: Zemlinsky Der König Kandaules (2007) The Sixteen Ruim dertig jaar al brengt The Sixteen dat zowel een koor als een op authentieke instumenten spelend orkest omvat een wijd repertoire, dat reikt van de vroege Engelse polyfonie, via de meesterwerken uit de renaissance, de barok en de vroege klassieke periode tot werken uit de twintigste eeuw. Het orkest werkte mee aan voorstellingen van Monteverdi s Il ritorno d Ulisse in patria in het operahuis van Lissabon en Il coronazione di Poppea bij de English National Opera. Met de serie The Choral Pilgrimage brengt The Sixteen de muziek terug naar de gebouwen waarvoor zij geschreven is. De talrijke cd-opnamen, waarvan een deel op het eigen label Coro, werden dikwijls bekroond met prijzen. Dit jaar is de groep begonnen met Genesis Sixteen, een trainingsprogramma, gericht op zangers in de leeftijd van 18 tot 23 jaar, waarmee men de kloof tussen student en professioneel musicus wil helpen overbruggen. Eerder in de Matinee: werken van Bach (1984); concert rond James McMillan 50 jaar, met werk van Carver, Cornysh en MacMillan (2009) Radio Kamer Filharmonie De Radio Kamer Filharmonie is een flexibel orkest dat in verschillende bezettingen kan optreden, variërend van barokensemble tot ensemble voor hedendaagse muziek. Het orkest heeft in het hedendaagse repertoire een bijzondere reputatie opgebouwd en tekent regelmatig voor eerste (Nederlandse) uitvoeringen van nieuwe composities. De Radio Kamer Filharmonie levert een belangrijk aandeel aan de series NTR ZaterdagMatinee, Het Zondagochtend Concert en de Robeco Zomerconcerten in het Amsterdamse Concertgebouw, De Vrijdag van Vredenburg in Utrecht en de serie NPS maakt hoorbaar in het Muziekgebouw aan t IJ. Al deze concerten worden uitgezon

11 den via Radio 4. Concerten in het kader van de ZaterdagMatinee worden frequent opgenomen door NTR Televisie. Van augustus 2005 tot augustus 2010 was Jaap van Zweden chef-dirigent en artistiek leider van de Radio Kamer Filharmonie. Met ingang van het seizoen is de Deense dirigent Michael Schønwandt chef-dirigent en voegt James MacMillan zich bij de vaste gastdirigenten van het orkest. Vaste gastdirigenten zijn verder Frans Brüggen, sinds 2007 tevens eredirigent, en Philippe Herreweghe. De Radio Kamer Filharmonie en pianist John Snijders werden onderscheiden met de Muziekgebouwprijs voor de eerste uitvoering van Richard Rijnvos NYConcerto. Ook werken van onder anderen Pete Harden, Florian Maier, Peter Adriaansz, Bob Zimmerman en Peter Maxwell Davies beleefden recent hun première met de Radio Kamer Filharmonie. In meer traditioneel repertoire heeft het orkest van zich doen spreken met ZaterdagMatineeuitvoeringen van Haydns opera Armida onder leiding van Jaap van Zweden, Beethovens Missa solemnis met Philippe Herreweghe en Haydns Missa Cellensis met Frans Brüggen. De Radio Kamer Filharmonie speelt verder regelmatig in de educatieve serie De Magische Muziekfabriek in Vredenburg, de Internationale Gaudeamus Muziekweek in Amsterdam en het Holland Festival. Traditiegetrouw wordt het concertseizoen afgesloten met een Mozartfestival en concerten in de Robeco-serie in het Concertgebouw. De cd-catalogus van de Radio Kamer Filharmonie weerspiegelt de veelzijdigheid van het orkest. De tweede uitgave van het label QuattroLive bevat opnamen van Beethovens Eerste symfonie onder leiding van Frans Brüggen en Tristan Keuris Symphony in D onder leiding van Jaap van Zweden. Voor verschillende andere labels nam de Radio Kamer Filharmonie werken op van onder anderen Haydn, Stravinsky, Badings en Otto Ketting. In het seizoen wordt de catalogus aangevuld met nieuwe releases van eigentijds repertoire, waaronder NYConcerto van Richard Rijnvos en werken van componist en vaste gastdirigent James MacMillan. The Sixteen chef-dirigent Harry Christophers sopraan Anna Crookes* Emma Brain Gabbott* Julie Cooper Sally Dunkley Kirsty Hopkins Alex Kidgell* Rebecca Outram Lucy Page* Ruth Provost* Emma Walshe* alt Ian Aitkenhead David Clegg* Daniel Collins Martha McLorinan* William Missin Kim Porter Christopher Royall Ben Turner * Deze zangers zingen alleen in Mozarts Requiem Radio Kamer Filharmonie chef-dirigent Michael Schønwandt ere-dirigent Frans Brüggen vaste gastdirigenten Philippe Herreweghe James MacMillan eerste viool Elisabeth Perry Quirine Scheffers Dimiter Tchernookov Heather Kurzbauer Pedja Milosavljevic Joan Mooney Gerrie Rodenhuis Sergiy Starzhynskiy Ruud Wagemakers Carolina Woltjer tweede viool Laura Veeze Mintje van Lier Wouter Groesz Zofia Balcar Ian van den Berk Renée de Jong-Verwoerdt Marjolijn Oonk Frits Wagenvoorde altviool Vilem Kijonka Maurits Wijzenbeek Marije Helder Ben Joles Lotte de Vries Hannah Shaw cello Michael Müller Naftali Gurevich Teije Hylkema Gé Bartman tenor Ben Alden* Simon Berridge George Pooley Tom Raskin Richard Rowntree* David Roy* Angus Smith* Julian Stocker contrabas Boris Kozlov Norma Brooks bassethoorn Esther Misbeek Diede Brantjes fagot Dennis Notten Hidehiko Miki trompet Raymond Rook Tonnie Kievits bas Ben Davies Robert Evans Tim Jones Robert Rice* Andrew Rupp* Greg Skidmore* William Townend* Stuart Young trombone Victor Belmonte Albert Cassiel Anton Domènech Cyril Scheepmaker pauken Peppie Wiersma orgel Pieter Jan Belder 20 21

12 E zaterdag 4 juni, ca uur Concertgebouw, Amsterdam Quid est Deus? Jaap van Zweden dirigeert zevende concert in de E-serie Jaap van Zweden Hans van der Woerd Dit is het laatste concert in de MusA-serie van dit seizoen. Hebt u nog geen abonnement voor volgend seizoen? Op vindt u de nieuwe brochure. Of bestel meteen uw abonnement op series. Volgend seizoen in de MusA-serie: Radio Filharmonisch Orkest Groot Omroepkoor Jaap van Zweden dirigent Frank Hameleers koordirigent Pärt Fratres Henderickx TEJAS (What does the sound of the universe look like?) (eerste uitvoering in Nederland) Rihm Quid est Deus? (eerste uitvoering in Nederland) Wat is God? Hoe ziet de klank van het universum eruit? Grootse spirituele vragen, die doorgaans geen eenduidig antwoord toelaten. De Duitse componist Wolfgang Rihm en de Belg Wim Henderickx wagen zich er in hun recente werken met verve aan. Henderickx TEJAS, het zesde luik van zijn Tantric Circle, is een omvangrijk orkestwerk, dat in maart 2009 onder leiding van Jaap van Zweden in Antwerpen in première ging. Erotiek is niet wat mij interesseert in het tantrisme, verklaarde Henderickx de achtergronden van zijn cyclus al eens. Wel de manier waarop de relatie tussen het kleine en het overkoepelende wordt gezien, tussen microkosmos en macrokosmos. In TEJAS draait het vooral om Henderickx fascinatie voor sterrenkunde, supernova s en pulsars. Wolfgang Rihm gaat in zijn cantata hermetica Quid est Deus? nog een stap verder. In dit werk voor koor en orkest gaat de zoektocht naar de betekenis van God gepaard met heftige uitbarstingen en expressieve verwondering. Ongetwijfeld niet voldoende voor een definitief antwoord, wel voor een louterende ervaring. (pj) Coproductie NTR, Holland Festival en NTR ZaterdagMatinee NB: Om uur vanuit de Spiegelzaal: Hans Haffmans interviewt Wim Henderickx en Wolfgang Rihm (voertaal Engels) Zwanenzangen uit de barok 1 8 oktober 2011 Orkest van de Achttiende Eeuw Frans Brüggen dirigent Mary-Ellen Nesi mezzosopraan Händel Ouverture Jephta Telemann Ino Rameau Suite Les boréades De eigenzinnige expressiviteit van Zelenka 2 3 december 2011 Balthasar Neumann Chor & Orchester Thomas Hengelbrock dirigent Bach Magnificat BWV 243a Zelenka Missa Dei filii Jordi Savall brengt een verenigd Europa 18 februari 2012 Le Concert des Nations Jordi Savall dirigent Manfredo Kraemer barokviool 3 4 Marais Suite uit Alcione Bach Vierde orkestsuite BWV 1069 Corelli (bew. Geminiani) La follia Händel Royal Fireworks Vivaldi s meest tragische opera 2 juni 2012 I barocchisti Diego Fasolis dirigent Max Emanuel Cencic countertenor Sara Mingardo alt Vivica Genaux sopraan Daniel Behle tenor Mary-Ellen Nesi mezzosopraan Carol Garcia mezzosopraan Emiliano Gonzalez Toro tenor Vivaldi Farnace RV 711 (eerste uitvoering in Nederland) foto s: Frans Brüggen (Leendert Jansen); Mary-Ellen Nesi (Kostas Mitropoulos); Thomas Hengelbrock (Berthold Fabricius); Jordi Savall, Max Emanuel Cencic 22 23

13 Het Radio 4 Concerthuis 100 concerten op ieder moment Met het nieuwe Radio 4 Concerthuis van radio4.nl verandert uw huiskamer in een concertzaal wanneer u dat wilt. Radio 4 zendt ieder jaar ruim 1100 live concerten uit. De mooiste concertopnames van de beste orkesten, ensembles en solisten uit binnen- en buitenland. En natuurlijk de eigen Radio 4 concertseries en prachtige historische opnames uit het rijke omroeparchief. In het Radio 4 Concerthuis kunt u deze concerten nu terugluisteren. U kunt op elk gewenst moment kiezen uit het wisselende en altijd actuele aanbod van ruim 100 concerten en zelf uw concertprogramma samenstellen. Of laat u verleiden door de bijzondere highlights die geprogrammeerd voor u klaarstaan, voorzien van extra informatie en aantrekkelijk gepresenteerd. De mooiste concerten uit 50 jaar ZaterdagMatinee bijvoorbeeld. In het Radio 4 Concerthuis bepaalt ú wat u wilt horen, in het door u gewenste genre, wanneer u maar wilt. w w.r a d i o4.n l/c o n c e r t h u i s 24