1

Transcriptie

1 1

2 2

3 Schnitgerfestival 16 tot 19 oktober 2014 Het wordt de moeite waard om van 16 tot 19 oktober 2014 af te reizen naar Groningen. De stichting Groningen Orgelstad organiseert in dit verlengde weekend een muziekfestival waarbij vier beroemde en markante orgels in de stad bespeeld zullen worden. Het Schnitgerfestival 2014 zal meer bieden dan alleen orgelconcerten. Liefhebbers van meerdere disciplines zullen er iets van hun gading vinden. Inhoudsopgave 4 Vijfenveertig jaar Stichting Groningen Orgelland 5 Stichting Groningen Orgelland vijfenveertig jaar / Legaten 6 Orgelinformatiecentrum in Martinikerk Groningen 7 30 Jaar Groninger Orgelagenda 8 Orgelconcerten in Groningen en Drenthe Orgeldag Noord-Nederland 14 Excursie Zeerijp Uithuizen Groningen 15 Lezing, workshop en concert Franz Tunder 16 Dr. Pieter Dirksen: Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfatasia 24 Geachte heer Bach / Orgelconcert en CD-presentatie in Kantens 25 Beiaardnieuws provincie Groningen 26 Schnitger Festival Orgelstad Groningen 28 Excursie i.k.v. Schnitgerfestival (za 18 okt) 28 Reconstructie Arp Schnitgerorgel in de Lutherse Kerk te Groningen 29 Orgelreis SGO 2014: van Scherer (1648) tot Sauer (1905) / Het 27-ste Orgelconcours voor amateurorganisten 30 Restauratie van het Hinsz-orgel Uithuizermeeden Voor nadere actuele / Zomeropenstelling informatie kan men terecht op de website van Groningen Orgelstad, Jacobikerk Uithuizen met orgelbespelingen op het of (ticketservice) of Arp bel +31 Schnitgerorgel (0) Het orgel van de Protestantse gemeente Winsum-Obergum 32 Carl Philipp Emanuel Bach 34 Het orgel van Lellens klinkt na restauratie weer als vanouds 36 Voorlopig nog voldoende werkgelegenheid bij orgelrestauraties in Groningen 40 Inloopconcerten in de kerk van Garnwerd jaar Orgelmakerij Van der Putten 41 Erwin Wiersinga en Leo van Doeselaar titulair organist van de Martinikerk te Groningen / Demonstraties en inloopconcerten in de stad Groningen 42 Verslag: SGO orgelreis Verslag: Twee eerste prijswinnaars op het SGO-orgelconcours voor amateurorganisten 48 Stichting Groningen Orgelland: Informatie en adressen 49 Contacten (adressen van alle orgelcommissies) Dat de fraaie oude orgels in Groningen Stad en Ommeland wereldwijd bekend zijn in kringen van kenners en liefhebbers, is geen nieuws. Maar het orgelbezit is als unique selling point van stad en provincie nog nagenoeg onbekend bij het grote publiek. Daarom wordt er in Groningen hard aan gewerkt om dit muzikale erfgoed tot één van de belangrijke orgelcentra van Noord- Europa te maken. Men zou kunnen zeggen dat de Groninger orgels in de diverse oude kerken zich met elkaar als een groot openluchtmuseum manifesteren, waarbij met name de orgels van Arp Schnitger en zijn school de basis vormen. De plannen van de stichting Groningen Orgelstad richten zich dan ook op het presenteren van dit unieke instrumentarium aan een breed publiek. Het beleidsplan van Groningen Orgelstad is getiteld Noblesse oblige en geeft hiervoor meerdere aanknopingspunten. Eén daarvan is het uitbreiden van concerten tot presentaties in combinatie met andere disciplines. Dit zal ook in deze editie van het Schnitgerfestival worden gerealiseerd. Groningen is de enige stad in de wereld die drie Schnitgerorgels heeft. Daarnaast staan in deze stad echter ook enkele fraaie 19de en 20ste-eeuwse instrumenten die het palet aan orgels nog interessanter maken. Daarom worden, naast de focus op de drie Schnitgerorgels (Martinikerk, Der Aa-kerk en Pelstergasthuiskerk), ook activiteiten op stilistisch latere orgels georganiseerd. Vooral de Schnitgerorgels vormen bij deze editie van het Schnitgerfestival weer het passende podium voor het vieren van de verjaardagen van twee bekende orgelcomponisten, te weten Franz Tunder, de schoonvader van Dieterich Buxtehude, en Carl Philipp Emanuel Bach. Zowel orgel- als orkest-, koor- en kamermuziekwerken van deze grote componisten zullen klinken. Daarnaast komen, evenals bij de festivals in de toekomst, vast terugkerende elementen aan bod zoals cultuureducatie voor jongeren, de nachtelijke orgelmarathon, een masterclass, een dagexcursie in de provincie, openstelling van werkplaatsen van enkele Groningse orgelmakers, een duo/wandelconcert, een lunchconcert en een cantatedienst. s Avonds kan men gezellig napraten in het Schnitger-festivalcafé, of men kan gaan voor een heus Schnitgerdiner. Verder is er een boek- en cd/dvd markt en kunnen openbare generale repetities van ensembles en organisten worden bijgewoond (live en op video). Ook zijn diverse aantrekkelijke verblijfs- en kortingsarrangementen beschikbaar. Dat en nog veel meer. Donderdag 16 oktober u St. Jozefkathedraal Vocaal Ensemble The Gents. Sjoerd Ruisch, orgel Vrijdag 17 oktober u Pelstergasthuiskerk als aperitief: concert met baroksopraan Zsuzsi Tóth & Stef Tuinstra, orgel / kistorgel Geistliche Oden & Lieder van C.Ph.E. Bach u Op locatie in centrum gelegenheid voor een Schnitgerdiner T.z.t. wordt een arrangement hiervoor aangeboden u Der Aa-kerk Schnitgernacht. Orgelmarathon met Jochem Schuurman, Hayo Boerema, Toon Hagen, Gerben van Mourik, Vincent van Laar en Leonore Lub Zaterdag 18 oktober u u Schnitgerexcursie Mensingeweer, Uithuizen, Zandeweer Excursieleiding: Bernhardt Edskes & Aart Bergwerff u Martinikerk Masterclass Leo van Doeselaar (conservatorium-studenten & winnaars concours SGO) u Der Aa-kerk Groninger Vrije orgelbespeling Orgelagenda voor amateurs 2014 Jaargang u Pelstergasthuiskerk Kinderconcert met uitvoering door leerlingen van Josien Le Coultre en jonge orgelleerlingen Jaarlijkse uitgave van de u Martinikerk Concert Luthers Bach Ensemble o.l.v. Tymen Jan Bronda Stichting Groningen Orgelland Wolfgang Zerer, orgel Klaviermuziek in perspectief werken van J.S. Bach Redactie: Hans Beek en u Op locatie in het centrum Kees Kugel gelegenheid voor een Schnitgerdiner 26 Muzikale omlijsting Ensemble Yellow House Eindredactie: Baroque: Triosonates Bert van C.Ph.E. Veening Bach Coördinatie: u Der Aa-kerk & Koos u Martinikerk Tiggelaar Wandelconcert Leo van Doeselaar Vormgeving: In de Martinikerk i.s.m. The Northern Consort C.Ph.E. Bach, Concerto voor orgel in G (Wotq 34) Walter van der Zwaan Zondag 19 oktober Grafische u Der Aa-kerk verzorging: Stedelijke Cantatedienst Cantate Consort o.l.v. Jelte Hulzebos De Marne, Delfzijl Eeuwe Zijlstra, orgel Oplage: u Martinikerk Slotconcert: Noord-Duitse koor & orgelmuziek Omslag van Franz Tunder titelzijde: & Hieronymus Orgel Praetorius Vocaal Ensemble Vox Luminis (BE) Hervormde Kerk o.l.v. Lionel Lellens Meunier Harald Vogel, orgel Foto: Anjo de Haan Omslag ontwerp: Vincenti Dordrecht Ondanks de nauwkeurigheid waarmee de samenstelling van deze agenda is omgeven, kan de uitgever op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor fouten of onjuist gebruik. De auteurs zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikel of rubriek. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of 47 gekopieerd, op welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming vooraf van de Stichting Groningen Orgelland jarig jubileum Orgelmakerij Van der Gutten bv nieuwbouw restauratie onderhoud Hoofdweg CC Finsterwolde tel fax info@orgelmakerij.nl Inhoudsopgave 3

4 Vijfenveertig jaar Stichting Groningen Orgelland In zijn jonge jaren was schrijver dezes geboeid door de kerkgang naar de grote Groninger stadskerken, de Der Aa-Kerk en de Martinikerk. Of Het Woord wel goed tot mij doordrong staat mij niet meer zo bij; het was denk ik ook veel meer de fascinatie voor de grote instrumenten die de muziek in de grote kerkruimten uitstrooiden en de volle kerk meekregen in de samenzang. De kerkgebouwen waren oud en moe, zij vertoonden bouwkundige gebreken door achterstallig onderhoud. Grote oliekachels in de ruimten loeiden en lange pijpen door de ruimten voerden de gassen af. Verstoorde vleermuizen fladderden rond en te midden van dit al waren daar, in al hun grootse aanwezigheid, de orgels, neerkijkend op het kerkvolk. Zij hadden de voorbije eeuwen getrotseerd. Natuurlijk waren die eveneens sleets, vertimmerd, aangepast en opgepompt om ze tenminste nog tot klinken te kunnen brengen, maar dat zag je er niet aan af en als meezinginstrument functioneerden zij zeker behoorlijk. Met dit beeld en met deze klanken in herinnering is er sindsdien rond en met de orgels veel, heel veel, gebeurd in Groningen Stad en Ommeland. Waar ligt nu het keerpunt? Op basis van de historische feiten kunnen we daarvoor heel scherp het jaar 1969 aanwijzen. Aan het einde van de jaren zestig van de twintigste eeuw was er een klimaat ontstaan waarin de aandacht voor het historische orgel sterk opkwam. Misschien was dat mede ingegeven door het zich aftekenend verval van de kerken of was het een reactie op de orgelbouw in neobarokke stijl, die in de tijden daarvoor zo in zwang was. Mogelijk ook omdat de tijdgeest gewoonweg om verandering vroeg; de jaren zestig waren roerige jaren en de muziek, in alle facetten en uitingen, ging daar in mee. De internationale Schnitgerherdenking die in 1969 in Groningen rond het Der Aa-Kerkorgel werd gehouden markeerde in ieder geval de ommekeer in het denken over en in het omgaan met historische orgels en hun bouwwijze. De belangstelling was gewekt door belangrijke inspirators als Harold Vogel of Klaas Bolt, maar werd ook breed gedragen en uitgedragen door de kunstredactie van de grootste noordelijke krant in Nederland, het Nieuwsblad van het Noorden. De uitvoerige en bevlogen beschouwingen van de redacteuren (Renske Koning en H.F.W. Kruize) brachten het publiek werkelijk dichter bij het orgel. Deze belangstelling bij vakmensen en publiek heeft onmiskenbaar geleid tot de vele orgelrestauraties in de navolgende jaren, tot op heden. En nu is het vijfenveertig jaar later. Evenzovele jaren bestaat ook de Stichting Groningen Orgelland, opgericht bij gelegenheid van de hiervoor vermelde Schnitgerherdenking in Overigens heeft de Stichting Oude Groninger Kerken hetzelfde geboortejaar. Door deze stichting werd ook de aandacht en zorg voor de historische kerkgebouwen in Groningen in belangrijke mate versterkt. In de vijfenveertig jaren die achter ons liggen is een belangrijk deel van de orgels in de provincie Groningen gerestaureerd en kunnen zij worden gehoord in de vele concerten die ieder jaar weer worden georganiseerd (zie daarvoor ook deze agenda). Groningen heeft een prachtige schat aan historische kerkgebouwen en orgels. Die willen wij natuurlijk graag behouden en doorgeven aan de komende generaties. De inzet van de Stichting Groningen Orgelland is er daarom op gericht de orgels in de belangstelling te houden, lokaal, provinciaal en nationaal, maar ook internationaal. De orgelprovincie Groningen maakt deel uit van het rijke, historisch gezien hoogst interessante Noord-Europese orgelgebied. Daarom ook organiseren wij jaarlijks, ook in 2014, orgelexcursies naar de ons omringende landen om dit bezit in dit brede perspectief te plaatsen. Wij onderhouden intensieve contacten met het Arp Schnitger Gesellschaft, om ervaringen uit te wisselen en om samen de werelderfgoedstatus voor het rijke orgellandschap aan weerszijden van onze landsgrenzen na te streven. Daarom ook de Groninger Orgelagenda, jaargang 30. In dit jubileumjaar biedt deze agenda wederom een rijk palet aan activiteiten en concerten rond de orgels in Groningerland. De agenda geeft ook zicht op de orgelrestauraties die zijn uitgevoerd of nog volgen dit jaar. Orgels die op deze wijze (weer) tot klinken komen kunnen soms zeer verrassen: beluistert u maar eens onze recente CD-uitgave Vier herboren Groningse orgels. Fijn dat u als lezer van deze agenda uw belangstelling voor dit prachtige cultuurgoed toont, maar zeker nodig ik u ook van harte uit de activiteiten of concerten te bezoeken. Orgels houden van aandacht; zij zijn met liefde en vakmanschap gemaakt om bewonderd en beluisterd te worden! Met vriendelijke groet, Ebel Pol (tweede voorzitter SGO) 4

5 Stichting Groningen Orgelland vijfenveertig jaar De Stichting Groningen Orgelland (SGO) viert in 2014 een bescheiden feestje. Ze bestaat dan 45 jaar en wil dat niet ongemerkt voorbij laten gaan. Sinds haar oprichting in 1969 is er veel gebeurd aan het Groninger orgelfront en de stichting kijkt daar met tevredenheid op terug, maar voor de toekomst is er nog genoeg te doen. De stichting is springlevend en zet zich ook de komende jaren in voor het behoud en de promotie van het Groninger orgelbezit. Ter gelegenheid van de viering van het vijfenveertigjarig bestaan wil de SGO aandacht besteden aan twee componisten die dit jaar door hun geboortejaar in de belangstelling staan. Het gaat om de Noord-Duitse componist Franz Tunder ( ) en om Carl Philipp Emanuel Bach ( ), de tweede zoon van Johann Sebastian Bach. Op 21 juni 2014 viert de SGO haar vijfenveertigjarig bestaan met een avondvullend concert in de Martinikerk te Groningen. Het thema is Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie. Het prachtige orgel van de Martinikerk staat in de traditie van de Noord-Duitse orgelbouwkunst en is uitermate geschikt voor de vertolking van orgelwerken uit de Noord-Duitse barok. Pieter Dirksen en Vincent van Laar zullen het orgel bespelen. Meer informatie over het programma en het leven en werk van Franz Tunder en over de Noord- Duitse orgelcultuur is te vinden in een artikel van Pieter Dirksen in deze agenda. De toegang tot het concert, dat om uur begint, is gratis. Op 5 juli 2014 is er een orgelexcursie in het kader van het Tunderproject, onder leiding van Sietze de Vries. Om Legaten Een donatie of gift aan de Stichting Groningen Orgelland is aftrekbaar van het inkomen. Onze stichting is een culturele ANBI. Dit houdt in dat de donatie of gift voor de belastingaftrek met 25% kan worden verhoogd tot maximaal u. begint de excursie in Zeerijp, om u. worden de deelnemers in Uithuizen verwacht en om u. zijn zij welkom in de Martinikerk te Groningen. Opgave kan geschieden via de antwoordkaart in de orgelagenda. Op 7 juli 2014 besteedt Peter Westerbrink in de zomeravondserie in de Der Aa-Kerk aandacht aan Franz Tunder. Hij geeft een concert met als titel: Franz Tunder en tijdgenoten. In de andere concerten in die serie is eveneens veel aandacht voor de Noord-Duitse orgelcultuur. Op 13 september 2014 geeft Tymen Jan Bronda in Leens een concert met muziek van o.a. Franz Tunder. Op 6 september 2014 wordt er een workshop rond het thema Franz Tunder en de Noord-Duitse orgelcultuur georganiseerd, voor organisten, orgelstudenten en gevorderde amateurs. De workshop (met een afsluitend concert) wordt gehouden op het Schnitgerorgel in Uithuizen en staat onder leiding van Peter Westerbrink. Opgave voor deze workshop geschiedt via de antwoordkaart in het midden van de agenda. De workshop begint om uur en eindigt rond uur. Op 27 juli 2014 om u. geeft Pieter Pilon een orgelconcert met werken van Carl Philipp Emanuel Bach op het Hinszorgel in de Nicolaïkerk te Appingedam. Herman Kransen heeft zich veel met deze componist beziggehouden en daarover een interessant artikel in deze agenda geschreven. Veel van de composities die hij heeft bewerkt voor orgel worden gespeeld. Er zijn ook werken in een andere bezetting te horen met als solist de mezzosopraan Roelien van Wageningen. De toegang Aftrekbaar is maximaal 10% van het verzamelinkomen, niet aftrekbaar is 60 of 1% van het verzamelinkomen voor giften en donaties aan ANBI instellingen. Dit geldt niet voor een periodieke gift, deze is volledig aftrekbaar op voorwaarde dat de minimale looptijd tenminste vijf jaren is. Met ingang van 2014 volstaat een onderhandse akte, is gratis. Het Freytagorgel van Lellens is na restauratie weer in prima staat gebracht. Elders in deze agenda treft u hierover een interessante bijdrage aan van Stef Tuinstra. De SGO wil in samenwerking met de kerkrentmeesters van de kerkelijke gemeente Ten Post-Lellens- Stedum dit interessante orgel nader aan u voorstellen in een concert door Pieter Pilon en Roelien van Wageningen. Het concert heeft plaats op 7 juni 2014, begint om uur en is gratis toegankelijk. Na afloop kunt u het orgel nader bekijken. De SGO wil haar werk, ook na vijfenveertig jaar, met enthousiasme voortzetten en uitbreiden, maar kan dat alleen doen met de steun van vele donateurs en begunstigers. Wij ontmoeten u dan ook graag bij een van de hierboven genoemde concerten of bij andere concerten die in deze agenda zijn genoemd. Namens bestuur SGO Hans Beek Bezoek onze website te downloaden op Een schenking aan de stichting is vrijgesteld van schenkbelasting. De stichting kan worden opgenomen in een testament als begunstigde via een legaat en/of als (gedeeltelijke) erfgename, vrijgesteld van erfbelasting. Legaten en testamentaire beschikkingen moeten via een notaris worden geregeld. Stichting Groningen Orgelland 45 jaar - Legaten 5

6 Orgelinformatiecentrum in Martinikerk Groningen Ook dit jaar zal gedurende de zomerperiode een orgelinformatie centrum worden ingericht. Er zijn nieuwe boeken en CD s te koop. Tevens kunnen tegen sterk gereduceerde prijzen restant-cd s en boeken worden gekocht. Voor de juiste openingstijden verwijzen wij u naar namens de OIC commissie PR_Cover_2013_Opmaak :52 Pagina 2 Ook voor informatie over de Groninger Orgelcultuur is voldoende materiaal voor handen. De nieuwe PR folder geeft in drie talen weer hoe de geschiedenis is van de Groninger Orgeltuin. Ook is de nieuwe catalogus gratis te verkrijgen. Daarnaast is het orgelmodel aanwezig zodat kinderen de kennis bijgebracht kan worden van het instrument. Hopelijk mogen wij u begroeten in de periode van 4 juli t/m 30 augustus (woensdag, donderdag, vrijdag, zaterdag). Gedurende deze periode is er een tentoonstelling van het werk van Marius van Dokkum. De toegangsprijs is 2,50. Stichting Groningen Orgelland Catalogus 2013/2014 boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s boeken cd s dvd s Orgelhistorie in Groningen Orgelgeschichte in Groningen Organ history in Groningen Van Dokkum naar Groningen Marius van Dokkum in de Martinikerk 4 juli t/m 29 augustus ma-za uur - zo uur Toegang 2, Martinikerk.indd 1 Orgelinformatiecentrum in Martinikerk Groningen 16:57

7 30 Jaar Groninger Orgelagenda Stichting Groningen Orgelland 7

8 Orgelconcerten in Groningen en Drenthe 2014 APRIL Zondag 06 april 2014 Groot Wetsinge, t Sael van de oude pastorie, uur Johan Brouwer Zaterdag 12 april 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8, uur Willem van Twillert Zaterdag 12 april 2014 Winsum, Centrumkerk, uur Organisten Centrumkerk Winsum Presentatie gerenoveerde orgel uur Presentatie en demonstratie uur Concert Zaterdag 12 april 2014 Assen, Jozefkerk, uur Toon Hagen Canto Ostinato Maandag 21 april 2014 Uithuizermeeden, Mariakerk, uur Sietze de Vries Orgelconcert+ Improvisatie (laatste concert voor restauratie) Zondag 27 april 2014 Groningen, Nieuwe kerk, uur Stef Tuinstra MEI Zaterdag 03 mei 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leo van Doeselaar & Erwin Wiersinga Workshop, max. 8 pers., les 30 min. (25 euro). Pass. max.5 pers. (5 euro) info@martinikerk.nl Zaterdag 10 mei 2014 Leens, Petruskerk, uur Geert Bierling Concert in kader van Orgeldag Noord Nederland Zaterdag 17 mei 2014 Mensingeweer, Michaelkerk, uur Stef Tuinstra m.m.v. Ronald Moelker, blokfluitsolist Zaterdag 17 mei 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, uur Geachte heer Bach Concertante theatervoorstelling over leven en muziek van J.S. Bach Wietse Meinardi - Orgel e.a. Zaterdag 17 mei 2014 Noordwolde Gn, Dorpskerk, uur Evenementendag An & Paul Moerman Stichting Leerlingen van Leonore Lub bespelen het orgel Zondag 18 mei 2014 Rolde, Jacobuskerk Kerkbrink 5, uur Bernard Winsemius Zaterdag 24 mei 2014 Leens, Petruskerk, uur Matteo Imbruno Zondag 25 mei 2014 Appingedam, Nicolaikerk, uur Tymen Jan Bronda Zondag 25 mei 2014 Kantens, Antoniuskerk, uur Wolfgang Zerer Presentatie nieuwe CD Zaterdag 31 mei 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8., uur. Gijs van Schoonhoven. Orgelconcert met stomme film Zaterdag 31 mei 2014 Leens, Petruskerk, uur Jan Harryvan JUNI Zondag 01 juni 2014 Zeerijp, Jacobuskerk, uur Stef Tuinstra m.m.v. Gerdine Tuinstra (sopraan) 8 Agenda 2014

9 Vrijdag 06 juni 2014 Assen, Bethelkerk, uur Harm Hoeve, Invasieconcert Zaterdag 07 juni 2014 Leens, Petruskerk, uur Jos van der Kooy Zaterdag 07 juni 2014 Lellens, Jubileum Concert SGO, Ned. Herv. Kerk, uur, Pieter Pilon, Roelien van Wageningen. Toegang gratis Zaterdag 07 juni 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, uur Jaap Zwart Zaterdag 14 juni 2014 Leens, Petruskerk, uur Hayo Boerema Zaterdag 14 juni 2014 Zuidbroek, Petruskerk, uur Piet Groenendijk Woensdag 18 juni 2014 Groningen, Martinikerk, uur Wolfgang Zerer Vrijdag 20 juni 2014 Groningen, Martinikerk, uur Maria Lebedeva, Lunchpauzeconcert Zaterdag 21 juni 2014 Leens, Petruskerk, uur Willem van Twillert Zaterdag 21 juni 2014 Groningen, Jubileum Concert SGO, Martinikerk, uur Pieter Dirksen & Vincent van Laar Thema: Franz Tunder en de Noord Duitse koraalfantasie. Toegang gratis. Zaterdag 21 juni 2014 Noordwolde Gn, Dorpskerk, uur Maria Lebedeva & Gerwin Hoekstra Leerlingen van het Prins Claus Conservatorium Zondag 22 juni 2014 Rolde, Jacobuskerk Kerkbrink 5, uur Studenten Pr. Claus conservatorium Zondag 22 juni 2014 t Zandt, Mariakerk, uur Leonore Lub Woensdag 25 juni 2014 Groningen, Martinikerk, uur Pieter van Dijk Vrijdag 27 juni 2014 Groningen, Martinikerk, uur Antonio Garcia Lunchpauzeconcert Zaterdag 28 juni 2014 Leens, Petruskerk, uur Erwin Wiersinga Zaterdag 28 juni 2014 Oostwold (Oldambt), Hervormde kerk, uur Everhard Zwart JULI Zaterdag 10 mei 2014 Orgeldag Noord Nederland! De tweede zaterdag in mei is in de orgelwereld onderhand een bekend fenomeen: Orgeldag Noord Nederland. In de provincie Groningen en de laatste jaren ook in de aangrenzende provincies Friesland en Drenthe zijn er deze dag meer dan honderd kerken geopend en zijn de veelal historische orgels te bespelen. De Orgeldag Noord-Nederland is begonnen in 1977 als Open Orgeldag in Leens. In de loop der jaren is dit evenement uitgegroeid tot de OR- GELDAG NOORD-NEDERLAND. In voorgaande jaren is gebleken dat deze dag, waaraan veel (amateur) organisten deelnemen, in een behoefte voorziet en telkens een groot succes blijkt te zijn! Ook dit jaar berust de organisatie van deze dag weer bij de Stichting Hinszorgel Leens. Op deze dag kunnen de orgels worden bespeeld door geïnteresseerde orgelliefhebbers, voor wie deze instrumenten om uiteenlopende redenen vaak moeilijk toegankelijk zijn. Vanaf 1 april a.s. is de meest actuele lijst van deelnemende orgels met de beschikbare tijden te raadplegen op de website van de Stichting Hinszorgel Leens. www. hinszorgelleens.nl Ook zijn de werkplaatsen van Mense Ruiter Orgelmakers BV te Zuidwolde en Orgelmakerij Van der Putten te Finsterwolde te bezichtigen. Voor opgave en deelname gelden de volgende Sp(e)elregels : - De speeltijd per deelnemer is een half uur per orgel. - Van tot uur zijn de kerken te bezichtigen en de orgels te bespelen. - In principe is het bespelen van de orgels voor iedereen mogelijk. Men dient zich echter te realiseren dat orgels instrumenten zijn waarmee voorzichtig moet worden omgegaan. Er wordt dan ook verzocht de wijze van bespelen op de orgels af te stemmen. Voor het bespelen van een of meerdere orgels gedurende 30 minuten is opgave, uitsluitend telefonisch, (aanmeldingen per e- mail worden niet in behandeling genomen) mogelijk op maandag 7 april, dinsdag 8 april en woensdag 9 april Woensdag 02 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Gerben Budding Vrijdag 04 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur David van Laar Lunchpauzeconcert Vrijdag 04 juli 2014 Roden, Catharinakerk, uur Taras Baginets Toegang vrij, Collecte na afloop Aanmelden alleen s avonds tussen en uur bij de Stichting Hinszorgel Leens via telefoonnummer Door het noemen van de nummers van de orgels die u wilt bespelen, bevordert u een vlotte(re) afhandeling. - Na aanmelding ontvangt iedere speler een bevestiging van de afgesproken speeltijden. De disposities van de orgels zijn te vinden op de website van de Stichting Hinszorgel. - Per bespeler wordt een bijdrage gevraagd van 17,50, ongeacht het aantal orgels dat men wil bespelen. Op vertoon van het bewijs van deelname hebben de deelnemers aan de Orgeldag Noord Nederland gratis toegang tot het middagconcert om uur in Leens dat dit jaar wordt verzorgd door Geert Bierling, stadsorganist van Rotterdam. Dit concert krijgt een bijzonder karakter, met waarschijnlijk een verzoekprogramma waarbij het publiek ter plekke kan kiezen uit een lijst met ca. veertig orgelwerken. Een en ander wordt nog nader uitgewerkt. Agenda

10 Vrijdag 04 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Tymen Jan Bronda, try-out CDopname Luth. Bach Ensemble Zaterdag 05 juli 2014 Leens, Petruskerk, uur Rien Donkersloot Zaterdag 05 juli 2014 Orgelexcursie o.l.v. Sietze de Vries, uur Zeerijp, Uithuizen, Groningen informatie/opgave zie antwoordkaart Zaterdag 05 juli 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur, Janny Knol-de Vries Inloopconcert (toelichting om uur) Zaterdag 05 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Sietze de Vries, Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zondag 06 juli 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, uur Stef Tuinstra Maandag 07 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Peter Westerbrink Franz Tunder ( ) en tijdgenoten Woensdag 09 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leo van Doeselaar Vrijdag 11 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Leonore Lub, Bachconcert Vrijdag 11 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Peter van der Zwaag Lunchpauzeconcert Zaterdag 12 juli 2014 Leens, Petruskerk, uur Aart Bergwerff Zaterdag 12 juli 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, uur Vincent Hensen Zondag 13 juli 2014 Zandeweer, Dorpskerk, uur Wietse Meinardi Maandag 14 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Manuel Tomadin (I) Noord-Duitse orgelcultuur Woensdag 16 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Theo Jellema Woensdag 16 juli 2014 Leens, Petruskerk, uur Orgeldemonstratie Vrijdag 18 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, 20.15uur Dirk S. Donker Zomeravondconcert Vrijdag 18 juli 2014 Roden, Catharinakerk, uur Carl Visser Toegang vrij, collecte na afloop Vrijdag 18 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leonore Lub i.k.v. Peter de Grote Festival Zaterdag 19 juli 2014 Leens, Petruskerk, uur Andreas Fischer Zaterdag 19 juli 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur, Pieter Pilon Inloopconcert (toelichting om uur) Zaterdag 19 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Sietze de Vries Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 19 juli 2014 Zuidbroek, Petruskerk, uur Dick Sanderman Zondag 20 juli 2014 Middelstum, Hippolytuskerk, uur Henk Veldman m.m.v. Marjon Strijk, sopraan Zondag 20 juli 2014 Zeerijp, Jacobuskerk, uur Matthias Havinga Maandag 21 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Henk Verhoef Noord-Duitse orgelcultuur Woensdag 23 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Erwin Wiersinga i.k.v. Peter de Grote Festival Woensdag 23 juli 2014 Eenrum, Protestantse Kerk, uur Orgeldemonstratie. Om uur kan de toren worden beklommen. Vrijdag 25 juli 2014 Mensingeweer, Michaelkerk, uur Orgeldemonstratie Vrijdag 25 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Dorien Schouten, Lunchpauzeconcert Vrijdag 25 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Jaap Zwart Vrijdag 25 juli 2014 Grijpskerk, Ned. Herv. Kerk, uur Roelof van Luit m.m.v. Evelien Wolting, blokfluit Zaterdag 26 juli 2014 Leens, Petruskerk, uur Age Freerk Bokma Zaterdag 26 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Pieter Pilon, Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 26 juli 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, uur Sjoerd Ruisch Zondag 27 juli 2014 Appingedam, Nicaolaikerk, Jubileum Concert SGO,15.30 uur, Pieter Pilon, m.m.v. Roelien van Wageningen, mezzosopraan, (onbekende) werken van Carl Philipp Emanuel Bach. Toegang gratis. Maandag 28 juli 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Peter Westerbrink Noord-Duitse orgelcultuur Maandag 28 juli 2014 Zuidbroek, Petruskerk, uur Int. Orgelduo Briosamente Bach bij Kaarslicht : Henk de Vries & Mónika Kecskés Woensdag 30 juli 2014 Groningen, Martinikerk, uur Masaaki Suzuki Woensdag 30 juli 2014 Leens, Petruskerk, uur Orgeldemonstratie 10 Agenda 2014

11 AUGUSTUS Vrijdag 01 augustus 2014 Roden, Catharinakerk, uur Erwin Wiersinga Toegang vrij, collecte na afloop Vrijdag 01 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Studenten Master-class Int. Zomerakademie Orgel Prins Claus conservatorium Zaterdag 02 augustus 2014 Leens, Petruskerk, uur Sietze de Vries Zaterdag 02 augustus 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur, Eeuwe Zijlstra Inloopconcert (toelichting om uur) Zaterdag 02 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Wim van Beek Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zondag 03 augustus 2014 Zeerijp, Jacobuskerk, uur Mónika Kecskés Woensdag 06 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Bernard Winsemius Woensdag 06 augustus 2014 Eenrum, Protestantse Kerk, uur Orgeldemonstratie Om uur kan de toren worden beklommen. Vrijdag 08 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Gerwin Hoekstra Lunchpauzeconcert Zaterdag 09 augustus 2014 Leens, Petruskerk, uur Jan Hage Zaterdag 09 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Pieter Pilon Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 09 augustus 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, uur David van Laar, Inloopconcert Zondag 10 augustus 2014 Zuidbroek, Petruskerk, uur Roelof van Luit m.m.v. Evelien Wolting (blokfluit) Woensdag 13 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Hayo Boerema Woensdag 13 augustus 2014 Leens, Petruskerk, uur Orgeldemonstratie Vrijdag 15 augustus 2014 Mensingeweer, Michaelkerk, uur Orgeldemonstratie Vrijdag 15 augustus 2014 Roden, Catharinakerk, uur Theo Jellema Toegang vrij, collecte na afloop Zaterdag 16 augustus 2014 Leens, Petruskerk, uur Jacques van Oortmerssen Zaterdag 16 augustus 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, uur Jos van der Kooy Agenda

12 Zaterdag 16 augustus 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur Sietze de Vries, Inloopconcert (toelichting om uur) Zaterdag 16 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Sietze de Vries Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zondag 17 augustus 2014 Huizinge, Johannes de Doperkerk, uur, Stef Tuinstra Maandag 18 augustus 2014 Veenhuizen, Koepelkerk, uur Sietze de Vries Woensdag 20 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Sietze de Vries Woensdag 20 augustus 2014 Eenrum, Protestantse Kerk, uur Orgeldemonstratie Zaterdag 23 augustus 2014 Leens, Petruskerk, uur Jochem Schuurman Zaterdag 23 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Vincent van Laar Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 23 augustus 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, Radesingel 2, uur Peter van der Zwaag Inloopconcert Zondag 24 augustus 2014 Rolde, Jacobuskerk Kerkbrink 5, uur, Theo Jellema Zondag 24 augustus 2014 Zandeweer, Dorpskerk, uur Eeuwe Zijlstra Zaterdag 30 augustus 2014 Leens, Petruskerk, uur Wietse Meinardi Zaterdag 30 augustus 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur, Leonore Lub Inloopconcert (toelichting om uur) Zaterdag 30 augustus 2014 Groningen, Martinikerk, uur Vincent van Laar Orgeldemonstratie (onder voorbehoud) Zaterdag 30 augustus 2014 Noordwolde Gn, Dorpskerk, uur Peter Westerbrink BACH...maar dan anders... Zondag 31 augustus 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, uur Winfried Dahlke of studenten SEPTEMBER Zaterdag 06 september 2014 Leens, Petruskerk, uur Wolfgang Zerer Zaterdag 06 september 2014 Uithuizen, Jakobikerk, uur Peter Westerbrink Lezing, Workshop, thema Franz Tunder Zaterdag 06 september 2014 Uithuizen, Jakobikerk, uur Peter Westerbrink Franz Tunder in perspectief Zondag 07 september 2014 Eenum, Dorpskerk, uur Siebe Henstra Donderdag 11 september 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur Erwin Wiersinga Musikfest Bremen Donderdag 11 september 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Leo van Doeselaar Musikfest Bremen Donderdag 11 september 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leo van Doeselaar & Erwin Wiersinga, Musikfest Bremen Zaterdag 13 september 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8, uur. Harm Hoeve, Jan Boschconcert Zaterdag 13 september 2014 Leens, Petruskerk, uur Tymen Jan Bronda m.m.v. het Luthers Bach Ensemble (onder voorbehoud) Zaterdag 13 september 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leo van Doeselaar & Erwin Wiersinga 1e Concert Bachintegrale Zondag 14 september 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, uur Peter Westerbrink Zondag 14 september 2014 Groningen, Nieuwe kerk, uur Jelte Hulzebos Zaterdag 20 september 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, uur Ludolf Heikens Zondag 21 september 2014 Zuidbroek, Petruskerk, uur Ronald de Jong Dinsdag 23 september 2014 Opstapplaats, Haren, Groningen, Zuidbroek, Noord Duitsland, uur Sietze de Vries 5-daagse orgelexcursie o.l.v. Bernhardt Edskes, Sietze de Vries (van Scherer 1648 tot Sauer 1905) Zondag 28 september 2014 Zandeweer, Dorpskerk, uur Peter Westerbrink OKTOBER Zaterdag 04 oktober 2014 Midwolda, Ned. Herv. Kerk, uur Ludolf Heikens, m.m.v. Mannenkoor Crescendo o.l.v. Klaas Withaar Zondag 05 oktober 2014 Groningen, Lutherse kerk, uur Leo van Doeselaar, m.m.v. Wyneke Jordans (4-mains, vleugel) Zaterdag 11 oktober 2014 Uithuizermeeden, Het Anker, uur Toon Hagen, m.m.v. Ensemble Sonus Vita o.l.v. Anjo de Haan Donderdag 16 oktober 2014 Groningen, St. Jozefkathedraal, uur Sjoerd Ruisch m.m.v. Vocaal Ensemble The Gents Vrijdag 17 oktober 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur Stef Tuinstra, m.m.v. Zsuzsi Tóth, baroksopraan, vrijdag 17 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Schnitgernacht, Jochem Schuurman, Hayo Boerema, Toon Hagen, Gerben van Mourik, Vincent van Laar, Leonore Lub 12 Agenda 2014

13 Zaterdag 18 oktober 2014 Mensingeweer, Uithuizen, Zandeweer, uur Schnitgerexcursie, o.l.v. Bernhardt Edskes & Aart Bergwerff Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leo van Doeselaar, masterclass m.m.v. conservatorium studenten Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Vrije orgelbespeling voor amateurs Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur Kinderconcert m.m.v. leerlingen van Josien Le Coultre en jonge leerlingen Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Martinikerk, uur Wolfgang Zerer m.m.v. Luthers Bach Ensemble o.lv. Tymen Jan Bronda Zaterdag 18 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk & Martinikerk, uur Leo van Doeselaar Wandelconcert, i.s.m. The Northern Consort Zondag 19 oktober 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Cantatedienst, Eeuwe Zijlstra, orgel m.m.v. Cantate Consort o.l.v. Jelte Hulzebos Zondag 19 oktober 2014 Groningen, Martinikerk, uur Harald Vogel m.m.v. Vocaal Ensemble Vox Luminis (BE) o.l.v. Lionel Meunier Zaterdag 25 oktober 2014 Leens, Petruskerk, uur, Amateurconcours Stichting Groningen Orgelland Zaterdag 25 oktober 2014 Zuidbroek, Petruskerk, 20:00 Henk de Vries m.m.v. Dutch Choral Singers Zaterdag 25 oktober 2014 Assen, Kerk. Centrum De Bron, uur Gijs van Schoonhoven Begeleidt stomme films Zaterdag 25 oktober 2014 Roden, Catharinakerk, uur Muziektheater, Geachte heer Bach Zondag 26 oktober 2014 Appingedam, Nicolaikerk, uur Rien Donkersloot NOVEMBER Zaterdag 01 november 2014 Wildervank, Grote kerk, Raadhuisstraat 8, uur. Wilbert Berendsen Zaterdag 08 november 2014 Zuidhorn, Kerkgebouw De Rank, uur Muziektheater, Geachte heer Bach Zondag 09 november 2014 Bellingwolde, Magnuskerk, uur Winfried Dahlke of studenten Vrijdag 14 november 2014 Groningen, Lutherse kerk, uur Geert Bierling BEROEMDE SPEKTAKEL FILM The Thief of Bagdad Zwijgende Filmklassieker uit Zaterdag 29 november 2014 Groningen, Martinikerk, uur Leo van Doeselaar 2e concert Bachintegrale Zaterdag 29 november 2014 Zuidbroek, Petruskerk, uur Henk de Vries m.m.v. English Choir, Choral Evensong For All The Saints Zaterdag 29 november 2014 Assen-Oost, Adventskerk, uur Muziektheater, Geachte heer Bach Midwolda DECEMBER Zaterdag 20 december 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Robert Koolstra m.m.v. Luthers Bach Ensemble Groningen Messiah van G.F. Haendel Zondag 21 december 2014 Groningen, Der Aa-kerk, uur Robert Koolstra m.m.v. Luthers Bach Ensemble Groningen Messiah Donderdag 25 december 2014 Groningen, Pelstergasthuiskerk, uur Jochem Schuurman m.m.v. Annemieke van der Ploeg, mezzosopraan FEBRUARI 2015 Vrijdag 20 februari 2015 Groningen, Lutherse kerk, uur Robert Koolstra & Tymen Jan Bronda concert op twee kistorgels m.m.v. ensemble renaissance blazers Agenda

14 Excursie Zeerijp Uithuizen Groningen Martinikerk De SGO richt dit jaar de schijnwerpers op Franz Tunder ( ), die organist van de Marienkirche te Lübeck was. Tunder had, voor zover we weten, niets met het Hollandse orgel, maar des te meer met het Noord-Duitse orgeltype, dat kort na zijn dood zijn hoogtepunt bereikte in het werk van Arp Schnitger. Hoe kwam dat Noord-Duitse orgeltype eigenlijk in Groningen terecht? En wat zijn de belangrijkste overeenkomsten en verschillen tussen het Hollandse en het Noord-Duitse orgel? Op deze vragen hopen we dieper in te gaan tijdens een excursie op zaterdag 5 juli We beginnen met een instrument dat geheel van Groningse bodem is: het prachtige vroegbarokke orgel in de Jacobuskerk te Zeerijp. Het werd in 1651 door Theodorus Faber gemaakt en in 1979 gereconstrueerd. Daarna een orgel dat een instrument van Faber verving en lange tijd het grootste dorpsorgel van de provincie was: het Schnitger-orgel in de Jacobikerk te Uithuizen. Ten slotte bezoeken we het paradepaard van de provincie, dat de Hollandse renaissance combineert met Schnitgers idealen: het magistrale orgel van de Martinikerk te Groningen. Sietze de Vries zal een en ander over de orgels vertellen en de instrumenten demonstreren met literatuur en improvisaties. Zeerijp: uur Uithuizen: uur Groningen, Martinikerk uur. Kosten: 20 euro per deelnemer. Lunch op eigen gelegenheid. Opgave via antwoordkaart in de agenda of info@groningenorgelland.nl Zeerijp 14 Excursie, Zeerijp, Uithuizen, Groningen

15 Lezing, workshop en concert Franz Tunder Plaats: Jacobikerk Uithuizen 6 september 2014 Leiding: Peter Westerbrink Franz Tunder ( ), een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Hanseatische orgelcultuur, werd vierhonderd jaar geleden geboren. Hij was organist van de St. Marienkirche in Lübeck en bespeelde daar een groot en prachtig orgel, dat in de Tweede Wereldoorlog helaas ten onder ging. Tunder liet een bescheiden maar hoogst interessant oeuvre na, dat op deze studiedag centraal staat. In de kerk van Uithuizen wordt daarom op zaterdag 6 september 2014 een studiedag georganiseerd rond zijn orgelwerken. De dag staat onder leiding van Peter Westerbrink (Groningen) en wordt georganiseerd door de SGO in samenwerking met de Orgelacademie Noordbroek (SIOG). In de ochtend wordt in twee lezingen ingegaan op meer algemene aspecten betreffende Tunder (leven, werk, orgels, repertoire), terwijl in de middag op uitvoeringstechnische aspecten zal worden ingegaan. Aan het eind van de middag heeft u kennis gemaakt met een aantal belangrijke orgelwerken van Franz Tunder. Ter afsluiting geeft Peter Westerbrink een concert met werken van Tunder en tijdgenoten. Deelname is mogelijk voor iedereen met interesse in de Noord-Duitse Uithuizen Hanseatische orgelcultuur. U kunt zich opgeven als luisteraar, dan wel als speler. In het laatste geval wordt gevraagd (in overleg) een werk van Tunder voor te bereiden. Opgave voor deze studiedag is noodzakelijk! Het aantal actieve deelnemers is gelimiteerd tot vijf personen. De kosten voor de hele dag bedragen (inclusief koffie/thee): Voor actieve deelnemers: 30, - Voor toehoorders: 20,- Programma: uur ontvangst en inschrijving uur opening met orgelwerken van Tunder uur lezing uur lezing uur pauze uur workshop uur concert Franz Tunder in perspectief MENSE RUITER orgelmakers Nieuwbouw - Restauratie - Onderhoud Mense Ruiter orgelmakers BV Oosterseweg AD Zuidwolde Tel: info@menseruiter.nl Internet: Freytag/Dik Kabinetorgel te Lellens Lezing en workshop en concert Franz Tunder 15

16 Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie dr. Pieter Dirksen Franz Tunder is altijd een enigszins obscure figuur geweest. Als men al iets van hem weet, dan is het hoogstens dat hij de voorganger was van Dieterich Buxtehude in het illustere ambt van organist van de Marienkirche te Lübeck. Maar er bleef geen portret van Tunder bewaard altijd een belangrijk aanknopingspunt en we kennen van hem vele malen minder muziek dan van Buxtehude, met name op het gebied van de klaviermuziek. Bovendien kennen we van hem geen voorbeelden van de orgelmuziekgenres die Buxtehude tot een relatief populaire figuur onder de organisten hebben gemaakt, te weten het virtuoze praeludium pedaliter en het monodische orgelkoraal. Wat er bewaard is van Tunder heeft echter een hoge kwaliteit en er is ongetwijfeld heel veel verloren gegaan. We weten sinds kort dat Franz Tunder niet op het Oostzee-eiland Fehmarn werd geboren, zoals lange tijd werd gedacht, maar te Lübeck, als zoon van een plaatselijke boekhandelaar en uitgever. Een belangrijke ontdekking! Zijn geboorte had in 1614 (of wellicht 1615) plaats. Over zijn jeugd en opleiding is niets feitelijks bekend, maar daarover later toch iets meer, in het kader van de historische plaatsing van zijn orgelwerken. Op jonge leeftijd, in 1632, werd hij organist aan het hof van Gottorf (Sleeswijk), dat indertijd onder de kunstminnende Hertog Frederik III van Sleeswijk-Holstein een culturele en muzikale bloei doormaakte. Hier waren grote namen als Johann Schop, Heinrich Scheidemann en Christoph Bernhard te gast. Dit relatief kleine hof was gedurende een groot deel van de zeventiende eeuw een centrum van de Noord-Duitse vocale componeerkunst en bakermat van de tegenwoordig in Berlijn bewaarde, omvangrijke Österreich-Bokemeyercollectie. De kapel bestond in Tunders tijd uit een kern van zes tot tien vast aangestelde musici, waaronder Johan Friese, de luitist Paul Bruhns, de bas en componist Georg Weber en de trompettist en componist Gabriel Voigtländer. De belangrijkste vast-aangestelde Dr. Pieter Dirksen is een gerenommeerde musicoloog en een excellent klavecinist en organist. Hij is gespecialiseerd in de Nederlandse en Noord- Duitse klaviermuziek van de zeventiende en achttiende eeuw en hij geeft samen met Vincent van Laar op 21 juni 2014 in de Martinikerk het SGO-jubileumconcert. Zie voor nadere informatie elders in deze agenda. musicus hier was de organist en orgelbouwer Johann Heckelauer ( ), die we ook als een leraar van Tunder kunnen zien. Heckelauer had bovendien in de jaren een reis ondernomen naar Florence, waar hij ook Frescobaldi moet hebben ontmoet en waar hij de nieuwe concertante kerkmuziekstijl leerde kennen en vervolgens ongetwijfeld ook in Gottorf introduceerde. Deze reis vormt kennelijk de reden van Johann Matthesons aanname een eeuw later, dat Tunder bij Frescobaldi had gestudeerd, maar waarvoor geen enkel bewijs is, ook niet in zijn muziek. In 1641 kwam de post van organist aan de Marienkirche in Tunders geboortestad Lübeck vrij, die hij ook kreeg; waarschijnlijk was hij hier al vroeg voor gepredestineerd en vormde de aanstelling in Gottorf een soort parkeerplaats voor het jonge aanstormende talent. In Lübeck liet Tunder het niet bij een eenvoudige vervulling van zijn opgaven als organist, maar ontplooide verschillende andere activiteiten. Zo werd hij in 1647 ook nog Werckmeister (financieel administrateur van de kerk) en bouwde hij langzaam maar zeker losse concertante optredens als organist uit tot echte concerten. In 1646 duikt in de documenten voor het eerst de term Abendspielen op, en dit zou zich ontwikkelen tot de fameuze Abendmusiken in de Adventstijd onder leiding van Tunders opvolger, Dieterich Buxtehude. Nu was het al langer regel dat bij de zondagsdiensten twee van de zeven Ratsmusici verplicht waren assistentie te verlenen, zodat de organist tijdens het avondmaal iets extra s kon bieden dus iets kamermuzikaals kon musiceren. Soms verleende ook een solistische zanger zijn medewerking. De stad Lübeck had in Tunders tijd verschillende beroemde instrumentalisten in dienst, waaronder de luitist Joachim Baltzar en de violist Nathaniel Schnittelbach. Dit soort van samenwerking werd aldus ook buiten de liturgie voortgezet. Een achttiende-eeuwse chroniqueur van de kerkmuziek, Caspar Ruetz, biedt een mooi inkijkje in de ontwikkelingen in de Lübeckse Abend-Musicken onder Tunder: Ich habe einen Mann von einigen 90 Jahren gesprochen, der sich noch wohl erinnern kunte, daß in seiner Jugend diese Musicken in der Woche, und zwar auf einem Donnerstag gehalten worden. Es soll nemlich in alten Zeiten die Bürgerschafft, ehe sie zur Börse gegangen, den löblichen Gebrauch gehabt haben, sich in der St. Marien Kirche zu versammlen, da denn der Organist zu einigen Zeiten ihnen zum Vergnügen, und zur Zeit-Kürtzung, etwas auf der Orgel vorgespielet hat, um sich bey der Bürgerschafft beliebt zu machen. Dieses ist sehr wohl aufgenommen worden, und er von einigen reichen Leuten, die zugleich Liebhaber von der Music gewesen, beschencket worden. Der Organist ist dadurch angetrieben worden, erstlich einige Violinen, und ferner auch Sänger darzu zu nehmen, biß endlich eine starcke Music daraus geworden, welche zuletzte auf die erwehnten Sonntage Trinitatis, und des Advents, verleget worden. Ik heb een man van meer dan 90 jaar gesproken, die zich nog heel goed kon herinneren dat in zijn jeugd deze Abend-Musicken doordeweeks, en wel op een donderdag, werden gehouden. Het was namelijk in de oude tijd een lofwaardig gebruik dat de burgers, voordat ze naar de Börse gingen, in de Marienkirche samenkwamen, alwaar de organist [Tunder] hun enige tijd ter 16 Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie

17 verpozing en tijdverdrijf iets op het orgel voorspeelde, om zich bij de burgers geliefd te maken. Dit werd heel erg gewaardeerd en hij werd door enkele rijke muziekliefhebbers royaal beloond. De organist werd het daardoor mogelijk gemaakt, eerst enkele violen, en ook zangers te verwerven, totdat uiteindelijk een sterke muziek kon worden aangeboden, die uiteindelijk [d.w.z., ten tijde van Buxtehude] op de reeds genoemde laatste Trinitatis-zondagen [november] en Advent werden vastgelegd. Tunders bewaard gebleven oeuvre past als een handschoen op deze beschrijving. We kennen van hem zowel groots opgezette orgelwerken, alsook composities op geestelijke teksten voor Sänger en einige Violinen. Maar het aantal dat in beide genres bewaard bleef is nogal beperkt: er zijn nu enkel nog zeventien sacrale concerti, een losse strijkerssinfonia (voor een verloren gegaan vocaal concerto), en dertien orgelwerken. Vergelijken we hem met tijdgenoten, dan valt op dat nogal wat genres ontbreken met name geestelijke en wereldlijke liederen voor zangstem en continuo, motetten, het versierde orgelkoraal, en meer wereldlijk getinte, voor klavecimbel gedachte klaviermuziek. De vocale muziek bleef op slechts één plek bewaard, te weten de Dübencollectie van Uppsala (Zweden), die vooral beroemd is geworden als de met afstand voornaamste vindplaats voor de muziek van Buxtehude. Dit corpus van achttien stukken werd waarschijnlijk als geheel in 1663 te Lübeck gekopieerd, waarschijnlijk door Gustav Düben zelf auff der ersten Orgell in Lybeck, zoals een kopie in Uppsala vermeldt. Wat hij verwierf waren zowel Latijnse als Duitstalige werken. We weten niet wanneer ze gecomponeerd werden, maar het is heel goed denkbaar dat een aantal van de zeven Latijnse concerti nog in Gottorf zijn ontstaan, als reactie op de grote impact die de nieuwe Italiaanse kerkstijl ongetwijfeld had. Maar ook in Lübeck werd deze muziek op grote schaal gemusiceerd; we weten dat de bibliotheek van de Marienkirche in Tunders tijd werk bevatte van modernisten als Monteverdi, Rovetta, Grandi en Cazzati. Deze muziek werd ongetwijfeld ook tijdens de Abendspiele gemusiceerd. Een van de onder Tunders naam in de Dübencollectie bewaard gebleven Latijnse concerten, het Salve mi Jesu ( Contra alto solo con 5 viole ), heeft zich bovendien als een bewerking van een Italiaans orgineel ontpopt, een Salve Regina van Giovanni Rovetta; de tekst van deze uitermate Katholieke tekst moest voor het protestantse noorden worden aangepast. Rovetta s motet verscheen in 1647; Tunders bewerking moet dus in Lübeck zijn ontstaan. De vraag rijst natuurlijk of er zich niet nog meer bewerkte Italiaanse stukken achter de overige zes onder Tunders naam bewaarde Latijnse concerti verschuilen, maar sinds de ontdekking in 1977 van het Rovetta-motet zijn er geen andere Italiaanse voorbeelden gevonden. Dit gedeelte van Tunders oeuvre bestaat uit zettingen van Psalmteksten (Psalm 27: Dominus illuminatio mea, Psalm 127: Nisi Dominus in twee versies) en devotieteksten (Da mihi Domine, O Jesu dulcissime, Salve coelestis pater) genres die we, eveneens in Latijnse vorm, ook bij Buxtehude in groten getale tegenkomen. Onder de tien Duitstalige concerti domineren de composities op koraalteksten (meestal met gebruik van de betreffende melodieën): Ach Herr, lass deine lieben Engelein (de derde strofe van Herzlich lieb hab ich dich, o Herr), An Wasserflüssen Babylon, Ein feste Burg ist unser Gott, Helft mir Gottes Güte preisen en Wend ab dein Zorn, lieber Herr, mit Gnaden. Daarnaast zijn er twee zettingen van evangelieteksten (Herr, nun lässest du deinen Diener in Frieden gehen en Hosianna dem Sohne David) en een korte devotietekst voor Kerstmis (Ein kleines Kindelein). Het is duidelijk dat met name de koraalcantates geknipt zijn voor gebruik tijdens de Abend-Musicken, want ze waren natuurlijk heel herkenbaar voor de burgerij. Net zoals de Latijnstalige composities hebben we met de Duitse concerti met stukken in indertijd moderne stijl van doen. Ze kennen een grote afwisseling in bezetting (drie- tot vijfstemmige strijkers, vocaal van solistisch tot vijfstemmigheid) en compositietechnieken, van homofoon tot contrapuntisch, wisselende maatsoorten, tekstonderlijnende harmoniek, chromatiek en virtuositeit. Het gaat hier in feite om een verfijnde soort sacrale kamermuziek, die in principe altijd solistisch bezet dient te worden. Hiermee zetten de organisten van de grote Noord-Duitse stadskerken zich af tegen het conservatieve, liturgische repertoire van de cantores, dat in hoofdzaak uit motetten bestond. We kennen op dit moment van Tunder vijftien orgelwerken: zes vrije werken (waarvan een fragment) en negen koraalbewerkingen (wederom een daarvan fragmentarisch). Onder de vrije werken bevindt zich een werkje, een kleine Canzona, die ook wel op klavecimbel uitgevoerd kan worden; de bron is dan ook als enige geen orgeltabulatuur, maar is een duidelijk voor besnaarde toetsinstrumenten bedoeld handschrift in lijnennotatie. Verder bestaat deze groep uit vier Praeludia en een fragment (het veelbelovende begin) van een vijfde; deze treffen we aan in twee in Lüneburg geconserveerde tabulatuurafschriften van de hand van de Lüneburgse organist Heinrich Baltzer Wedemann ( ). De vorm van deze praeludia is driedelig, waarbij een fugatische sectie wordt omlijst door twee korte, vrije delen. De stretto-achtige schrijfwijze van het middendeel, gebaseerd op korte, vocaal-aandoende thema s, verraadt hun afkomst van een van de twee door Scheidemann ontwikkelde vormen van het op het orgel toegesneden Praeambulum. Het obligate gebruik van het pedaal en de stijl van de vrije hoeksecties laat duidelijk een nieuw geluid horen, dat inderdaad het midden houdt tussen Scheidemanns Praeambulae en Buxtehudes Praeludia. Onder Tunders orgelwerken domineert echter de koraalbewerking, en daarbij met name de koraalfantasia; maar liefst zeven voorbeelden van dit exotische genre zijn nu bekend. Om dit te verklaren is een blik op het ontstaan van dit bijzondere genre van de orgelmuziek noodzakelijk. De koraalfantasia is een vreemde, maar tegelijkertijd bijzonder fascinerende loot aan de stam van de humanistische fantasia voor toetsinstrumenten. Het idee fantasia was een concept uit de Griekse filosofie, dat zo rond 1500 door de nieuwe humanistische esthetiek met de kunsten in ver- Franz Tunder en de Noord-Duitse koraalfantasie 17