Dynamiek van het menselijk bindweefsel

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Dynamiek van het menselijk bindweefsel"

Transcriptie

1 Dynamiek van het menselijk bindweefsel

2 Dynamiek van het menselijk bindweefsel Functie, beschadiging en herstel Drs. J.J. de Morree Vijfde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

3 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 890 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Foto omslag: Rob Young/Wellcome Images Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Tekeningen: Hans Brik, Almere en Ron Slagter, Haarlem Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Eerste druk 1989 Tweede druk, eerste oplage 1993 Tweede druk, tweede oplage 1994 Derde druk, eerste oplage 1996 Derde druk, tweede oplage 1998 Derde druk, derde oplage 2000 Vierde druk, eerste oplage 2001 Vierde druk, tweede oplage 2005 Vierde druk, derde oplage 2007 Vijfde druk 2008 Vijfde druk, tweede oplage 2009 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Woord vooraf 8 Zoeken op het internet Inleiding 14 2 Bouw en functie van bindweefsel Componenten van bindweefsel De bindweefselvormende cel: de fibroblast Synthese van bindweefselmoleculen Aanmaak van collagene vezels Elastine, de vervormbare bindweefselvezel Proteoglycanen Glycoproteïnen Een collageen continuüm Water Oedeem Belasting en belastbaarheid Diabetes mellitus en bindweefselveranderingen Cortisol, corticosteroïden en hun invloed op bindweefsel 57 3 Bindweefselbeschadiging en herstel Ontstekingsfase Bloedstolling Pijn en zwelling Invasie van cellen Proliferatie, productie en littekenvorming Proliferatiefase Wondcontractie Productiefase Organisatiefase Beïnvloedende factoren tijdens de hersteltijd Fibrosering 78 4 Botweefsel Structuur van bot 8 1

5 6 Dynamiek van het menselijk bindweefsel 4.2 Botvormende cellen Lokale stimulus voor botvorming Botaanleg en botontwikkeling Osteonen als secundaire botaanpassingen Osteoporose, veroudering en immobilisatie Botbreuk en botreparatie Ontstekingsfase Proliferatiefase en callusvorming Remodelleringsfase Invloed van hormonen op de skeletgroei Groeihormoon Schildklierhormoon Geslachtshormonen Calciumregulatie Vitamine D Parathormoon Calcitonine Kraakbeen van gewrichten Kraakbeentypen Gewrichtskraakbeen Structuur en functie van gewrichtskraakbeen Chondrocyten Collageen in kraakbeen Proteoglycanen in kraakbeen Gewrichtssmering en bewegen Oppervlak van gewrichtskraakbeen Synovia, de smerende gewrichtsvloeistof Smering in synoviale gewrichten Reumatoïde artritis en gewrichtsbewegingen Vezelig kraakbeen en trekvast collageen in menisci en disci Menisci Disci Artrose, kraakbeenbeschadiging en herstel Modellen voor het ontstaan van artrose Bewegingstherapie en artrose Orthopedie en kraakbeenreparatie Kapsels en ligamenten van gewrichten Gewrichten en beweging Bouw en functie van ligamenten en kapsels Innervatie van kapsels en ligamenten Gewrichtsbeschadiging en hydrops Immobilisatie van gewrichten Bindweefsel van de spieren Bouw en functie van spierweefsel Skeletspiervezels 1 68

6 Inhoud Spierbindweefsel Bijdrage bindweefsel aan spiercontractie De spierpees Structuur van de pees Aanhechting van pezen aan spierbuik en skelet Peesbelasting Golgi-peessensoren als waarnemers van spierkracht Peesbeschadiging en herstel Gevolgen van immobilisatie voor spierbindweefsel Het rekken van spieren: stretchen Spierpijn Beïnvloeden van spierpijn na een prestatie Bindweefsel in het zenuwstelsel Zenuwfunctie en bindweefsel Inwerking van mechanische krachten op een zenuw Regeneratie van perifere zenuwen De huid Functies van de huid Bouw en functie van de epidermis Keratinocyten Melanocyten Cellen van Langerhans Nagels Bouw en functie van de dermis Gespecialiseerdeepidermalestructurenindedermis Vascularisatie van de dermis Innervatie van de dermis Triple respons van Lewis Bouw en functie van de hypodermis Bindweefselzones Decubitus Wondgenezing van de huid Complex regionaal pijnsyndroom Van weefsels naar herstellende personen Een verkoopster met een pijnlijke enkel Een sportieve fietser met een tibiaplateaufractuur rechts Een scooterrijder met een oefenstabiele tibiafractuur links Een collumfractuur van de heup na een misstap Een volleybalster met een achillespeestendinose Een student met letsel aan de flexorpezen van de rechterhand Een dame met osteoporose in een belastende thuissituatie 27 1 Literatuur 275 Register 286

7 Woord vooraf Dagelijks houden medici en paramedici zich bezig met patiënten die pijn hebben bij bewegen. Soms bepalen afwijkingen in spieren of pezen het onvermogen om klachtenvrij te functioneren. Bij andere patiënten is het skelet misvormd of zijn gewrichten aangedaan. Op veel terreinen van onderzoek wordt aandacht besteed aan de processen die ten grondslag liggen aan deze bewegingsklachten en hoe therapie de genezingsprocessen kan helpen bespoedigen. Met de nieuw verworven kennis kan een verantwoorde behandeling worden opgesteld om de genezing effectief te ondersteunen. Voor studenten die worden opgeleid voor een bewegingswetenschappelijk, medisch of paramedisch beroep is het vaak moeilijk om aan deze kennis te komen. Van studenten die met een specialistische scriptie bezig zijn mag worden verwacht dat zij zich in de wetenschappelijke achtergrondliteratuur verdiepen, maar degenen die zich snel willen oriënteren vinden vaak grote hinderpalen op hun weg omdat de informatie slechts te vinden is in Engels- of Duitstalige oorspronkelijke artikelen en specialistische monografieën. In de Nederlandstalige literatuur is tot nu toe geen handzame tekst over de functie van menselijke bindweefsels verschenen en dit boekje is opgezet om in die leemte te voorzien. Het doel vandetekstis,defysiologievandevoornaamste bindweefseltypen (bot, kraakbeen, ligamenten, pezen en huid) te belichten. Ook beschadiging en herstel zijn in de bespreking betrokken. Bij de beschrijving van de menselijke bindweefsels ligt de nadruk op de taak die de weefsels in het lichaam vervullen. Naast fysiologische kennis komen ook histologische, functioneel anatomische en biomechanische aspecten aan de orde. Ten aanzien van de literatuurreferenties van de gebruikte boeken en artikelen moet worden opgemerkt dat niet naar volledigheid is gestreefd. Achter in het boek is een literatuurlijst per hoofdstuk opgenomen waarin wordt verwezen naar belangrijke handboeken en artikelen, die in het geval men zich verder wil verdiepen als uitgangspunt kunnen worden gebruikt om effectief verder te zoeken. Studenten fysiotherapie en kinesitherapie vormen de doelgroep voor wie de tekst in eerste instantie geschreven is. De stof is echter eveneens goed in te passen in andere bewegingstherapeutische opleidingen, in postacademiale nascholingscursussen (bijv. manuele therapie) of in de studierichting bewegingswetenschappen aan de diverse universiteiten. Voor studenten aan technische universiteiten en hogescholen die zich bezighouden met kinesiologische, biomechanische of ergonomische problemen kan de tekst behulpzaam zijn om inzicht te krijgen in de biologische eigenschappen van bindweefsels. J.J. de Morree Leidschendam, najaar 1988 Bijdetweededruk De eerste druk van Dynamiek heeft zijn bruikbaarheid in het bewegingsonderwijs en het fysiotherapeutisch werkveld bewezen. Door het gebruik zijn echter ook tekortkomingen duidelijk geworden. Vragen tijdens cursussen en studiedagen waren een stimulans om tekst

8 Woord vooraf 9 aan te passen en een aantal onderwerpen toe te voegen. De inhoudelijke opmerkingen in recensies bij de eerste druk gaven eveneens aanleiding om veranderingen in de tekst aan te brengen. In de tweede druk is nu ook aandacht besteed aan bouw, functie en aanpassing van pezen, de werking van stretching op spieren, de invloed van het vegetatieve zenuwstelsel op bindweefsel, de rol van water in bindweefsel, de vorming van oedeem en aspecten van het probleem decubitus. De toetsing van de inhoud aan de vragen en wensen bij het gebruik in het onderwijs en in het werkveld hebben mij pas echt duidelijk gemaakt hoe uitgebreid de behoefte aan kennis van het bindweefsel is. Tegelijk valt ook te signaleren dat het bindweefselonderzoek met sprongen vordert en dat de inzichten in de aanpassingen van bindweefsel en de consequenties voor de therapie aanzienlijke veranderingen ondergaan. J.J. de Morree Leidschendam, mei 1992 Bij de derde druk De bespreking van beschadiging en herstel van bindweefsel stond in de vorige drukken verspreid over de hoofdstukken waarin het desbetreffende bindweefseltype besproken werd. In de derde druk worden de algemene kenmerken van bindweefselherstel nu geïntroduceerd in hoofdstuk 2. De invloed van functioneel bewegen op weefselgroei en herstel is verder uitgewerkt. Artrose en osteoporose worden uitgebreider behandeld dan voorheen. In hoofdstuk 8 is de informatie over posttraumatische dystrofie aangepast aan de huidige inzichten. J.J. de Morree Leidschendam, najaar 1996 Bij de vierde druk Het werken aan een nieuwe herziene druk na de derde druk leek een eenvoudige zaak. Na 1988, 1992 en 1996 lijkt het jaar 2000 een geschikt moment. Wellicht vanuit een neurose om in een nieuw millennium iets nieuws te brengen; anderzijds verschenen herziene drukken van Dynamiek met een mooie regelmaat. De werkelijkheid werd aanzienlijk uitdagender. De fibroblast speelt in weefselgroei en reparatie een veel complexere rol dan alleen als producent van collageen en matrix. In overleg met Nol Bernards is een heldere fasering en terminologie bij het onderwerp wondgenezing tot stand gekomen. De kennis over de werking van spieren neemt snel toe. Veel nieuwe spiervezeleiwitten krijgen een plaats in het denken over de spiercontractie. Ook de rol van bindweefsel in spieren wordt aangescherpt. Daarnaast was in vorige drukken weinig te vinden over vezelig kraakbeen, disci en menisci en het gedrag van bindweefsel in zenuwen tijdens bewegen (o.a. D. Butler). Het is niet alleen bindweefselkennis die verandert, maar ook de inzichten in leren en kennis verwerven. Hoe willen mensen kennis tot zich nemen en hoe zoeken ze? Er zijn dan ook in overleg met de uitgever didactische aanpassingen doorgevoerd. Voorin is een lijst Engelse termen voor het zoeken op internet opgenomen. Tevens is tekst ingevoegd in de vorm van intermezzi: informatieve teksten en illustraties die niet direct verband houden met de basistekst. Tegelijk is Dynamiek niet alleen een boek voor het hoger onderwijs, maar wordt het eveneens gebruikt door therapeuten in het werkveld. Ook aan hen dient te worden gedacht. Parallel met de aanpassingen voor de nieuwe Nederlandse druk werkte ik aan de vertaling voor het Duitstalige gebied. De inhoudelijke discussies die ik voerde met de vertaler, Ansgar Sanning, zelf een ervaren fysiotherapeut/ manueel therapeut, gaven ook richting aan nieuwe ideeën. J.J. de Morree Leidschendam, najaar 2000

9 10 Dynamiek van het menselijk bindweefsel Bij de vijfde druk Wanneer in de titel van een boek het woord dynamiek een prominente plaats heeft, heeft de auteur de plicht de inhoud aan te passen aan de ontwikkelingen. Theoretische kennis van processen in het menselijk lichaam leidt niet automatisch tot een heldere behandelstrategie, integendeel. Toen ik de kans kreeg om een aantal maanden op de Erasmus Universiteit en in het Erasmus Medisch Centrum te werken aan de herziening voor de vijfde druk, heb ik die kans dan ook met beide handen aangegrepen. Het werd een groot genieten. Overleg met theoretici, maar vooral met praktiserende specialisten, kijken naar behandelstrategieën, in de universiteitsbibliotheek duiken en surfen op het internet met PubMed en andere zoekmachines. Aanwezig zijn bij operaties, meelopen met therapeuten en het volgen van het herstelproces bij de revalidatie, het leidde tot nieuwe beelden in mijn hoofd en het grondig herschrijven van alle hoofdstukken. De theoretische state of the art bleek in acht jaar tijd fors verdiept te zijn. Aangezien het herstelproces na weefselbeschadiging actie van zowel de patiënt als de therapeut behoeft, is een nieuw hoofdstuk toegevoegd waarin ontstekingsprocessen en wondgenezing veel uitgebreider worden behandeld. Dat is hoofdstuk 3 geworden. In diverse hoofdstukken zijn tevens de oorzaken van bindweefselpathologie aanzienlijk uitgewerkt. Aan het eind van het boek is hoofdstuk 10 toegevoegd, waarin een aantal patiëntbeschrijvingen een beeld geven van herstelprocessen bij de mens. In de voorgaande drukken beschreef ik de theoretische herstelcapaciteit van elk afzonderlijk weefsel onder omstandigheden. Maar een patiënt is meer dan zijn weefsels en beïnvloedt ook zijn eigen herstel. Ook dat is een dynamisch proces. De volgende personen ben ik dankbaar voor het kritisch lezen van tekstgedeelten, advies, inspiratie en bijdragen aan deze uitgebreide herziening: Rik van Hooff, Ton Schreuders, Hans Soeters, Ruud Schuitemaker, Ansgar Sanning, Holke Karrenbelt, Chris Riezebos, Gerrit Mook, Bernard Gerritsen, Peter Huijing, Nol Bernards, John Bos, Gerjo van Osch, Roberto Perez, Bouwien Smits-Engelsman. In de bijdruk van de vijfde herziene druk zijn in hoofdstuk 4 de paragrafen 4.2 en 4.3 aangepast aan de huidige inzichten in fysiologische processen en consequenties voor de therapie. Graag dank ik Jenneke Klein-Nulend voor haar deskundig advies. J.J. de Morree Leidschendam, mei 2009

10 Zoeken op het internet Engelse termen voor bindweefselbegrippen Een aantal begrippen, gericht op bindweefseldynamica, helpt bij het vinden van artikelen, abstracts enzovoort bij (para)medische aanhechting (pees) aanpassing artrose atrofie beenmerg behandeling belasting beschadiging bewegingsbeperking bewegingstherapie bindweefsel biomechanica bot botbreuk buigkracht botsterkte chondrocyten collageen collageenproductie collageengehalte collagene fibril covalente binding decubitus discus intervertebralis eigenschappen elastine elastisch kraakbeen Engelse ziekte epifysaire schijf fibroblast functionele belasting genezen geslachtshormonen zoekmachines zoals NPi DocOnline, PubMed, Cochrane, Cinahl, Medline en een wereld van specialistische sites. tendon insertion adaptation osteoarthritis (OA) atrophy bone marrow treatment load, mechanical stress injury, damage, defect contracture, restricted motion physical therapy connective tissue biomechanics bone fracture bending force bone strength chondrocytes collagen collagen synthesis collagen content collagen fibril crosslink pressure sores intervertebral disc properties elastin elastic cartilage Ricketts epiphyseal plate, growth plate fibroblast functional load healing, repair sex hormones

11 12 Dynamiek van het menselijk bindweefsel gewrichtsbeperking gewrichtsbeschadiging gewrichtskapsel gewrichtskraakbeen gips groeihormoon grondsubstantie halveringstijd herstel herstelproces hyalien kraakbeen hyaluronan hypertrofie immobilisatie indrukken (kraakbeen) kapsel kippenvel kneuzing kraakbeen kraakbeen (vezelig) kraakbeenoppervlak kracht kruisband lengte-krachtrelatie lengte-spanningsdiagram lenigheid letsel lichaampje van Pacini ligament litteken littekenvorming lymfevat lymfevaatstelsel matrix meniscus mestcel nagel oedeem oefenen onderbelasting ontspanning spier ontsteking ontstekingsproces ontwikkeling osteoporose overbelasting overgevoeligheid pees joint contracture joint injury, articular damage joint capsule articular cartilage plaster cast growth hormone ground substance turnover rate repair, regeneration repair response hyaline cartilage hyaluronic acid hypertrophy immobilisation compression capsule goose flesh bruise cartilage fibrocartilage joint surface force cruciate ligament force-elongation curve length-tension curve flexibility injury Pacinian corpuscle ligament scar scar formation lymph vessel lymphatic system matrix, ground substance meniscus mastcell nail edema, oedema exercise, practice disuse relaxation inflammation inflammatory proces development osteoporosis overuse, overload hypersensitivity tendon

12 Zoeken op het internet 13 perifere zenuw piekbotmassa proteoglycaan prothese rachitis rekken van spieren remodelleringsfase reparatie reuma revalidatie samenstelling scheur (spier, band) skelet skeletspier slijtage smeervloeistof smering spanning spier spier ontspanning spierpijn spierrekken spierscheur (verrekking) synoviale vloeistof tapen training (kracht) transpiratie transplantaat (pees) trek-verlengingsdiagram treksterkte tussenwervelschijf verbening verlenging verlenging (trauma) verkleving veroudering verrekking spier verstuiking (enkel) vervorming (druk/trek) vrije radicalen weefsel wondgenezing zenuwbeschadiging zenuwvezels zonnebrand ziekte zweetklier peripheral nerve peak bone mass proteoglycan prosthesis Ricketts stretching remodeling phase repair rheumatoid arthritis (RA) rehabilitation composition tear, rupture, avulsion skeleton skeletal muscle wear, abrasion lubricant lubrication stress, tension muscle relaxation muscle soreness, delayed stretching muscle sprain synovial fluid taping resistance exercise (training) perspiration graft stress-strain curve tensile strength disc, intervertebral disc ossification elongation strain adhesion aging, ageing strain sprain deformation, creep free radicals tissue wound repair, wound healing nerve injury nerve fibers sunburn disease sweat gland

1.2.3 Vooruitblik... 9

1.2.3 Vooruitblik... 9 XIII 1 Bindweefsel als een organiserend systeem...................................... 1 1.1 Van scheiden en verbinden............................................................ 2 1.2 Verbinden en scheiden

Nadere informatie

Woord vooraf J.J. de Morree Bij de tweede druk

Woord vooraf J.J. de Morree Bij de tweede druk V Dagelijks houden medici en paramedici zich bezig met patiënten die pijn hebben bij bewegen. Soms bepalen afwijkingen in spieren of pezen het onvermogen om klachtenvrij te functioneren. Bij andere patiënten

Nadere informatie

Een nieuwe heup of knie

Een nieuwe heup of knie Een nieuwe heup of knie Een nieuwe heup of knie Hoe wordt u weer lichamelijk en sportief actief? Martin Stevens Inge van den Akker-Scheek Jan Hamelink Inge Reininga Karen den Uyl-Verlinden Robert Wagenmakers

Nadere informatie

Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke

Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk. John Sijnke Wie heeft de regie? Wie heeft de regie? Kwaliteit van bestaan in de praktijk John Sijnke Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij 2009 Alle rechten

Nadere informatie

Bewegingsleer Deel II De onderste extremiteit

Bewegingsleer Deel II De onderste extremiteit Bewegingsleer Deel II De onderste extremiteit Bewegingsleer Deel II De onderste extremiteit I.A. Kapandji Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Nadere informatie

Doen en blijven doen

Doen en blijven doen Doen en blijven doen Doen en blijven doen Voorlichting en compliancebevordering door paramedici Marieke van der Burgt en Frank Verhulst Vierde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009

Nadere informatie

Werken aan je zelfbeeld

Werken aan je zelfbeeld Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (groepstraining) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen

Nadere informatie

Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling

Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Kerncompetenties fysiotherapeuten in ontwikkeling Pieternel Dijkstra en Remco Coppoolse Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Eerste hulp bij faalangst

Eerste hulp bij faalangst Eerste hulp bij faalangst Eerste hulp bij faalangst Faalangsttraining voor jongeren van 10 tot 18 jaar drs. Petra Lahr drs. Daphne Rijkée Houten 2017 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Van je nachtmerries af

Van je nachtmerries af Van je nachtmerries af 2 van je nachtmerries af Dit boek, Van je nachtmerries af, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Infectieziekten

Zakboek ziektebeelden Infectieziekten Infectieziekten Zakboek ziektebeelden Infectieziekten Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof

Groenengrijs. Jong en oud met elkaar in gesprek. Karen van Kordelaar. Astrid Vlak. Yolande Kuin. Gerben Westerhof Groenengrijs Groenengrijs Jong en oud met elkaar in gesprek Karen van Kordelaar Astrid Vlak Yolande Kuin Gerben Westerhof Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van

Nadere informatie

Angststoornissen en hypochondrie

Angststoornissen en hypochondrie Angststoornissen en hypochondrie Angststoornissen en hypochondrie Diagnostiek en behandeling P.M.G. Emmelkamp T.K. Bouman S. Visser Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Cardiologie

Zakboek ziektebeelden Cardiologie Cardiologie Zakboek ziektebeelden Cardiologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag

Nadere informatie

Bewegingsleer DeelIDebovensteextremiteit

Bewegingsleer DeelIDebovensteextremiteit Bewegingsleer DeelIDebovensteextremiteit Bewegingsleer Deel I De bovenste extremiteit I.A. Kapandji Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

Nadere informatie

Neem de regie over je depressie

Neem de regie over je depressie Neem de regie over je depressie Dit boek, Neem de regie over je depressie. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks

Nadere informatie

De meest gestelde vragen over: cholesterol

De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol De meest gestelde vragen over: cholesterol Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Leercoaching in het hbo. Student

Leercoaching in het hbo. Student Leercoaching in het hbo Student Leercoaching in het hbo Student Een kapstok om jezelf uit te dagen de regie over je leren te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009

Nadere informatie

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders MIJN BSL Aan ieder exemplaar van Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Werkboek voor deelnemers is een unieke

Nadere informatie

Het Astma Formularium

Het Astma Formularium Het Astma Formularium Het Astma Formularium een praktische leidraad dr. J.C.C.M. in t Veen dr. N.H. Chavannes Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Een patiënt met stress en burnout

Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout in de huisartspraktijk Bart Verkuil Arnold van Emmerik Roelf Holtrop Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen hoort bij de handleiding Integrale

Nadere informatie

De meest gestelde vragen over: reumatologie

De meest gestelde vragen over: reumatologie De meest gestelde vragen over: reumatologie De meest gestelde vragen over: reumatologie Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor

Nadere informatie

Stoppen met roken Cursus

Stoppen met roken Cursus Stoppen met roken Stoppen met roken Cursus F.A. Willemsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Werken aan je zelfbeeld

Werken aan je zelfbeeld Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (individuele training) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen

Nadere informatie

Psychosociale problemen

Psychosociale problemen Psychosociale problemen Reeks Kinderen en Adolescenten. Problemen en risicosituaties Psychosociale problemen is het tweede deel van de tiendelige reeks Kinderen en Adolescenten - Problemen en risicosituaties.

Nadere informatie

Niet meer depressief

Niet meer depressief Niet meer depressief Dit boek, Niet meer depressief; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de

Nadere informatie

Denken + Doen = Durven

Denken + Doen = Durven 1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor ouders Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor ouders, is onderdeel

Nadere informatie

Omgaan met lichamelijke klachten

Omgaan met lichamelijke klachten Omgaan met lichamelijke klachten Dit Werkboek omgaan met lichamelijke klachten is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de

Nadere informatie

Supervisie in onderwijs en ontwikkeling

Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Supervisie in onderwijs en ontwikkeling Delen en helen Onder redactie van: Sijtze de Roos Auteurs: Heleen Bakker Hans Borst Corine Havelaar-Bakker Sijtze de Roos

Nadere informatie

ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd

ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd ESAT- Screening van ASS op jonge leeftijd Praktische handleiding voor signalering, screening en diagnostiek prof. dr. J. Buitelaar drs. E. van Daalen dr. C. Dietz

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling van de voet

Onderzoek en behandeling van de voet Onderzoek en behandeling van de voet Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van de voet Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Patty Joldersma Marc Martens Irma Pelgrim Bohn Stafleu van Loghum

Nadere informatie

Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie

Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie Gastro-enterologie Zakboek ziektebeelden Gastro-enterologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze

Nadere informatie

In gesprek met de palliatieve patiënt

In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting

Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Hypertensie en 24-uursbloeddrukmeting Een toegevoegde waarde voor de praktijk F.T.J. BOEREBOOM, INTERNIST-NEFROLOOG D. TAVENIER, HUISARTS Houten 2010 2010 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Atlas van de parodontale diagnostiek

Atlas van de parodontale diagnostiek Atlas van de parodontale diagnostiek Atlas van de parodontale diagnostiek Dr. Johan van Dijk Dr.FredSpijkervetendr.JanTromp Houten 2011 Ó 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle

Nadere informatie

Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen

Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Zakboek ziektegerelateerde ondervoeding bij volwassenen Onder redactie van: G.A.E.G. van Asseldonk BSc J.J. van Duinen MSc M. Former-Boon R. van

Nadere informatie

ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE

ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ONDERSTEUNEND COMMUNICEREN BIJ DEMENTIE ISBN 978-90-368-1699-1 ISBN 978-90-368-1700-4 (ebook) 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Zorg om mensen met dementie

Zorg om mensen met dementie Zorg om mensen met dementie Voor Ries en Myrthe Zorg om mensen met dementie Een handleiding voor verzorgenden Bère Miesen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Handboek voor trainers Redactie: Leony Coppens Carina van Kregten Houten 2012 2012 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media

Nadere informatie

Verwerken en versterken

Verwerken en versterken Verwerken en versterken Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren hoort bij Behandeling van trauma bij kinderen en adolescenten. Met de methode Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie

Nadere informatie

Nicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo

Nicolien van Halem Inge Müller. Handboek studievaardigheden voor het hbo Nicolien van Halem Inge Müller Handboek studievaardigheden voor het hbo Toegang tot de website Op deze website vindt u het ondersteunend materiaal behorende bij Handboek studievaardigheden voor het hbo.

Nadere informatie

Minder angstig in sociale situaties

Minder angstig in sociale situaties Minder angstig in sociale situaties Dit boek, Minder angstig in sociale situaties, Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in

Nadere informatie

Patiënt en recht in de apotheek

Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek Patiënt en recht in de apotheek mr Jurriane A. Rendering Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Oncologie

Zakboek ziektebeelden Oncologie Oncologie Zakboek ziektebeelden Oncologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Orthopedische casuïstiek

Orthopedische casuïstiek Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van middenhand en vingers Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Frederik Verstreken Mascha Friderichs Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 Ó 2010 Bohn

Nadere informatie

Zakboek ziektebeelden Neurologie

Zakboek ziektebeelden Neurologie Neurologie Zakboek ziektebeelden Neurologie Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

Nadere informatie

Helder rapporteren. BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V)

Helder rapporteren. BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V) Helder rapporteren BRING ME NO MORE REPORTS (Macbeth, Act V) Helder rapporteren Een handleiding voor het opzetten en schrijven van rapporten, scripties, nota s en artikelen Peter Nederhoed Tiende, herziene

Nadere informatie

Verwerken en versterken

Verwerken en versterken Verwerken en versterken Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werboek voor ouders hoort bij Behandeling van trauma bij kinderen en adolescenten. Met de methode Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie

Nadere informatie

Persoonsgerichte zorg

Persoonsgerichte zorg Persoonsgerichte zorg C.J.M. van der Cingel J.S. Jukema Persoonsgerichte zorg Praktijken van goede zorg voor ouderen Houten 2014 ISBN 978-90-368-0448-6 DOI 10.1007/978-90-368-0449-3 ISBN 978-90-368-0449-3

Nadere informatie

Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen

Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Motivatie en mogelijkheden van moeilijke mensen Redactie: Arno van Dam en Niels Mulder Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum,

Nadere informatie

De meest gestelde vragen over: diabetes mellitus

De meest gestelde vragen over: diabetes mellitus De meest gestelde vragen over: diabetes mellitus De meest gestelde vragen over: diabetes mellitus Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets

Nadere informatie

Omgaan met ziekelijke jaloezie

Omgaan met ziekelijke jaloezie Omgaan met ziekelijke jaloezie Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag

Nadere informatie

Orthopedische casuïstiek

Orthopedische casuïstiek Orthopedische casuïstiek Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van anterieure kniepijn Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Patty Joldersma Marc Martens Pat Wyffels Houten 2010 Ó 2010 Bohn

Nadere informatie

Mediation als alternatief

Mediation als alternatief Mediation als alternatief Mediation als alternatief Bemiddeling door hulp- en dienstverleners Bert la Poutré Michael Boelrijk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Verstrekking en vergoeding

Verstrekking en vergoeding Verstrekking en vergoeding Verstrekking en vergoeding Han van Hagen Swen Kuipers Carlo Schneider Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Nederlands. Burgerschap voor AG. M.C. Arnold-Klaarhamer

Nederlands. Burgerschap voor AG. M.C. Arnold-Klaarhamer Nederlands Nederlands Burgerschap voor AG M.C. Arnold-Klaarhamer Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij, 2008 Alle rechten voorbehouden. Niets

Nadere informatie

8FSLDBIJFS /[EPMJMGEXMIRMZIEY

8FSLDBIJFS /[EPMJMGEXMIRMZIEY Medicijnen Werkcahier Kwalificatieniveau Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige en verzorgende beroepsvaardigheden Houten 2008 2008 Bohn Stafleu van

Nadere informatie

Handleiding bij Beter beginnen

Handleiding bij Beter beginnen Handleiding bij Beter beginnen Handleiding bij Beter beginnen Trudy Mooren en Maartje Schoorl Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep

Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep Interpersoonlijke psychotherapie in een ambulante groep Een behandelprotocol voor depressie Dina Snippe Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Bohn

Nadere informatie

Helpen bij partnerrelatieproblemen

Helpen bij partnerrelatieproblemen Helpen bij partnerrelatieproblemen Helpen bij partnerrelatieproblemen Het praktijkboek Alfons Vansteenwegen Derde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2005 2005 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

Nadere informatie

Mijn kind een Kanjer!

Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Mijn kind een Kanjer! Help je kind bij het ontwikkelen van sociale vaardigheden Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 001 BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 002 Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Lia van Doorn Coreferaat:

Nadere informatie

Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie

Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Denkbeelden over kleinschalig wonen voor mensen met dementie Hugo van Waarde (red.) Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Werkboek klinische schematherapie

Werkboek klinische schematherapie Werkboek klinische schematherapie Werkboek klinische schematherapie Redactie: Eelco Muste Anoek Weertman Anne-Marie Claassen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking

Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Maja van Trigt Werkredactie: Zorg voor mensen met een verstandelijke beperking Inleiding en ziektebeelden Maja van Trigt Zeist Werkredactie: Amsterdam

Nadere informatie

Basiskennis schei- en natuurkunde

Basiskennis schei- en natuurkunde Basiskennis schei- en natuurkunde Basiskennis schei- en natuurkunde M. Zwamborn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten

Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten Rob Bovens Leontien Hommels Lex Lemmers Wat elke professional over verslavingspreventie moet weten Houten 2013 ISBN 978-90-313-9990-1 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Doorbreek je depressie

Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Werkboek voor de cliënt Drs. P.J. Molenaar Drs. F.J. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó

Nadere informatie

De huisarts aan de leiding

De huisarts aan de leiding De huisarts aan de leiding De huisarts aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets

Nadere informatie

Leven met angst voor ernstige ziektes

Leven met angst voor ernstige ziektes Leven met angst voor ernstige ziektes Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op

Nadere informatie

Rekenen. D. Brouwer-van Hulst. A. Driessens

Rekenen. D. Brouwer-van Hulst. A. Driessens Rekenen Rekenen D. Brouwer-van Hulst A. Driessens Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

Nadere informatie

36 zieke kinderen. Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen

36 zieke kinderen. Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen 36 zieke kinderen 36 zieke kinderen Een werkboek met patiëntenproblemen voor co-assistenten en basisartsen Guus de Jonge, emeritus hoogleraar kindergeneeskunde Arwen Sprij, kinderarts Derde, geheel herziene

Nadere informatie

Leercoaching in het hbo. Leercoach

Leercoaching in het hbo. Leercoach Leercoaching in het hbo Leercoach Leercoaching in het hbo Een kapstok om studenten uit te dagen zelf de regie te nemen Jette van der Hoeven 2e druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu

Nadere informatie

Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten

Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Psychosociale hulpverlening voor naasten van traumapatiënten Doorbreken van de cirkel van verdriet Psychosocial assistance for relatives of

Nadere informatie

Informatorium voor voeding en diëtetiek

Informatorium voor voeding en diëtetiek Informatorium voor voeding en diëtetiek Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jolanda van Duinen Jacqueline Drenth (Redactie) Informatorium voor voeding en diëtetiek Supplement 89 - april 2015 Houten 2015

Nadere informatie

dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen

dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen dr. J.N. Keeman dr. B.C. Vrouenraets Kleine chirurgische ingrepen Houten, 2016 Eerste druk, 1980 Zevende druk, eerste oplage, Uitgeverij

Nadere informatie

Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C

Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C Wat kinderen en jongeren belangrijk vinden als ze niet thuis wonen Fiet van Beek en Leo Rutjes (red.) met medewerking van Mirjam

Nadere informatie

In gesprek met de palliatieve patiënt

In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt In gesprek met de palliatieve patiënt Anne-Mei The Cilia Linssen Bohn Stafleu van Loghum Houten ª 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle

Nadere informatie

De tandarts aan de leiding

De tandarts aan de leiding De tandarts aan de leiding Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007 BSL ID 0000 ALG_BK_1KZM Pre Press Zeist 23/08/2007 Pg. 003 Ó 2007 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie

Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL)

Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Prof. dr. J.D. van der Ploeg Prof. dr. E.M. Scholte Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Omgaan met bloosangst

Omgaan met bloosangst Omgaan met bloosangst Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men

Nadere informatie

Actief leren voor een beroep

Actief leren voor een beroep Actief leren voor een beroep Actief leren voor een beroep Activiteiten voor leerlingen in het mbo niveau 3 en 4 Nicolien van Halem Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Gedragsproblemen bij kinderen

Gedragsproblemen bij kinderen Gedragsproblemen bij kinderen Reeks Praktische Kindergeneeskunde Redactie: V.R. Drexhage, kinderarts L.W.E. van Heurn, kinderchirurg C.M.F. Kneepkens, kinderarts R. Pieterse, kinderarts E. van Rijswijk,

Nadere informatie

Marike van der Schaaf Juultje Sommers. Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care

Marike van der Schaaf Juultje Sommers. Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care Marike van der Schaaf Juultje Sommers Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care Marike van der Schaaf Juultje Sommers Evidence statement voor fysiotherapie op de intensive care ISBN 978-90-368-0903-0

Nadere informatie

Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.

Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Stop met piekeren Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven

Nadere informatie

Voeten en huid. Dermatologie voor pedicures, podotherapeuten en andere voetspecialisten. J. Toonstra en A.C. de Groot

Voeten en huid. Dermatologie voor pedicures, podotherapeuten en andere voetspecialisten. J. Toonstra en A.C. de Groot Voeten en huid Voeten en huid Dermatologie voor pedicures, podotherapeuten en andere voetspecialisten J. Toonstra en A.C. de Groot Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct. Onder redactie van W.A. Dijk B.M.A. Munstra M. Munstra F. Zijlstra

Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct. Onder redactie van W.A. Dijk B.M.A. Munstra M. Munstra F. Zijlstra Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct Onder redactie van W.A. Dijk B.M.A. Munstra M. Munstra F. Zijlstra Het ecg en het angiogram bij een acuut hartinfarct Het ecg en het angiogram bij een

Nadere informatie

Jelle Kapitein. Van etiket naar diagnose

Jelle Kapitein. Van etiket naar diagnose Jelle Kapitein Van etiket naar diagnose Jelle Kapitein Van etiket naar diagnose Verklaring van rug-, nek- en schouderklachten Houten 2014 ISBN 978-90-368-0652-7 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht

Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van de hand het polsgewricht Redactie: Koos van Nugteren Dos Winkel Met bijdragen van: Frederik Verstreken

Nadere informatie

Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries

Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Dit boek, Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens een werkboek

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling van artrose en artritis

Onderzoek en behandeling van artrose en artritis Onderzoek en behandeling van artrose en artritis Orthopedische casuïstiek Onderzoek en behandeling van artrose en artritis Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Marc Martens Anke Smets Pat Wyffels Bohn

Nadere informatie

Leven met chronische hoofdpijn

Leven met chronische hoofdpijn Leven met chronische hoofdpijn Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag

Nadere informatie

ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot

ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE. Jeroen Wapenaar Lisette de Groot ETEN EN DRINKEN BIJ DEMENTIE Jeroen Wapenaar Lisette de Groot Eerste druk, Reed Business, Amsterdam 2013 Tweede (ongewijzigde) druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016 ISBN 978-90-368-1557-4 DOI 10.1007/978-90-368-1558-1

Nadere informatie

De apotheker aan de leiding. voor Yara en Abel

De apotheker aan de leiding. voor Yara en Abel De apotheker aan de leiding voor Yara en Abel De apotheker aan de leiding Dr. Erik Ranzijn Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten

Nadere informatie

Valkuilen in de orthopedische diagnostiek

Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Orthopedische casuïstiek Valkuilen in de orthopedische diagnostiek Redactie: Dos Winkel Met bijdragen van: Nens van Alfen Edith Cup Sander Geurts Renske Janssen

Nadere informatie

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek

Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Onder redactie van: Majorie Former Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth Jolanda van Duinen Informatorium voor Voeding en Diëtetiek Supplement Voedings- en Dieetleer

Nadere informatie

Wat elke professional over de oggz moet weten

Wat elke professional over de oggz moet weten Wat elke professional over de oggz moet weten Wat elke professional over de oggz moet weten Houten 2012 ISBN 978-90-313-9940-6 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media 2012 Alle rechten voorbehouden.

Nadere informatie