Th. van Harderwijk ( )

Transcriptie

1 Catalogus van de verzameling Th. van Harderwijk ( ) verzameling Cynthia The Nederlands Architectuurinstituut 2004

2 Inhoud Inleiding 2 Biografische schets van Th. van Harderwijk 2 Verantwoording van de inventarisatie 4 Acquisitie 4 Inhoud van de collectie 4 Bewerking 5 Geraadpleegde literatuur 6 Aanwijzingen voor gebruik 7 Catalogus 8 Tekeningen van Th. van Harderwijk 8 Gedateerde tekeningen 8 Ongedateerde tekeningen 14 Tekeningen van P.J. Houtzagers 18 Supplement 19

3 Inleiding INLEIDING 1 BIOGRAFISCHE SCHETS VAN TH. VAN HARDERWIJK Theodorus Arnoldus Hermanus van Harderwijk werd op 6 augustus 1864 geboren te Utrecht als jongste zoon van een zilversmid. Het gezin Van Harderwijk is geboren en opgegroeid in Utrecht en kan gekarakteriseerd worden als een Rooms Katholiek gezin. Th. van Harderwijk koos ervoor om niet in de voetsporen van zijn vader te treden, wat zijn oudere broer wel had gedaan. Hij begon zijn loopbaan in 1883 als timmerman. Vanaf 1888 was hij drie jaar in dienst bij J.M. Wolff, timmerman en ondernemer te Utrecht. Van 1887 tot en met 1890 was hij werkzaam als eerste tekenaar op het kantoor van de architect E.G. Wentinck 2 te Schalkwijk. Vanaf 1890 wordt hij bouwkundige genoemd. In datzelfde jaar verhuisde hij van Utrecht naar Arnhem waar hij een aanstelling kreeg als leraar op een ambachtsschool en waarmee hij zich in de toekomst verzekerd wist van een vast inkomen. Na vijf jaar verhuisde hij met zijn vrouw (Johanna Geertruida Elisabeth Eich, 14 februari 1864 te Arnhem) en vier kinderen (Herman, Nellie, Mientje en Theodora) naar Amsterdam, waar hij opnieuw een betrekking aanvaarde als leraar op een ambachtsschool. Na enige tijd nam hij daar de functie van onderdirecteur op zich. In 1901 verhuisde het gezin naar Nijmegen waar hij opnieuw promotie maakte en directeur werd van de Ambachtsschool en van de Burger Avondschool. April 1903 werd hij door het bestuur van de Vereeniging Maatschappij voor den Werkenden Stand, afdeling ambachtsscholen, aangezocht als directeur van de Tweede Ambachtsschool en van de Burger Avondschool te Amsterdam. Hij moest tot zijn grote spijt en ook tot teleurstelling van anderen voor deze baan bedanken, omdat zijn vrouw opzag tegen de verhuizing. Vanaf 1905 bekleedde hij eenzelfde functie in Den Haag. Dankzij zijn ideeën betreffende de reorganisatie van het gehele vakonderwijs nam het aantal leerlingen toe en ontstond de noodzaak om de bestaande ambachtsschool uit te breiden. De toestroom van de leerlingen werd steeds groter en mede dankzij de inspanningen van Th. van Harderwijk verrezen er drie ambachtsscholen in Den Haag, geheel volgens zijn plannen en zijn opvattingen. Hij was achtereenvolgens werkzaam als directeur van de Eerste Ambachtsschool met Eerste Avondtekenschool, daarna als directeur van de Tweede Ambachtsschool en tenslotte als directeur van de Derde Ambachtsschool, ontworpen door J. Duiker. In september 1915 was Van Harderwijk vijfentwintig jaar werkzaam in het vakonderwijs. Dat de inspanningen en toewijding van hem algemeen gewaardeerd werden bleek uit de felicitaties van de inspecteur van het vakonderwijs, de heer H.J. de Groot, het hoofdbestuur van de Vereeniging tot Bevordering van de Vakopleiding voor Handwerkslieden in Nederland, het bestuur van de Bond van Directeuren van Ambachtsscholen en de Rijksbouwmeester. In 1931 bereikte hij de pensioengerechtigde leeftijd en nam het bestuur der Vereeniging de Ambachtsschool afscheid van hem. Dit werd gevierd met een huldiging door het bestuur der Haagse Ambachtsschool en met een bijzondere gift: een fraai fotoalbum, met ondermeer foto s van zijn leerlingen tijdens de verschillende lesuren en van andere ambachtsscholen in het land. 1. De informatie in de inleiding stamt voornamelijk uit de collectie, de geraadpleegde literatuur en het interview met de kleinkinderen van Th. van Harderwijk. 2. Deze informatie stamt uit een certificaat geschreven door E.G. Wentinck, over wie tot dusverre geen informatie is gevonden in de literatuur.

4 Inleiding Naast zijn directeurschap was van Th. van Harderwijk lid van vele verenigingen, onder andere de Bond van Directeuren van Nijverheidsscholen en de Vereniging tot Veredeling van het Ambacht en tot Bevordering van de Vakopleiding in Nederland. Hij werd onderscheiden tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau en tot Ridder in de Orde van de Kroon van België 3. Van Harderwijk manifesteerde zich niet alleen in het onderwijs, maar in geringe mate ook als architect. Van zijn hand zijn ontwerpen bekend vanaf 1886, nog voordat hij zijn bouwkundige wordt genoemd. Hij deed bovendien mee aan enkele architectuurprijsvragen, waarbij hij zich een vaardig tekenaar toonde. Enkele van zijn ontwerpen zijn dan ook bekroond. Th. van Harderwijk overleed op 74 jarige leeftijd op 24 maart 1937 te Rijswijk en ligt begraven op de Rooms Katholieke begraafplaats te Den Haag. 3. Deze onderscheidingen zou Th. van Harderwijk hebben gekregen omdat hij, naar mededeling van zijn kleinzoon, zijn medewerking heeft verleend aan de toenmalige wereldtentoonstelling in Brussel.

5 Inleiding VERANTWOORDING VAN DE INVENTARISATIE Acquisitie In oktober 2002 nam de heer Sorbi, getrouwd met de kleindochter van Th. van Harderwijk, contact op met het Nederlands Architectuurinstituut (NAi). Onderwerp van het gesprek was een eventuele overdracht van een verzameling tekeningen, getekend door de grootvader van zijn vrouw. Aansluitend op dit telefoongesprek brachten medewerkers van de afdeling collectie een bezoek aan het echtpaar Sorbi, en konden de tekeningen ter plekke worden bekeken. Het bleek een interessante verzameling tekeningen te zijn. De collectie werd in december 2002 aan het NAi overgedragen. In juni 2004 vond een tweede gesprek plaats naar aanleiding van het afronden van de inventaris. Met dit tweede gesprek hoopte het NAi op meer informatie over Th. van Harderwijk. Bij dit gesprek waren ook de broer van mevrouw Sorbi, de heer. Schut, en diens echtgenote aanwezig. Deze kleinzoon van Th. Van Harderwijk bleek in het bezit te zijn van een map met eenendertig afdrukken van door Van Harderwijk ontworpen tekeningen en schetsen, die zijn opgenomen in verschillende bouwkundige plaatwerken en tijdschriften. Daarnaast is hij in het bezit van het genoemde fotoalbum dat zijn grootvader ontving naar aanleiding van zijn zestien jaar directeurschap aan de Ambachtsschool te Den Haag. Ook toonde de heer. Schut een correspondentiemap van Th. van Harderwijk met daarin brieven aan Van Harderwijk en knipsels uit kranten en verslagen betreffende diens werkzaamheden. Deze had zijn grootvader tijdens zijn leven zelf verzameld. Dit materiaal vormt een belangrijke aanvulling op de collectie die in 2002 is overgedragen aan het NAi. De mogelijkheden van acquirering van de afdrukken, de correspondentiemap en het fotoalbum, waren bij het maken van deze inventaris nog onderwerp van gesprek. Inhoud van de collectie De collectie Van Harderwijk betreft een kleine verzameling 19 e eeuws materiaal, uit een betrekkelijk korte periode, namelijk Het materiaal omvat in totaal negenenvijftig tekeningen, die op de achterkant ook meegerekend, van zeer uiteenlopende grootte en in zeer goede staat. Het zijn tekeningen van gebouwen, fragmenten van gevels, maar ook van ornamenten en interieurs. Het grootste deel is in pen en zwarte inkt op papier. Bij een aantal tekeningen is, naast zwarte inkt, ook met rode inkt gewerkt. Bij een aantal tekeningen is potlood gebruikt. Zeven afbeeldingen zijn van kleur voorzien, waarschijnlijk met aquarelverf, en vijf afbeeldingen zijn helemaal in kleur. Vijf tekeningen zijn bekroonde prijsvraagontwerpen. Deze prijsvragen werden uitgeschreven door de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, die deze vervolgens publiceerde in een aflevering Bouwkundige Ontwerpen. Bij deze prijsvragen ging het om het beoordelen van de ontwerpvaardigheden van de inzenders, het was niet de intentie om de ontwerpen uit te voeren 4. Voor de beoordeling van de plannen werd jaarlijks een commissie benoemd. De ontwerptekeningen die bekroond zijn en waarvan informatie is gevonden in bouwkundige tijdschriften zijn: een villa ( ), een kerk met pastorie voor de O.R.K. gemeente in IJmuiden (1888) en een bier- en koffiehuis met uitzichttoren in een park ( ). In het archief van Th. van Harderwijk bevinden zich twee tekeningen van de hand van Petrus Johannes Houtzagers ( ). Het gaat om twee fragmenten van de gevel van Sociëteit Sic Semper te Utrecht uit In dat jaar schrijft het bestuur van deze Oranjesociëteit een prijsvraag uit voor een nieuw gebouw gelegen op de hoek van de Runnebaan (tegenwoordig de Nieuwe gracht) en de Trans, ter plaatse van het oude gebouw 5. In oktober van datzelfde jaar 4. Krabbe, C.P., Ambacht, Kunst, Wetenschap, Bevordering van de bouwkunst in Nederland ( ), Zwolle; Waanders, Zeist; Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Bouwkundig Tijdschrift, deel X, 1890, p

6 Inleiding brengt de jury, bestaande uit C. Muysken, Th. Sanders en F.J. Nieuwenhuis haar rapport uit met de vermelding: Dat deze prijsvraag geacht mag worden een zeer geslaagde te zijn. Uit een totaal van 66 inzendingen wordt het ontwerp van P.J. Houtzagers onder het motto Haast met de eerste prijs bekroond. Nadat een aantal kleine wijzingen in het ontwerp waren aangebracht, wordt met grote spoed met de bouw begonnen. Ook Van Harderwijk heeft aan deze prijsvraag meegedaan. In het archief bevinden zich vier ontwerptekeningen voor een prijsvraag voor een sociëteitsgebouw te Utrecht. Hoe de tekeningen van P.J. Houtzagers in het archief van Th. van Harderwijk terecht zijn gekomen, blijft tot nu toe een onbeantwoorde vraag. Bewerking Eenmaal in het bezit van het NAi hebben alle negenenvijftig tekeningen een beknopte beschrijving gekregen en zijn vervolgens genummerd. In de beschrijving staat vermeld wat er op de tekening is afgebeeld, zoals de voorstelling, het jaartal, materiaal en techniek, eventuele parafering of signering, de schaalvermelding en andere teksten of nummering die door de ontwerper zijn aangebracht. Het gebruik van vierkante haakjes is toegepast wanneer het gaat om een indicatie van bijvoorbeeld een jaartal of een plaats. De tekeningen zijn vervolgens chronologisch geordend. Alle tekeningen zijn verpakt in zuurvrij papier en in portefeuilles geborgen. Zowel de ingekleurde als de kwetsbare tekeningen, zijn bovendien ingepakt in utoplex. Supplement In augustus 2005 schonk dhr. Schut bovengenoemde correspondentie aan het NAi, evenals het jubileumalbum, het gedenkschrift en de plaatwerken. Tijdens zijn bezoek werd gesproken over ontwerptekeningen van hekwerken door Van Harderwijk, die mogelijk nog in familiebezit zijn.

7 Inleiding GERAADPLEEGDE LITERATUUR Dolfin. M., P.J. Houtzagers, Architect, Utrecht: Rijksuniversiteit, [1984]. Krabbe, C.P., Ambacht, Kunst, Wetenschap, Bevordering van de bouwkunst in Nederland ( ), Zwolle; Waanders, Zeist; Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Rosenberg, H.P.R., De 19 e eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, s-gravenhage, 1972, p. 99. Wander, R.H.F., Duizend jaar religieuze bouwkunst in Arnhem, Arnhemse Monumenten Reeks; 2, Utrecht, Woud, A. van der, Waarheid en Karakter, Het debat over de bouwkunst , Rotterdam; NAi uitgevers, Bouwkundig Weekblad, jaargang 5, 1885, p Bouwkundig Weekblad, jaargang 6, 1886, p. 93, 98. Bouwkundig Weekblad, jaargang 7, 1887, p. 16. Bouwkundig Tijdschrift, deel 10, 1890, p Bouwkundig Weekblad, jaargang 9, 1889, p.127, 138, 176, 188. De Opmerker, jaargang 24, 1889, p

8 Inleiding AANWIJZINGEN VOOR GEBRUIK U kunt de tekeningen in deze verzameling raadplegen met behulp van de aanvraagnummers, die u bij de beschrijvingen aantreft. Vermeld deze aanvraagnummers, met de code HARW, op de aanvraagbriefjes aan de balie van de NAi-studiezaal. De kopieën van de afdrukken en van het documentatiemateriaal kunt u als geheel raadplegen met behulp van het aanvraagnummer s 1, met de code HARW

9 CATALOGUS TEKENINGEN VAN HARDERWIJK Gedateerde tekeningen 1880 Een klok. 1 tekening t 1 Studietekening van een klok in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door T. v. Harderwijk, de initialen T v H vermeld ín de tekening. Met vermelding van: Overgenomen uit Der Tovernschatz, Jaargang 1879 no 120, No Bijbelse voorstellingen. en s 2 tekeningen t 2, t 3 Tekeningen van het offer van Abraham (t 2), de zegen van Abraham over Isaak (t 3), in zwarte inkt op papier ingelijst in karton. Gesigneerd door Th. v Harderwijk (t 2), Th. Van Harderwijk (t 2, t 3). Met vermelding van: Offerande van Abraham. (t 2) Een kalender, jaargang tekening t 5 Ontwerptekening in zwarte inkt, rode inkt en potlood op papier. Geparafeerd door T. van H., met vermelding van: Nieuws en Advertentie Blaadje F.H. van Ditmar aan de Abonnés, No 1722, Zo ontstond dit ontwerp de opmerker van 24 dec 1885 Th. van H Wandbetimmering van een salon, bekroond ontwerp. 1 tekening t 6 Ontwerptekening voor een prijsvraag: een wandbetimmering in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk.

10 1886 Een ornament. 2 tekeningen t 7 op 1 blad Detailtekening in zwarte inkt op papier (recto), schets van een plattegrond met afmetingen in potlood op papier (verso). Geparafeerd door Th. Van H., met vermelding van: sept (recto) Een Tochtpui en een deur met omlijsting te Schalkwijk. 1 tekening t 8 Ontwerptekening van een vooraanzicht en doorsneden van een tochtpui en een deur met omlijsting in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th van Harderwijk, met vermelding van: ontw: en get: Schalkwijk Dec Een toren. 1 tekening t 9 Schets in zwarte inkt en waterverf op papier. Geparafeerd door Th. van H, met vermelding van: Harderwijk, mei Een villa, bekroond ontwerp, prijsvraag uitgeschreven door de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst. en s 2 tekeningen t 10, t 11 Ontwerptekeningen voor een prijsvraag: de voorgevel, dwars - en lengtedoorsneden en plattegrond van de begane grond in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk, met vermelding van: ontw: 1887 (t 10), Sept. 88 (t 11). Verwijzing Bouwkundig Weekblad, jaargang 5, 1885, p Bouwkundig Weekblad, jaargang 6, 1886, p. 93, 98. Bouwkundig Weekblad, jaargang 7, 1887, p. 16, inclusief een plaatwerk.

11 1888 Kerk met pastorie voor de O.R.K. gemeente te IJmuiden, bekroond ontwerp, prijsvraag uitgeschreven door de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst. en s 6 tekeningen t 13, t 14 t 15, t 16, t 17, t 18 Ontwerptekeningen voor een prijsvraag: voor -, zij - en achtergevel, dwars - en lengtedoorsneden, plattegronden van begane grond en bovenverdieping in zwarte en rode inkt (t 16) op papier. Geparafeerd door Th. Van H. Met vermelding van: (t 18), sept. 88 (t 16, t 17, t 18), plan begane grond kerk en pastorie, plan voor de uitbreiding der kerk, waardoor eene vermeerdering van 81 plaatsen, het met rode tint aangegeven is het plan der aanbouw (t 16). Schaal 1 op 100. Verwijzing Bouwkundig Weekblad, jaargang 9, 1889, p Kerk te Beverwijk. 1 tekening t 19 Schets van een binnenaanzicht van een kerk in potlood en waterverf op papier. Gesigneerd door Th. van H., met vermelding van: Sept: Een bier- en koffiehuis met uitzichttoren in een park, bekroond ontwerp, prijsvraag uitgeschreven door de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst. 1 tekening t 20 Ontwerptekening voor een prijsvraag: van de voor - en achtergevel van een Bier en koffiehuis met uitzichttoren met directe omgeving in zwarte inkt en waterverf op papier. Gesigneerd Th. van Harderwijk, met vermelding van: ontw. maart 88, get.maart 89. Schaal 1 op 100. Verwijzing Bouwkundig Weekblad, jaargang 9, 1889, p. 127, inclusief een plaatwerk.

12 1889 Een winkelgebouw [te Rotterdam], bekroond ontwerp. en s 1 tekeningen t 12 Ontwerptekening voor een prijsvraag: een voorgevel in zwarte en rode inkt op papier, schets van een toren in potlood op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk, met vermelding van: Prijsvraag uitgeschreven door de Afdeling Rotterdam van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst, ontw. Dec., 87, get: Feb Sociëteit Sic Semper te Utrecht. en s 4 tekeningen t 32, t 33, t 34, t 35 Ontwerptekeningen van voor - en zijgevel, doorsneden, plattegronden en conversatiezaal van het Sociëteitsgebouw in potlood, zwarte en rode (t 34) inkt, waterverf (t 33, t 35) op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk, Utrecht. Met mededeling van: Motto,,No 73. Schaal 1op 200 (t 33, t 34). Verwijzing Bouwkundig Tijdschrift, deel X, 1890, p , inclusief plaatwerken. Bouwkundig Weekblad, jaargang 9, 1889, p. 176, 188. De Opmerker, jaargang 24, 1889, p Zie ook tekeningen van P.J. Houtzagers, aanvraagnummers t 58 en t Een kerkgevel. 1 tekening t 21 Ontwerpschets in potlood en waterverf op papier. Geparafeerd door Th. van H., met vermelding van: Nov Schaal 1 op Een deur met betimmering. 1 tekening t 22 Ontwerptekening in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk. Schaal 1 op 10.

13 1893 Een gevel van een woonhuis anno tekening t 4 Tekening van een gevel in zwarte inkt en waterverf op papier. Geparafeerd Th. van H Torens in Arnhem. 1 tekening t 23 Schetsen in potlood en waterverf op papier. Geparafeerd door Th. van H Twee kasten. en s 2 tekeningen t 24, t 25 Ontwerptekeningen in zwarte inkt op papier. Geparafeerd door Th. van H. Schaal 1 op Voormalige St. Janskerk te Arnhem. 1 tekening t 26 Perspectieftekening van de kerk met de omgeving in zwarte inkt op papier, geparafeerd door Th. van H., gedateerd okt. 94, met opschrift: na den brand gebouwd in 1240, gesloopt in Verwijzing Wander, R.H.F., Duizend jaar religieuze bouwkunst in Arnhem, Arnhemse Monumenten Reeks; 2, Utrecht, 1997, p , 17-18, Verbouwing van een winkelhuis, in opdracht van A.J. v/d Bergh. 1 tekening t 27 Aanzicht van de voorgevel in zwarte inkt op papier, geparafeerd door Th. van H., gedateerd nov. 94,

14 1897 Detail van een gevel. en s 2 tekeningen t 28, t 29 Fragment van een gevel, een vooraanzicht en een doorsnede van een deur en trap in zwarte inkt op papier. Geparafeerd door Th. van H. (t 28). [ ] Detail van een woonhuisgevel te Utrecht. 1 tekening t 30 Detailtekening van een fragment van een gevel, met een doorsnede van een uitbouw in zwarte inkt op papier, met vermelding van: Th. van Harderwijk.architect, nummer 58, gebouwd in , schaal: 1 op 20. Datum onleesbaar Twee dakkapellen. 1 tekening t 31 Tekening in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk, met vermelding van: sept. (onleesbaar).

15 Ongedateerde tekeningen z.j Een gebouw (typologie onbekend, onbekend of het een bekroond ontwerp is). 1 tekening t 36 Ontwerptekening van een voorgevel, lengtedoorsnede en dwarsdoorsnede in zwarte inkt op papier. Met vermelding van: Motto BW, 2,-. Schaal 1 op 200. Raadhuis te Zutphen (onbekend of het een bekroond ontwerp is). 1 tekening t 37 Tekening van een situatie, lengtedoorsnede en dwarsdoorsnede in zwarte inkt op papier. Met vermelding van:,,holland. Schaal 1 op 500 (situatie), 1 op 200 (lengtedoorsnede, dwarsdoorsnede). Tolhuis aan de Tolhalfweg. en s 2 tekeningen t 38, t 39 Ontwerptekening van de voorgevel en plattegronden van de begane grond en verdieping in zwarte inkt op papier. Met vermelding van: 2/2, 11 (t 38). Perspectieftekening van een ontwerp van een Tolhuis in zwarte inkt, potlood en waterverf op papier. Met vermelding van: 2/2, 11 (t.39). Fragment van een villa. 1 tekening t 40 Tekening van een trap van een villa, een detail en een plattegrond in zwarte inkt op papier. Geparafeerd door Th.van H.

16 Fragment van een gevel. 1 tekening t 41 Tekening van een vooraanzicht en doorsnede van een fragment van een gevel in zwarte inkt op papier. Een woonhuis aan de Mariaplaats te Utrecht. 1 tekening t 42 Perspectieftekening van een woonhuis met directe omgeving in zwarte inkt op papier ingelijst in karton. Met mededeling van: Th. van Harderwijk architect. Plattegrond van een woonhuis. 1 tekening t 43 Bouwtekening van de plattegronden van de begane grond, belle etage, entre sol, slaapverdieping en dak verdieping op een negatieve fotokopie, geprint op papier. Detail van een gevel van een winkelgebouw te Arnhem. 1 tekening t 44 Fragment van een gevel in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk. Kamer met erkeruitbouw. 1 tekening t 45 Tekening van een woonkamer in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door Th. van Harderwijk.

17 Een interieur. 1 tekening t 46 Tekening in zwarte inkt op papier. Pilasterversiering van de Stadsgehoorzaal te Leiden. 1 tekening t 47 Tekening in zwarte inkt op papier. Hoekpaal van de villa Hendriëtte te de Bilt. 1 tekening t 48 Tekening van een hoekpaal van een villa in zwarte inkt op papier. Met vermelding van: Joh: E get.. Dakkapellen. en s 3 tekeningen t 49, t 50, t 51 Tekening van een vooraanzicht en doorsnede (t 50) van dakkapellen In zwarte inkt op papier. Geparafeerd door Th. van H.(t 49). Ornamenten. 1 tekening t 52 Detailtekening van verschillende ornamenten in zwarte inkt op papier. Met vermelding van een onleesbare signatuur.

18 Ornamenten. 1 tekening t 53 Tekening van verschillende ornamenten in zwarte inkt op papier. Verschillende voorwerpen. 1 tekening t 54 Een stilleven van verschillende voorwerpen bij elkaar gerangschikt in grijs en wit potlood op papier. Ornament. 1 tekening t 55 Tekening van in zwarte inkt op papier. Gesmeed ijzeren kandelaars. 1 tekening t 56 Tekening van 3 kandelaars in potlood en waterverf op papier. Een stoel. 1 tekening t 57 Tekening in zwarte inkt op papier.

19 TEKENINGEN VAN P.J. HOUTZAGERS 1889 Sociëteit Sic Semper te Utrecht. en s 2 tekeningen t 58, t 59 Ontwerptekeningen voor een prijsvraag: een fragment van de gevel, met een venster in zwarte inkt op papier. Gesigneerd door architect P.J. Houtzagers (t 58). Detailtekening van een fragment van de gevel, met twee vensters en een deur in zwarte inkt op papier. Gesigneerd architect P.J. Houtzagers, met vermelding van : N :48, schaal 1 op (onleesbaar). Beide tekeningen zijn ontwerptekeningen die bekroond zijn, zie verwijzing. Verwijzing Bouwkundig Tijdschrift, deel X, 1890, p , inclusief plaatwerken. Bouwkundig Weekblad, jaargang 9, 1889, p. 176, 188. De Opmerker, jaargang 24, 1889, p Zie ook gedateerde tekeningen, aanvraagnummers t 32, t 33, t 34 en t 35.

20 SUPPLEMENT - en Correspondentie en krantenartikelen S 1 Afdrukken van door van Harderwijk ontworpen tekeningen en schetsen. Brieven die aan van Harderwijk zijn gericht en knipsels uit kranten en verslagen betreffende de werkzaamheden van Th. van Harderwijk. Foto album Jubileumalbum S 2 Jubileumalbum met foto s van Haagse ambachtscholen en van leerlingen tijdens de verschillende lessen in de lokalen. Geschonken door het bestuur van de Haagse ambachtsschool aan Van Harderwijk, in dankbare herinnering aan hetgeen door hem, gedurende zes en twintig jaren, als directeur voor de scholen en het personeel is gedaan. s-gravenhage 1 februari 1931 Publicatie Gedenkschrift S 3 Gedenkschrift uitgegeven bij gelegenheid van het vijftig-jarig bestaan der 1 e ambachtsschool te s-gravenhage, september Voorwoord door Th. A.H. van Harderwijk Plaatwerken Afrukken van tekeningen S 4 Eenendertig afdrukken van vnl. door Van Harderwijk ontworpen tekeningen, die zijn opgenomen in verschillende bouwkundige plaatwerken en tijdschriften zoals De Architect, Vademecum der Bouwvakken, Bouwkundig Tijdschrift, Bouwkundig Weekblad en Onze Tijd.