Te veel van het goede

Transcriptie

1 Stikstofneerslag op Habitatrichtlijngebieden Conclusies uit onderzoek van Alterra-TNO en aanbevelingen van Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties

2 juni 2004 Netwerk van de 12 provinciale Milieufederaties en Stichting Natuur en Milieu Contactadres Stafbureau SNM/Milieufederaties p/a Donkerstraat KB Utrecht tel fax Auteurs: team Natuur en Landbouw van Stichting Natuur en Milieu Vormgeving: Eveline de Bruin is gebaseerd op onderzoek door Alterra en TNO in opdracht van Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties. Het onderzoeksverslag is te vinden op de website van Stichting Natuur en Milieu ( De Nationale Postcode Loterij steunt de 12 provinciale Milieufederaties en Stichting Natuur en Milieu. 100% kringlooppapier Reviva Laser Bührmann-Ubbens Papier 2

3 Inhoudsopgave 1 Stikstofdepositie het probleem en de urgentie Inleiding De effecten van stikstof op natuur Wat is onderzocht? de onderzoeksvragen Wat kwam uit het onderzoek? resultaten en conclusies Effecten stikstof op zand, klei en veen Depositie en overschrijding kritische waarden in Depositie en overschrijding kritische waarden in Precisering van de CL door verfijning van de schaal Hoe kunnen we de natuur beschermen? aanbevelingen van de milieuorganisaties Internationale verplichtingen Ook stikstofgevoelige natuur op klei en veen beschermen Specifiek ammoniakbeleid Generiek beleid Zoneringsmaatregelen Beleid voor stikstofoxiden Het totaalpakket Bijlage Overzicht CL + overschrijdingen per Habitatrichtlijngebied

4 4

5 1 Stikstofdepositie het probleem en de urgentie 1.1 Inleiding Het grootste gedeelte van de Nederlandse natuurgebieden heeft te lijden onder verzuring, vermesting en verdroging. Hierdoor gaan kwetsbare en vaak bijzondere planten- en diersoorten achteruit en maken plaats voor meer algemene soorten. Zo wordt de natuur steeds armer. Een teveel aan stikstof in de vorm van stikstofoxiden en ammoniak is hier voor een groot deel debet aan. Het RIVM luidde voorjaar 2004 de noodklok (Milieubalans 2004): de Nederlandse overheid zal vergaande maatregelen moeten nemen om de natuur te beschermen zowel de nationale Ecologische Hoofdstructuur als de 'kroonjuwelen' van internationale betekenis in ons land, de Habitatrichtlijngebieden. De meest concrete Europese verplichtingen op het gebied van natuur komen voort uit de Habitatrichtlijn. De Europese Commissie keurde juli 2003 de door Nederland ingediende lijst van 141 Habitatrichtlijngebieden goed. De gebieden van de Habitatrichtlijn moeten samen met de Vogelrichtlijngebieden een Europees ecologisch netwerk van beschermde natuurgebieden vormen. Het gaat in deze gebieden om natuur van hoge kwaliteit met betekenis van Europees gehalte. Nederland is relatief zeer rijk aan natuurlijke variatie: ons land heeft 51 (van de 198 in de Habitatrichtlijn onderscheiden) habitattypen binnen zijn landsgrenzen. Vooral de duinen en de laag- en hoogveengebieden zijn internationaal van groot belang. Nederland heeft een verplichting om te zorgen voor instandhouding van de natuur in de Habitatrichtlijngebieden: de kwaliteit van deze gebieden mag niet verder achteruitgaan. In 2004 buigen kabinet en Tweede Kamer zich over maatregelen om verzuring en vermesting door de landbouw en het verkeer tegen te gaan. Besluiten hierover kunnen grote gevolgen hebben voor de kwaliteit van de natuur in Nederland, inclusief de Habitatrichtlijngebieden. Inzicht in de urgentie en effectiviteit van maatregelen tegen verzuring en vermesting is cruciaal. Daarom hebben Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties begin 2004 onderzoeksinstituten Alterra en TNO gevraagd om te bepalen hoe gevoelig Habitatrichtlijngebieden zijn voor stikstof, en hoe het gesteld is met de neerslag van stikstof op deze gebieden. Dit onderzoek gaat dus niet over nitraatbelasting via het water. Deze notitie vat de belangrijkste resultaten van dit onderzoek samen 1. Op basis van de uitkomsten doen wij aanbevelingen voor het ammoniak- en stikstofoxidenbeleid. Het onderzoeksrapport van Alterra en TNO is tevens te vinden op de website van Stichting Natuur en Milieu ( Dit rapport gaat specifiek in op de Habitatrichtlijngebieden. Maar het spreekt voor zich dat alle natuur, binnen en buiten de EHS, bescherming verdient tegen een teveel aan verzurende en vermestende stoffen. Voor ammoniak is dat nu 1 De kaarten, die in deze notitie worden gebruikt, zijn ontleend aan het onderzoeksrapport. 5

6 overigens ontoereikend geregeld met de Wet Ammoniak en veehouderij en de komende AMvB-Huisvesting. 1.2 De effecten van stikstof op natuur Stikstof is een essentieel element voor al het leven op aarde en zeer bepalend voor de vitaliteit van onder andere de planten. Een teveel en een tekort van stikstof (N) verstoort echter de balans en heeft nadelige gevolgen voor de natuur. Door het teveel aan stikstof krijgen planten, die daar goed tegen kunnen en/of stikstofminnend zijn, de overhand. Meer zeldzame en kwetsbare plantengemeenschappen worden door deze algemene snel groeiende soorten verdrongen. Dit heeft weer effecten op de kwetsbare fauna die afhankelijk is van de getroffen plantengemeenschappen. Stikstof: verschijningsvormen en bronnen Stikstof wordt pas door planten opgenomen wanneer het in verbinding met andere stoffen voorkomt. Er zijn vele vormen van verbindingen mogelijk, maar de belangrijkste zijn stikstofoxiden (Nitriet (NO 2 ) en Nitraat(NO 3 ) en deze samen: NO x ) en ammoniak (NH 3 ), en hieruit voortkomend ammonium (NH 4 ). Stikstofoxiden en ammoniak zijn samen met zwaveldioxide de belangrijkste verzurende stoffen. Dezelfde twee stikstofverbindingen zijn, naast fosfaat, de grootste veroorzakers van vermesting van de natuur. Op dit moment is het gehalte van stikstof in de lucht en bodem veel te hoog. Deze overschrijding wordt door menselijke activiteiten veroorzaakt en komt van verschillende bronnen. NO x wordt voornamelijk door verkeer en industrie uitgestoten. Ammoniak is in Nederland, volgens de Milieubalans 2004, voor 90% afkomstig uit de landbouw. Het is hiermee voor 40% verantwoordelijk voor de totale verzurende depositie en voor 70% van de vermestende depositie. Habitatrichtlijngebieden kunnen pas toereikend tegen verzuring en vermesting worden beschermd wanneer bekend is wat de maximale hoeveelheid stikstof is die de habitattypen kunnen verdragen. Tot nu toe was dit nog niet bekend. Het bepalen van deze maximaal toelaatbare stikstofneerslag, de kritische depositiewaarde of critical load, is dan ook een belangrijk onderdeel van het onderzoek in opdracht van Natuur en Milieu en de Milieufederaties. Elk habitattype heeft zijn eigen gevoeligheid voor stikstof. Dat heeft te maken met het soort planten en de combinatie waarin ze voorkomen (plantengemeenschappen) met de bodem, het klimaat en dergelijke. De habitattypen uit de Habitatrichtlijn verschillen onderling van complexiteit. Sommige habitattypen komen overeen met een duidelijk afgebakende plantengemeenschap. Andere bestaan uit meerdere plantengemeenschappen. In deze gevallen is in het onderzoek van Alterra en TNO bij de bepaling van de maximale toegestane hoeveelheid stikstof van het habitattype steeds uitgegaan van het vegetatietype daarbinnen met het laagste gemiddelde van de toegestane hoeveelheid stikstof. 6

7 Voorbeeld: Duinvalleien (Habitattype 2190, Vochtige Duinvalleien) Duinvalleien kennen een prachtige vegetatie met soorten als moerasdroogbloem, dwergvlas, vleeskleurige orchis en harlekijnorchis. Door toename van stikstofneerslag verdwijnen deze bijzondere soorten. Er treedt vergrassing en verstruiking op. Door de verstruiking wordt weer meer stikstof opgevangen, waarmee de verontreiniging versneld toeneemt. Door dit proces vindt er een verschuiving in de soortensamenstelling plaats. Met name grasachtige soorten als helm, duinriet, maar ook het pijpenstrootje, gedijen goed bij een verhoogde stikstoftoevoer. Zeldzame plantensoorten zoals hierboven zijn beschreven en vogels als de nachtzwaluw, baardmannetje, grauwe klauwier en grutto en (dag)vlindersoorten zoals het duingentiaanblauwtje, kleine en grote parelmoervlinder verdwijnen of nemen sterk in aantallen af. Honderd jaar geleden bedroeg de natuurlijke depositie voor de duinen 1,4 kg stikstof per hectare per jaar. In 2000 was dit gemiddeld 13 kg/n/ha en in 2010 voorzien op gemiddeld 9 kg N/hectare per jaar. De kritische belasting is bepaald op 11 kg N per hectare per jaar. 7

8 8

9 2 Wat is onderzocht? de onderzoeksvragen Om uitspraken en aanbevelingen te doen over de urgentie en effectiviteit van maatregelen tegen verzuring en vermesting hebben Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties begin 2004 onderzoeksinstituten Alterra en TNO gevraagd om te bepalen hoe gevoelig Habitatrichtlijngebieden zijn voor stikstof. Ook hebben de onderzoeksinstituten onderzocht hoe het gesteld is met de neerslag van stikstof op deze gebieden. Alterra en TNO hebben het onderzoek uitgevoerd aan de hand van de volgende onderzoeksvragen. a. Wat mag per Habitatrichtlijngebied2 de maximale stikstofbelasting zijn om de Europese habitattypen duurzaam in stand te houden? Dit wordt in het rapport bepaald aan de hand van het begrip Critical Load, afgekort als CL. b. Wat zijn per Habitatrichtlijngebied de actuele stikstofdeposities (peiljaar 2000)? c. Wat zijn met het huidige beleid de prognoses voor ? d. Leidt een verfijning van de schaal (250 m x 250 m) tot een precisering van de CL in vergelijking met de huidige methodiek van het RIVM (rasters van 5x5 km)? Bij het onderzoek is gebruikgemaakt van de huidige middelen en kennis die TNO en Alterra beschikbaar hadden en gegevens waarop het huidige beleid wordt geformeerd. Dat kennis en inzicht hierover aan verandering onderhevig zijn, beseffen wij. Gebiedsdekkende inventarisaties van vegetatie en soorten in bezit van terreinbeherende organisaties waren ten tijde van het onderzoek niet beschikbaar en verwerking hiervan zou te diepgaand en te uitgebreid zijn. 2 3 In het onderzoek zijn 133 van de 141 Habitatrichtlijngebieden onderzocht. De acht weggelaten gebieden hebben aquatische habitattypen of zijn de habitat van een afzonderlijke diersoort. Hierbij zijn Alterra en TNO uitgegaan van het huidige ammoniakbeleid. Met uitzondering van de veronderstelde inwerkingtreding van de AMvB-Huisvesting (in 2008) is in het onderzoek geen rekening gehouden met de beleidsvoorstellen van het kabinet en IPO. 9

10 10

11 3 Wat kwam uit het onderzoek? resultaten en conclusies In dit hoofdstuk worden aan de hand van de onderzoeksvragen en kaarten de onderzoeksresultaten gepresenteerd. Dit levert een duidelijk en consistent beeld op van de stikstofbelasting van Habitatrichtlijngebieden. 3.1 Effecten stikstof op zand, klei en veen Allereerst hebben Alterra en TNO onderzocht wat de maximale stikstofbelasting (de Critical Load, CL) van de habitattypen is op bepaalde bodemtypen (onderzoeksvraag a). Kaart 1 (zie hierna) laat de stikstofbelasting per Habitatrichtlijngebied (HRLgebied) zien. De CL varieert zowel per HRL-gebied, als binnen het gebied zelf. Bepalende factoren zijn het habitattype (en de onderscheiden plantengemeenschappen) en het bodemtype in hun onderlinge samenhang. Algemeen kan geconcludeerd worden dat erg veel gebieden gevoelig zijn voor stikstof. Zandgronden Bekend is dat habitattypen op de zandgronden zeer gevoelig voor stikstof zijn. Vanwege de gebrekkige opnamecapaciteit van de zandgronden wordt stikstof sneller opgenomen door planten en spoelt de niet-gebonden stikstof uit naar grond- en oppervlaktewater. Door een te hoog stikstofgehalte en door chemische reacties in de bodem verzuurt de bodem. Typische gevoelige natuur op zand is heide. Het meest kwetsbare habitattype is Aangetast hoogveen waar natuurlijke regeneratie nog mogelijk is. Plantengemeenschappen van Veenmos en Snavelbies zijn zeer gevoelig, met een CL van slechts 1,8 kg N hectare per jaar en Dopheide en Veenmos met een CL van 8,1 kg N per hectare per jaar. Gemiddeld komt er in Nederland 31,7 kg N per hectare neer (cijfer jaar 2000). Klei- en laagveengronden Uit het onderzoek blijkt echter ook en dat is goed te zien op kaart 1 dat habitattypen op klei- en laagveengronden zeer gevoelig zijn voor een te hoge stikstofdepositie. Dit betreft de HRL-gebieden in de Zaanstreek, het Naardermeer, het Oostelijke Vechtplassengebied en de plassengebieden van Noordwest-Overijssel. Een eigenschap van klei en laagveen is de slechte doorlaatbaarheid van de bodem. Hierdoor zal stikstofrijk regenwater in de bovenste bodemlaag stagneren en derhalve niet door de bodem percoleren. Dit water wordt langs de oppervlakte en via de bovenste bodemlaag afgevoerd en blijft in direct contact met de kwetsbare vegetatie. Op de klei- en laagveengronden is in het algemeen de grens van de maximale stikstofbelasting (CL) eerder bereikt. Voorbeelden van kwetsbare natuur op deze gronden zijn de Weerribben en het Wormer- en Jisperveld. Daar zitten plantengemeenschappen als Verbond van Zwartzegge met een CL van 7 kg N per hectare jaar. 11

12 KAART 1 12

13 3.2 Depositie en overschrijding kritische waarden in 2000 Alterra en TNO hebben verder op basis van de depositiegegevens en de maximale stikstofbelasting van de habitattypen (3.1) onderzocht in hoeverre in het jaar 2000 de CL in de gebieden werd overschreden. Hieruit blijkt dat in vrijwel alle HRL-gebieden de CL wordt overschreden. De grootste overschrijdingen vinden vooral plaats in de HRL-gebieden in de provincies Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. Dit hangt samen met de grote concentratie van veehouderij nabij gevoelige natuur. De onderliggende gegevens zijn per HRL-gebied 4 opgenomen in tabel 2 van het onderzoeksrapport en in de bijlage bij deze notitie. Deze tabel geeft per HRLgebied de Critical Load weer alsmede de over- dan wel onderschrijding in 2000 en voor KAART 2: CRITICAL LOAD 2000 O v e r s c hrijd i n g C r i t i c a l L o ad in k m 4 Het HRL-gebied Veluwe is onderverdeeld in zes deelgebieden. 13

14 3.3 Depositie en overschrijding kritische waarden in 2010 Alterra en TNO hebben ook gekeken hoe het zit met overschrijding van de CL in 2010 in de HRL-gebieden (onderzoeksvraag c). Conclusie: bij voortzetting van het huidig beleid zal in 122 van de 133 berekende HRL-gebieden nog steeds een overschrijding bestaan van de maximaal toelaatbare stikstofdepositie. Deze berekeningen zijn gebaseerd op gegevens van het RIVM. Hierbij wordt uitgegaan van het huidige ammoniakbeleid. Met uitzondering van de veronderstelde inwerkingtreding van de AMvB-Huisvesting (in 2008) is door Alterra en TNO in het onderzoek geen rekening gehouden met de beleidsvoorstellen (voor aanpassing van de WAV) van het kabinet en IPO. Deze beleidsvoorstellen betekenen een verdere afname van de bescherming van de natuur tegen ammoniak. Zouden deze voorstellen wel zijn meegenomen in de berekeningen, dan zou de overschrijding van de kritische depositiewaarden in sommige gebieden nog hoger zijn. KAART 3: CRITICAL LOAD 2010 O v e r schr i j d i n g C r i t i c a l L oad in k m 14

15 3.4 Precisering van de CL door verfijning van de schaal Alterra en TNO hebben voor 5 gebieden de basisgegevens (emissie- en depositiecijfers) doorberekend op een schaal van 250 m x 250 m. De veronderstelling is dat wanneer er sterke gradiënten van depositie in of rond een gebied zijn, de ruimtelijke schaal veel kan uitmaken. Dit blijkt ook het geval te zijn. Duidelijk zichtbaar is de grote variatie in depositie op het kaartje van de 250 m grid. Naarmate de grid groter wordt, neemt de hoogte van de depositie af maar de laagste depositie wordt verhoogd. Hieruit blijkt ook dat bij een fijnere schaal duidelijk de verschillen in depositie te zien zijn die sterk gerelateerd zijn aan de emissie van nabij gelegen bedrijven. KAART 4: VERFIJNING VAN 5 X 5 KM GRID NAAR 250 X 250 M GRID 15

16 16

17 4 Hoe kunnen we de natuur beschermen? aanbevelingen van de milieuorganisaties 4.1 Internationale verplichtingen Ons land heeft, net als alle andere EU-lidstaten, een verplichting om te zorgen voor een schoon milieu en een rijke natuur. Die verplichting vloeit onder meer voort uit de volgende afspraken. Behoud biodiversiteit Behoud van biodiversiteit is voor Nederland een uiterst belangrijk onderwerp. Dit blijkt uit de binding aan het Verdrag inzake Biologische Diversiteit en de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn. Ook premier Balkenende heeft de morele verplichting van Nederland nadrukkelijk bevestigd op de topconferentie in Johannesburg. De Ecologische Hoofdstructuur en het beleid voor de soorten die ook daarbuiten voorkomen, zijn voor ons land belangrijke handvatten voor het behoud van de soortenrijkdom. Habitat- en Vogelrichtlijn Deze twee richtlijnen verplichten tot behoud van de bijzondere Europese natuur. Van de natuur op het land wordt ongeveer 60% beschermd door de Habitatrichtlijn (HRL). Het in deze notitie gepresenteerde onderzoek toont aan dat de stikstofdepositie op HRL-gebieden in vrijwel alle gevallen te hoog is, en bij voortzetting van het huidige beleid is dat nog steeds zo in Dit betekent een inbreuk op de verplichtingen onder deze richtlijn. De verplichting om HRLgebieden te beschermen geldt nu al: de kwaliteit van deze gebieden mag niet verder achteruitgaan. Verzuringrichtlijn (NEC-richtlijn) Deze richtlijn heeft tot doel verzuring van de natuur terug te dringen. Lidstaten zijn verplicht de totale uitstoot van vier verzurende stoffen terug te brengen tot onder het nationale emissieplafond (National Emission Ceiling - NEC). Dit geldt zowel voor ammoniak (NH 3 ) als voor NO x. De plafonds (voor ammoniak ligt dit op 128 kton in 2010) zijn bindend. Aan de plafonds is de doelstelling gekoppeld dat 55% van de natuur tegen verzuring beschermd moet zijn in Wat opvalt, is dat deze laatste doelstelling zelfs bij emissies onder het plafond niet gehaald worden. Er moeten dus extra inspanningen worden gepleegd om (slechts!) de helft van de natuur te beschermen. Uiteraard moet de inspanning zich vooral richten op de gebieden van internationaal belang (duinen, laag- en hoogveen), waaronder de HRL-gebieden. Kaderrichtlijn water (KRW) Het doel van de Kaderrichtlijn water is dat al het water in de lidstaten schoon wordt. Een belangrijk op te lossen probleem daarbij is eutrofiëring (overbemesting) van het water, dat vooral door stikstof en fosfaat komt. Veel stikstof komt in het water terecht via bemesting en riolen. Echter een substantieel aandeel van de stikstof wordt direct of indirect via de lucht aangevoerd zoals ammoniak en NO x. Maatregelen om emissies en neerslag van ammoniak en NO x tegen te gaan helpen ook de doelen van de KRW te halen. 17

18 Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties stellen dan ook dat, gezien de achteruitgang van de soortenrijkdom en de blijvende overbelasting van de natuur met stikstof, de overheid de komende jaren alles op alles moet zetten om ammoniak en stikstofoxiden terug te dringen. Het (net) voldoen aan de NEC-richtlijnplafonds is bij lange na niet genoeg. Tegengaan van verzuring en vermesting is daarom ook een zaak van lange adem. 4.2 Ook stikstofgevoelige natuur op klei en veen beschermen Het ammoniakbeleid is tot nu toe geheel gericht op de natuur op de zandgronden. Uit het onderzoek blijkt dat kwetsbare habitattypen, die op grond van de Habitatrichtlijn moeten worden beschermd, ook voorkomen op de klei- en laagveengronden. Deze laatste categorieën zijn onder de Wet Ammoniak en veehouderij niet beschermd. Ook bij de op handen zijnde wijziging van de Wet Ammoniak en veehouderij krijgen deze gebieden geen toereikende bescherming. Toch verplicht artikel 6 Habitatrichtlijn tot het permanent beoordelen van activiteiten rond een HRL-gebied die van invloed kunnen zijn op de kwaliteit van het gebied en tot het daadwerkelijk nemen van maatregelen om kwaliteitsverslechtering tegen te gaan. Er dienen dus aanvullende maatregelen te komen tegen een overmaat aan depositie op de klei- en laagveengronden. Deze maatregelen liggen op het gebied van generiek beleid voor ammoniak en stikstofoxiden. Aanvullend kunnen zoneringsmaatregelen genomen worden rond gevoelige gebieden op kleigronden en in het laagveengebied. 4.3 Specifiek ammoniakbeleid Ammoniak komt relatief dicht bij de bron neer en veroorzaakt dus op lokaal niveau verzuring en vermesting. Ongeveer 20% van de vrijkomende ammoniak komt neer binnen een afstand van één kilometer van de bron. Maatregelen in de nabije omgeving, zoals toetsing van vergunningen bij bedrijfsuitbreidingen zijn daarom noodzakelijk. In een ideale situatie wordt bij alle bedrijven individueel getoetst welke ammoniakuitstoot van het bedrijf afkomstig is. Lokale situaties kunnen immers verschillen: andere natuur; concentratie van bedrijven; achtergrondconcentratie ammoniak in de lucht; windrichting enzovoort. Echter, zowel voor bedrijven als voor gemeenten is individuele toetsing een groot obstakel, want erg veel werk. Zonering rond gebieden waarin vaste regels gelden voor bedrijfsuitbreiding is een praktische oplossing om de ammoniakdepositie op natuurgebieden te verlagen. Zo is zonering een alternatief voor een individuele toets, maar afhankelijk van de omvang van een zone of het ontbreken van een zone rond HRL-gebieden op klei, blijft de individuele toets van kracht. Naast zonering moet er ook landsdekkend (generiek) beleid zijn. Zolang de (regionale) ammoniakdeken nog zo dik is, biedt zonering een beperkte bijdrage aan de vermindering van de neerslag van ammoniak. Wel voorkomt zonering dat er nieuwe lokale hoge depositiepieken ontstaan door uitbreiding van veehouderijen. Generiek beleid is derhalve ook essentieel. 18

19 4.3.1 Generiek beleid Voor het realiseren van de gestelde natuurdoelen is het terugdringen van de hoge achtergronddepositie met generiek beleid van het grootste belang, omdat dit minstens een vermindering van 11 kiloton ammoniak betekent. Dat kan op een aantal manieren. Stalmaatregelen Terugdringen van ammoniakemissie uit stallen is een effectieve maatregel. Al 12 jaar is er discussie over een in te voeren AMvB om dat te verplichten. Tot voor kort was er nog sprake van dat de regels van kracht zouden worden in Inmiddels lijkt het erop dat kleine bedrijven pas in 2013 hoeven te voldoen aan de nieuwe staleisen en grote bedrijven die niet onder de IPPC-norm vallen pas in 2010 (verder uitstel tot 2013 is voor deze categorie niet uitgesloten). Daarmee wordt een effectief instrument een aantal jaren in de ijskast gezet. De Milieubalans 2003 verwacht dat het ammoniakplafond van 128 kton uit de NEC-richtlijn gehaald kan worden mits de AMvB-Huisvesting in 2008 in werking treedt. Als de inwerkingtreding wordt uitgesteld tot na het jaar 2010 dan zal de emissie in 2010 rond de 132 kton uitkomen ofwel boven het verplichte plafond. Het ziet er dus naar uit dat Nederland met het voorgenomen besluit om de AMvB-Huisvesting uit te stellen, aankoerst op een inbreuk op de Europese NEC-richtlijn. Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties vinden dat de AMvB Huisvesting per 2008 verplicht moet worden voor alle varkens- en kippenbedrijven. Bovendien moeten emissiearme stallen ook verplicht worden voor de melkveebedrijven die koeien jaarrond opstallen en voor kalverhouderijsector. Betere veevoeders De melkveehouderij veroorzaakt 55% van de ammoniakuitstoot van de Nederlandse veehouderij en kan en moet daarom ook een bijdrage leveren aan vermindering van de totale uitstoot. Een verbeterde samenstelling van het veevoer biedt grote kansen. Uit onderzoek blijkt dat op melkveebedrijven tot 25% meer eiwit/stikstof aan koeien gevoerd wordt dan de landbouwkundige voedernormen adviseren, met als gevolg een onnodig hoge ammoniakuitstoot per koe. Als het veevoer een optimaal in plaats van maximaal eiwitgehalte heeft, is de reductie in ammoniak substantieel. Het RIVM schat in dat bij aanpassing van veevoermaatregelen tot 4 kiloton ammoniak winst behaald kan worden. Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties stellen dan ook voor dat overheid, melkveehouderij, natuur- en milieuorganisaties concrete afspraken maken over veevoermaatregelen in de melkveehouderij. Bovendien moet de overheid wetgeving op dit vlak ontwikkelen als stok achter de deur voor het geval dat een convenant met de sector niet tot voldoende vooruitgang leidt. Onderwerken mest In het kabinetsvoorstel van 11 september 2003 kondigt de minister aan dat de aanscherping voor het aanwenden van mest op grasland op zandgronden die vanaf 2004 zou ingaan, is komen te vervallen. Volgens het RIVM kan het verbod ertoe leiden dat de boeren in een geleidelijk proces weer overgaan tot het toepassen van een goedkopere, emissieverhogende, sleepvoet. In een worst 19

20 case scenario kan hierdoor de ammoniakuitstoot met bijna 6 kiloton toenemen. In dezelfde brief van het kabinet is het verplicht onderwerken van drijfmest op bouwland in één werkgang aangekondigd vanaf Volgens Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale milieufederaties dient het verbod op de zodebemestertechniek op grasland op zandgrond te worden gehandhaafd. De milieuorganisaties pleiten daarnaast voor het invoeren van het verplicht onderwerken van drijfmest op bouwland in één werkgang in 2005 in plaats van Verkleinen veestapel Zelfs als alle bekende maatregelen tegen stikstofdepositie genomen worden, kan het zijn dat er nog te veel ammoniak wordt uitgestoten. De laatste maatregel die dan overblijft, is het verkleinen van de veestapel. Dat kan in eerste instantie regionaal, door nog actiever bedrijven weg te halen bij de natuur. Ten tweede kan een landsdekkende krimp van de veestapel noodzakelijk zijn om de totale ammoniakdeken over ons land dunner te maken. Een kleinere veestapel is ook noodzakelijk om de doelstelling van de nitraatrichtlijn en de KRW te behalen, zoals het RIVM ook voorjaar 2004 aangaf bij de evaluatie van het mestbeleid Zoneringsmaatregelen Uit het onderzoek van Alterra en TNO kan geconcludeerd worden dat wanneer de depositie van veehouderijen op een fijnere schaal worden vastgesteld (250x250 m) de afstand van een bedrijf tot de HRL-gebieden wel degelijk zichtbaar van invloed is op het natuurgebied. In algemene zin merken wij op dat zoneringsbeleid absoluut nodig blijft omdat hiermee zo n 10-30% van de depositiereductie op nabijgelegen natuurgebieden in 2010 gehaald kan worden (zie de Natuurbalans 2003.) Om verzuringgevoelige HRL-gebieden voldoende te beschermen, dienen zones van minimaal 1000 meter te worden ingesteld. Binnen deze zones is her- of nieuwvestiging van veehouderij niet mogelijk. Uitbreiding is alleen mogelijk binnen een gecorrigeerd emissieplafond (conform de systematiek van de Wet Ammoniak en veehouderij.) Buiten deze zones geldt de verplichting van een individuele bedrijfstoets. De depositie vanuit een afzonderlijk intensief veehouderijbedrijf op een nabijgelegen Habitatrichtlijngebied mag bij de individuele toets hoogstens toenemen tot 15 mol ammoniak per jaar. Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale milieufederaties vinden de volgende zoneringsmaatregelen noodzakelijk uit oogpunt van de verplichtingen van de Habitatrichtlijn: een WAV-zone van 1000 meter breed rond Habitatrichtlijngebieden noodzakelijk voor een adequate bescherming van deze gebieden; dat buiten de zone van 1000 meter breed, een individuele toets verplicht moet blijven. Wanneer de zone kleiner wordt dan 1000 meter, krijgen veel meer veehouders met de individuele toets te maken. Enkele Habitatrichtlijngebieden worden momenteel niet beschermd in het kader van de WAV. Om aan de verplichtingen van de richtlijn te voldoen, moeten hiervoor aanvullende maatregelen worden genomen. 20

21 Dit beschermingsbeleid is in principe ook noodzakelijk voor die Habitatrichtlijngebieden die niet op de voor verzuring gevoelige gronden liggen, omdat in deze gebieden ammoniak weliswaar niet bijdraagt aan verzuring maar wel aan vermesting. Met name in het oostelijke gedeelte van het Groene Hart en in het westelijke gedeelte van Friesland wordt de ammoniakemissie met name veroorzaakt door de gespecialiseerde melkveehouderij, dit in tegenstelling tot Zuidoost-Nederland waar intensieve veehouderij veruit de belangrijkste bron is (bron: Alterra-Atlas kwetsbare gebieden en beïnvloedingszones rond natuurkernen). 4.4 Beleid voor stikstofoxiden Stikstofoxiden hebben, veel meer dan ammoniak, een effect op lange termijn en lange afstand. Het moet dus per definitie generiek worden aangepakt; een lokale aanpak zoals zonering heeft in elk geval bij een hoop bronnen (schoorstenen) geen zin. Uiteraard kunnen lokale maatregelen, zoals tegengaan van verkeersgroei in de stad en verkeersafname nabij natuurgebieden, wel degelijk een bijdrage leveren aan de landsdekkende uitstoot. Maar feit blijft dat een effectieve aanpak van NO x vooral op landelijk en Europees niveau moet gebeuren. Stichting Natuur en Milieu en de Milieufederaties bevelen de volgende maatregelen aan: stimulering euro-5 diesel bij personenverkeer; stimulering euro-5 emissie-eisen vrachtwagens; subsidie en heffing binnenvaart NO x -uitstoot; gefaseerde verhoging van de dieselaccijns: vier keer verhoging van drie tot vier cent; snelle reductie van de NO x -emissies van industrie en elektriciteitscentrales: toepassen van stand der techniek en snelle gefaseerde reductie NO x -emissieplafonds binnen het NO x -handelssysteem. 4.5 Het totaalpakket Zoals al aangegeven in het begin van dit hoofdstuk, moet de overheid alles op alles zetten om de verzuring en vermesting tegen te gaan. De onderstaande tabel geeft aan welke bijdrage de generieke maatregelen kunnen leveren aan betere bescherming van de natuur. Omschrijving Winst NH 3 in kton 1. AMvB-Huisvesting niet versoepelen en zo snel mogelijk in laten gaan Handhaven van het verbod op de sleepvoet techniek op grasland op zandgrond 6 3. Veevoeraanpassing melkrundveehouderij 4 Winst NO x in kton 4. Subsidie en heffing binnenvaart NOx-uitstoot 8 5. Stimulering euro-5 diesel personenverkeer en vrachtverkeer Gefaseerde verhoging dieselaccijns

22 Stichting Natuur en Milieu en de 12 provinciale Milieufederaties bevelen aan de komende jaren al deze maatregelen in te zetten, om (tenminste) de natuur te beschermen waar we een internationale verantwoordelijkheid voor dragen. 22

23 Bijlage Overzicht CL + overschrijdingen per Habitatrichtlijngebied Alle hoeveelheden in kg N/ha per jaar. C = Gemiddelde laagste critical load D = Meest kritische vegetatietype/bodem die in het gebied kan voorkomen E = De maximale depositie in het gebied in 2000 F = De maximale overschrijding voor 2000 in het gebied. Groen = depositie is lager dan de kritische waarde G = De maximale depositie in het gebied in 2010 H = De maximale overschrijding voor 2010 in het gebied. Groen = depositie is lager dan de kritische waarde A B C D E F G H Gebiedscode Naam Habitatrichtlijngebied NL Aamsveen NL Abdij Lilbosch en voormalig Klooster Mariahoop NL Achter de Voort, Agelerbroek en Voltherbroek NL Alde Feanen NL Amerongse Bovenpolder NL Bakkeveense Duinen 15 4, NL Bargerveen 15 4, NL Bekendelle NL Bemelerberg en Schiepersberg NL Bennekomse Meent 10 4, NL Bergvennen en Brecklenkampse Veld 15 10, NL Biesbosch 18 11, NL Boddenbroek NL Boetelerveld NL Boezem van Brakel NL Borkeld 15 4, NL Boschhuizerbergen NL Botshol NL Brunssumerheide 15 10, NL Bruuk NL Bunder- en Elsloerbos NL Buurserzand en Haaksbergerveen NL Canisvlietse Kreek NL Coepelduynen NL Dinkelland 15 10, NL Drentsche Aa 15 10, NL Drents-Friese Wold en Leggelerveld

24 A B C D E F G H Gebiedscode Naam Habitatrichtlijngebied NL Drouwenerzand NL Duinen Ameland NL Duinen Den Helder - Callantsoog NL Duinen Goeree NL Duinen Schiermonnikoog NL Duinen Schoorl NL Duinen Terschelling NL Duinen Texel, Waal en Burg, Dijkmanshuizen en de Bol NL Duinen Vlieland NL Duinen Zwanenwater en Pettemerduinen NL Dwingelderveld 15 4, NL Eilandspolder-oost NL Elperstroom NL Engbertsdijksvenen NL Fochteloërveen en Esmeer 15 4, NL Friese IJsselmeerkust NL Gelderse Poort NL Geleenbeekdal NL Geuldal NL Gouwzee en kustzone Muiden NL Grensmaas NL Grevelingen NL Groot Zandbrink NL Groote Gat NL Groote Heide - De Plateaux 15 4, NL Groote Peel NL Groote Wielen NL Haringvliet NL Havelte-oost NL Hollands Diep (oeverlanden) NL IJsseluiterwaarden NL Ilperveld / Oostzanerveld / Varkensland NL Kampina en Oisterwijkse Bossen en Vennen NL Kempenland NL Kennemerland-zuid NL Kolland en Overlangbroek NL Kop van Schouwen NL Korenburgerveen NL Krammer-Volkerak NL Kunderberg NL Landgoederen Oldenzaal NL Langstraat bij Sprang-Capelle

25 A B C D E F G H Gebiedscode Naam Habitatrichtlijngebied NL Lemselermaten NL Leudal NL Leusveld, Voorstonden en Empensche/Tondensche heide NL Lieftinghsbroek NL Lonnekermeer 15 4, NL Loonse en Drunense Duinen, De Brand en de Leemkuilen 15 4, NL Luistenbuul en Koekoesche Waard NL Maasduinen NL Manteling van Walcheren NL Mantingerbos NL Mantingerzand 15 4, NL Mariapeel en Deurnese Peel 15 4, NL Meijendel en Berkheide NL Meinweg NL Naardermeer NL Nieuwkoopse Plassen en de Haeck NL Noorbeemden NL Noordhollands Duinreservaat NL Noordzeekustzone NL Norgerholt NL Oeffeltermeent NL Olde Maten en Veerslootslanden NL Oostelijke Vechtplassen NL Oosterschelde NL Oudegaasterbrekken, Gouden Bodem en Fluessen NL Oude Maas NL Ossendrecht NL Polder Stein NL Polder Westzaan NL Regte Heide en Riels Laag NL Rijswaard en Kil van Hurwenen NL Ringselven en Kruispeel NL Roerdal NL Rottige Meenthe en Brandemeer NL Sallandse Heuvelrug NL Sarsven en de Banen NL Savelsbos NL Solleveld NL Springendal en Dal van de Mosbeek 15 4, NL Stelkampsveld (Beekvliet) 15 4,

26 A B C D E F G H Gebiedscode Naam Habitatrichtlijn gebied NL St. Jansberg NL St. Pietersberg en Jekerdal NL Strabrechtse heide en Beuven 15 4, NL Swalmdal NL Teeselinkven NL Ulvenhoutse Bos NL Vecht- en Beneden-Regge NL Veluwe: NW (incl. Enclave) 15 (4,3?) Veluwe: NO 15 (4,3?) Veluwe: midden 15 (4,3?) Veluwe: ZO 15 (4,3?) Veluwe: zoom 15 (4,3?) Veluwe: omg. Ede 15 (4,3?) NL Veluwemeer-Wolderwijd NL Vlijmens Ven, Moerputten en Bossche Broek NL Vogelkreek NL Voordelta NL Voornes Duin NL Waddenzee NL Weerribben NL Weerterbos NL Westduinpark en Wapendal NL Westerschelde NL Wieden NL Wierdense veld NL Wijnjeterper Schar en Terwispeler Grootschar NL Willinks Weust NL Witte Veen 15 4, NL Witterveld 15 4, NL Wooldse Veen NL Wormer- en Jisperveld en Kalverpolder NL Zeldersche Driessen NL Zouweboezem NL Zuider Lingedijk - Diefdijk Zuid NL Zwarte Meer NL Zwarte Water NL Zwin