Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen Statistiek

Transcriptie

1 Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie sociale en regionale statistieken (SRS) Sector statistische analyse voorburg (SAV) Postbus HA Den Haag Kenmerk ontheffing in de Bijstands Uitkeringen Statistiek Rolf Hut Kennisgeving: De in dit rapport weergegeven opvattingen zijn die van de auteurs en komen niet noodzakelijk overeen met het beleid van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Projectnummer: CBO- BPA-nummer: -CBO Datum: 30 september 2008

2 KENMERK ONTHEFFING IN DE BIJSTANDS UITKERINGEN STATISTIEK Samenvatting: Er is onderzocht of een landelijk percentage ontheffing berekend kan worden met een marge die niet groter is dan 1 procentpunt op basis van de beschikbare respons van 80 procent. Dit blijkt niet te kunnen. Het enige dat gezegd kan worden gebaseerd op deze respons is dat, met 95 procent zekerheid, het landelijke percentage ontheffingen tussen de 26 en 30 procent ligt, met een zwaartepunt rond de 28 procent. De uitkomsten in deze rapportage zijn niet vergelijkbaar met de uitkomsten die het CBS vorig jaar heeft gepubliceerd. Het toekennen van ontheffingen verschilt per gemeente. In de responsgroep is dan ook een grote spreiding in de percentages ontheffingen geconstateerd. Dit zorgt ervoor dat het percentage van 28 procent niet zonder meer als landelijk cijfer beschouwd mag worden. Trefwoorden: ontheffing, bijstand, WWB, SZW 1. Aanleiding Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) wil weten hoeveel procent van de mensen in Nederland die een bijstandsuitkering (WWB) ontvangen, een ontheffing van de arbeidsverplichting heeft. Het kenmerk ontheffing is per 2005 ingevoerd in de bijstands uitkeringen statistiek (BUS) en wordt door gemeenten aangeleverd aan het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De kwaliteit van de geleverde gegevens was daarbij tot op heden onvoldoende om over te publiceren. Medio 2008 is een actie gestart waarbij gemeenten per brief werd gevraagd om aan het CBS aan te geven of ze het kenmerk ontheffing kwalitatief goed aanleverde en zo nee, wanneer ze dat wel zouden gaan doen. Eind juli gaf 60 procent van de gemeenten (overeenkomend met 60 procent van het uitkeringsvolume WWB) aan correct het kenmerk ontheffing te leveren. Gezien de zeer nadrukkelijk geuite wens van de Tweede Kamer om een cijfer over ontheffingen is door het CBS onderzocht of het mogelijk was om op basis van deze 60 procent een uitspraak te doen over het landelijke cijfer. Uit dat onderzoek blijkt dat het niet mogelijk is om op basis van de kenmerken waar het CBS over beschikt een verklarend model op te stellen voor het kenmerk ontheffing. Ook bleek dat voor de spreiding van dit kenmerk binnen deze 60 procent van de gemeenten, de gemeente zelf de meest bepalende factor is. Dit maakt ophogen naar een landelijk cijfer erg lastig. 1

3 De huidige stand van zaken is dat 72 procent van de gemeenten heeft aangegeven correct te leveren. Deze 72 procent van de gemeenten komt overeen met 80 procent van het uitkeringsvolume WWB 1. Onderzocht is of het mogelijk is om op basis van deze 80 procent wel een uitspraak op landelijk niveau te doen. Allereerst zal in paragraaf 2 de respons van de steekproef beschreven worden. Hierin wordt een beeld geschetst van de variatie in het omgaan met ontheffingen tussen de gemeenten die in de respons zitten. In paragraaf 3 worden de randvoorwaarden uitgewerkt die gelden voor de ophoging naar een landelijk cijfer. In paragraaf 4 wordt de gebruikte methode toegelicht en tot slot worden in paragraaf 5 de resultaten beschreven. 2. Beschrijving ontheffing binnen responsgroep De respons betreft 321 van de 443 Nederlandse gemeenten. Samen representeren zij circa 212 duizend uitkeringen wat neerkomt op 80 procent van het huidige uitkeringsvolume WWB tot 65 jaar. De gemeenten geven aan gezamenlijk 57 duizend ontheffingen te verlenen. Dit komt neer op circa 28 procent van de uitkeringen. Onderling is het verschil tussen gemeenten echter zeer groot. In Figuur 1 is het percentage ontheffingen dat door gemeenten is opgegeven, uitgezet tegen het aantal gemeenten binnen de respons. Hierbij is te zien dat er binnen de groep gemeenten die aangeeft dat ze ontheffing correct aanleveren een zeer grote verscheidenheid bestaat. Het percentage ontheffingen varieert, ook binnen grotere gemeenten van bijvoorbeeld 4 procent in Enschede tot 65 procent in Leiden. De respons bestaat uit twee groepen. 309 gemeenten (69 procent van het uitkeringsvolume WWB) heeft aangegeven dat hun opgave in de BUS correct is. 12 gemeenten (10 procent van het uitkeringsvolume) hebben aangegeven niet correct te leveren in de BUS, maar hebben wel aangegeven hoeveel ontheffingen zij totaal verstrekken. Voor de eerst genoemde groep van 309 gemeenten is het mogelijk om te kijken of het hebben van ontheffing samenhangt met andere kenmerken. Dit is onderzocht op basis van 60 procent respons en daaruit bleek dat het niet mogelijk is om ontheffingen te voorspellen met behulp van andere kenmerken. Dit onderzoek is herhaald op de respons van 69 procent en dat leidt niet tot significante verbeteringen. Ter indicatie van de spreiding tussen gemeenten is in tabel 1 een overzicht gegeven van de ontheffingen naar leefvorm en naar leeftijd voor een selectie van gemeenten. Tevens wordt de waarde getoond zoals die in de totale 309 gemeenten is waargenomen. Deze waarde is echter zeker niet representatief voor het landelijke beeld. Zo blijkt hieruit dat wanneer enkel naar de 309 gemeenten gekeken wordt het percentage ontheffingen op 26 neerkomt. Worden de, slechts, 12 1 In de rest van dit artikel wordt met X procent respons bedoeld: een respons zodanig dat deze overeenkomt met X procent van het uitkeringsvolume WWB. Dit hoeft dus niet noodzakelijkerwijs X procent van het aantal gemeenten te betekenen. 2

4 gemeenten uit de groep die niet correct leveren in de BUS, maar wel totalen hebben geleverd hierbij gevoegd, dan komt men op het bovengenoemde percentage van 28 procent. Het is dus niet te voorspellen wat de invloed van de groep van 122 niet responderende gemeenten is op het totale beeld. Tabel 1 percentage ontheffing van de arbeidsverplichting naar leeftijd en leefvorm voor een selectie gemeenten, juli 2008 Totaal Nederland Totaal van de respons Totaal van de steekproef 1) Leeuwarden Enschede Leiden Heerlen percentages Totaal 26% - 30% 28% 26% 48% 4% 65% 53% Leefvorm Alleenstaande.. 31% 52% 6% 62% 58% Alleenstaande ouder.. 17% 37% 2% 77% 43% (echt)paren.. 24% 49% 1% 53% 48% anders.. 25% 43% 5% 0% 50% Leeftijd tot 27 jaar.. 12% 31% 1% 43% 26% 26 tot 65 jaar.. 27% 51% 4% 66% 57%. : cijfer niet beschikbaar 1) steekproef betreft hier de 309 gemeenten die aangegeven hebben ontheffingen correct te leveren binnen de BUS levering Het cijfer van 28 procent kan dus ook niet zondermeer als landelijk worden beschouwd: de spreiding in de gemeenten die niet in de respons zitten kan van dezelfde orde zijn als die van de respons. Hoe hiermee omgegaan dient te worden, wordt uitgelegd in de volgende paragrafen. 3. Randvoorwaarden voor ophoging tot een landelijk cijfer Ontheffing wordt gepubliceerd als percentage van het aantal bijstandsuitkeringen. Dit cijfer wordt informatief aan de Tweede Kamer verstrekt, maar niet als verantwoordingsinformatie. Wanneer het cijfer op hele procenten afgerond wordt, is dat voor dit doeleinde toereikend. Dat betekent dat het CBS het cijfer wil kunnen garanderen binnen een marge van een procentpunt. Garantie is binnen statistiek echter niet te geven en daarom wordt deze eis als volgt verwoord: Het percentage ontheffing binnen de 80 procent respons moet met 95 procent zekerheid binnen een half procentpunt van het landelijke percentage ontheffingen liggen. 4. Methode Om te bepalen of het percentage ontheffingen binnen de huidige respons van 80 procent van de gemeenten binnen een half procent ligt van het landelijk percentage zijn landelijke cijfers nodig. Omdat die ontbreken wordt de volgende aanname gedaan: Wanneer blijkt dat het percentage ontheffingen van 80 procent van de respons binnen een half procentpunt ligt van het percentage van de gehele respons, dan 3

5 nemen we aan dat het percentage van 80 procent van het landelijke cijfer binnen een half procentpunt ligt van het percentage van het totale landelijke cijfer. Deze aanname impliceert de verdere aanname dat de non-respons niet selectief is met betrekking tot het kenmerk ontheffing. Oftewel: het feit dat een gemeente wel of niet in de respons zit, zegt niets over het percentage ontheffingen binnen die gemeente. Om dit te toetsen worden de volgende stappen genomen 1. Vanuit de respons wordt een steekproef van ongeveer 80 procent van de bijstandspopulatie getrokken, waarbij gemeenten geheel wel of geheel niet in de steekproef vallen. Dit wordt gedaan door uit een lijst met gemeenten telkens een willekeurige gemeente te trekken. Wanneer de resterende gemeenten nog meer dan 80 procent van de bijstandspopulatie vertegenwoordigen, wordt er nog een gemeente getrokken, enzovoort. Wanneer de getrokken gemeente ervoor zorgt dat het restant van de gemeenten minder dan 79 procent van de bijstandspopulatie vertegenwoordigt, wordt deze teruggelegd en wordt er een andere gemeente getrokken. Op deze manier bevat de steekproef altijd tussen de 79 en 80 procent van de bijstandspopulatie. Grotere gemeenten hebben op deze manier een grotere kans om in de steekproef te vallen dan kleine gemeenten. 2. Van het totaal van de geselecteerde gemeenten wordt het percentage ontheffingen berekend. Dit wordt bewaard. 3. Stap een en twee worden keer herhaald. 4. Er wordt een verdeling gemaakt van de gevonden percentages. 5. Er wordt getoetst of 95 procent van de gevonden percentages binnen een half procentpunt van de gemiddelde waarde liggen. Dit betekent dan weer dat een cijfer afgerond op hele procenten met 95 procent zekerheid correct is. 5. Resultaten Als eerste wordt in Figuur 1 de verdeling van het kenmerk ontheffing (als percentage van het totaal aantal uitkeringen) per gemeenten getoond als histogram. Dit laat zien dat er een zeer grote spreiding zit in de levering van gemeenten. 13 procent van de gemeenten geeft aan minder dan 10 procent ontheffingen te verstrekken terwijl 12 procent van de gemeenten aangeeft juist meer dan 50 procent ontheffingen te verstrekken. De rode lijn geeft het percentage ontheffing binnen de respons aan. In Figuur 2 is de verdeling van de gevonden percentages (stap 4) getoond. Tevens zijn rode lijnen ingevoegd die de extremen van het 95 procent betrouwbaarheidsinterval aangeven. Afgerond komen deze percentages neer op 26 en 30 procent. De zwarte lijnen geven het bereik aan van een half procentpunt rond het gemiddelde. Om te voldoen aan de gestelde eis van betrouwbaarheid moeten de rode lijnen binnen de zwarte lijnen liggen. Dit is duidelijk niet het geval wat tot de 4

6 conclusie leidt dat 80 procent van de respons niet gebruikt kan worden om een beeld te geven van de volledige respons, binnen een marge van 1 procentpunt. Hieruit moet geconcludeerd worden dat een respons van 80 procent niet gebruikt kan worden om één cijfer voor het totale percentage ontheffing in Nederland te geven.! "# $ $ Dit rapport is mede tot stand gekomen door werk van Lotte Oostrom, Ron Pieper, Jaap Hakkaart, Karin Oosterlaken-Jongmans en Ilayda Özyildiz. 5