Verzilting Midden-Holland zomer 200}

Transcriptie

1 Verzilting Midden-Holland zomer 200} FRANS VAN KRUININGEN, HOOGHEEMRAADSCHAP VAN RIJNEAND De aanhoudende droogte van afgelopen zomer had een steeds lagere afvoer van de Rijn totgevolg. De verzuring vanuit zee dronggestaag landinwaarts. Medio augustus verzütten daardoorde inlaatpunten van de hoogheemraadschappen Rijnland en Schieland. Allerlei maatregelen werden getroffen 111 het waterhuishoudkundig systeem van Midden-Holland. Hierbij waren ookde hoogheemraadschappen, DeStichtseRijnlanden, Amstel, Gooi en fechten Rijkswaterstaat betrokken. Ecu landelijke discussie over zin en onzin van inlaat van verzili water, de noodzaak van pei(handhaving en wateraanvoer uit hetlj-meerwas hctgevolg. De hoogheemraadschappen, Schieland en Rijnland, met de inliggende waterschappen Wilck en Wiericke, De Oude Rijnstromen en Groot-Haarlemmermeer, zijn voor hun watervoorziening in de zomer afhankelijk van water afkomstig uit de Rijn. Rijnland en Schieland maken gebruik van inlaatpunten langs de Hoüandsche IJssel. heeft een inlaat vanuit het Brielse Meer.Via een pijpleiding onder de Waterweg wordt het water naar gepompt. onttrekt daarnaast ook water aan de boezem van Rijnland. De watervoorziening van Midden- Holland in een normale zomersituatie is weergegeven in afbeelding1. Het peilbeheer in de polder-boezemsystemen van Midden-Holland is in de regel aan marges gebonden die kleiner zijn dan 0,10 m tot 0,20 m. gebonden. Verdampingsverliezen worden dan ook steeds aangevuld met inlaatwater. Daarnaast is in Rijnland water nodig voor de bestrijding van interne verzilting. Brakke kwelpolders lozen verzilt water met chloridegehaltes tot1000 mg/l op de boezem. Verzilt water uit Noordzeekanaal (tot 2000 mg Cl/l) komt bij iedere schutting bij de sluis van Spaarndam de boezem op. Hoogwaardige heester-, bloemen- en bollenteelten bij Boskoop, Aalsmeer en de Bollenstreek en oeverlanden, zoals langs de Braassemermeer en Westeinderplassen, zijn gebaat met chloridegehalr.es die niet hoger liggen dan 200 mg/l. De interne verzilting wordt bestteden door water uit de HollandscheIf ssel in te laten en dit door de boezem te spoelen. De verzilting blijft zo beperkt tot Sluiting van de stormvloedkering in de Hoüandsche IJssel Meerdere malen is de suggestie gedaan om de stormvloedkering in de Hoüandsche IJssel te sluiten om verzilting van de Hoüandsche IJssel tegen te gaan. In een situatie waarbij bij Gouda water wordt onttrokken, is sluiting van de stormvloedkering echter niet zinvol. De stormvloedkering kan in die situatie slechts enkele getijden dicht blijven en bij openen dringt het verzilte water alsnog de Hoüandsche IJssel op. In situaties waarin extra verzilting van de Hoüandsche IJssel wordt verwacht (door een kortstondige stijging van de waterstand op zee, bijvoorbeeld tijdens een storm), kan het sluiten van de stormvloedkering in de Hoüandsche IJssel wel effectief zijn. chloridewaarden tussen 300 en500 mg/l in de omgeving van de verziltingsbronnen. In overige gedeelten van de boezem bedtagen de chloridewaarden maximaal 200 mg/l.voor de kastuinbouw in en Schieland mag het chloridegehalte niet hoger liggen dan 200 mg/l. Door de lage Rijnafvocr en zoutindtinging liep vanaf begin augustus het chloridegehalte in de monding van de Hoüandsche IJssel steeds verder op. Gemiddeld over het getij lagen de waarden rond de 500 mg/l. Doordat bij Gouda water aan de Hoüandsche IJssel werd onttrokken, 'kroop' het verzilte water langzaam de Hoüandsche IJssel op. Op15 augustus bedroeg het chloridegehalte bij Gouda 250 mg/l. Ten opzichte van het chloridegehalte in de Rijn was dit een verhoging met 100 mg/l. Dit was ook het moment dat via de pers bekend werd dat Rijnland 'zeewater' zou gaan inlaten. Schieland had inmid- Ajb.i Schema vandewateraanvoer 'm eennormalesituatie. Afb. z: Schema van de wateraanvoer bij verzilting. H

2 dels zijn inlating gestaakt en werd voorzien van water vanuit. Begin augustus wasal geanticipeerd op mogelijke verzuring van inlaatpunten en was de alternatieve aanvoerroute, de zogeheten kleinschalige wateraanvoer (KWA), operationeel. Via het gebied van de Stichtse Rijnlanden werd uiteindelijk zeven kubieke meter water per seconde vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal en delek naar Rijnland aangevoerd. Een beheersovereenkomsr tussen De Stichtse Rijnlanden, Rijnland,, Schieland en Rijkswaterstaat regelt deze aanvoer.van de genoemde hoeveelheid voert Rijnland drie kubieke meter naar, die daarvan volgens her akkoord weer één kubieke meter doorvoert naar Schieland.De waterbehoefte op dat moment was echter groter. kon volstaan met zijn reguliere aanvoer van vier kubieke meter per seconde uit het Brielse Meer. Schieland kreeg per seconde twee kubieke meter via uit dekwa, maar vier kubieke meter per seconde wasvoor Rijnland ontoereikend. De totale behoefte van Rijnland bedroeg toen ongeveer 15 kubieke meter, zodat alsnog verzilt water vanuit de Hollandsche IJssel ingelaten moest worden. Mede door de discussie die daarna is ontstaan over het inlaten van verzilt water, is op 26 augustus een aanvoerroute van water uit het IJ-meer via het beheersgebied van Amstel, Gooi en Vecht tot stand gebracht. In afbeelding 2 is de waterdoorvoer 111 Midden-Holland m die situatie weergegeven.de roodtinten symboliseren verzuring in de verschillende Warersystemen. Chloride in mg/l % i # Chlorideconcentratie in mg/l 22 augustus Gemaal bij Spaarndam (ROOOTl) Haarlem centrurn ( R i? 005 )Rjnqvaart tfaai&i;ha>4errrtro012\ Ringvaart^ijÇ^ui^(RO015)Ring^tbgBadhod(/e. Tre/vaart bij Vogelen&mgj (RO017) ^ ~ Mengpiint Gouwe bij' Doorvoer naar Tolhuissluis Doorvoer KWA Inlaat Hollandsche IJssel Aß). 3: Chloridegehalt«indeboezemvanRijnlandopde dag datde inlaatvandehollandscheijsselgestaaktwerd. Beleidskader Het besluit om verzilt water in te laten was gebaseerd op landelijk vastgesteld beleid. De Tweede Nota Waterhuishouding uit 1985 kent in geval van waterschaarste prioriteit toe aan het peilbeheet. Door peilen te handhaven wordt voorkomen dat waterkeringen en funderingen (gebouwen, infrastructuur) verzakken. Desnoods wordr dan verzilt water ingelaten om de peilen te kunnen blijven handhaven. De beleidsanalyse Policy Analysis Watermanagemenr Netherlands, die de grondslag vormt van de Tweede Nota Waterhuis- houding, liet indertijd zien dat de verzilting van Midden-Holland grotendeels bestreden kon worden door een aanvoerroute uit het Brielse Meer (pijpleiding) naar en een aanvoerroute met beperkte capaciteit uit het Amsterdam-Rijnkanaal en Lek naar Rijnland (dekwa). De aanleg van een apart kanaal van het Amsterdam-Rijnkanaal naar Rijnland was nier lonend. Gemiddeld zou dan eens in de20 jaar vcrzilringschade ontstaan. De schade werd gezien de geringe frequentie en de relarief geringe grootte acceptabel geacht. Toen vorig jaar voor her eerst na het droge jaar \yj6 sprake was van waterschaarste, bleken de uitgevoerde maatregelen effectief Verzilting in en Schieland trad uiteindelijk niet op. De verzilting van Rijnland was veel minder omvangrijk dan in 197(3. De inlaat van verzilt water leidde echter wel tot discussies en werd daarmee feitelijk niet geaccepteerd. Situatie in Rijnland Vanaf eind juli werd al rekening gehouden met de mogelijke verzilting van de Holland- Tabel1. HoeveelhedendoorRijnland ingelatenwater. totale inlaat inlaat Gouda KWA IJmeer (Gouda +KWA + THS] Hollandsche IJssel via THS Rijnland 10 s m 3 10 s m m' naar io 6 m 3 vanaf instellen KWA io 6 m 3 tot moment verzilten inlaat Gouda (15 augustus) vanaf15 augustus tot staken KWA (9 oktober) totaal 70 5.Ï 127 (normaal 40-60) H

3 Ajb. 4: De kleinschalige wataaanvoer. A/b. 5: De doorvoerroute vanaf het IJ-meerdoor het,gebied van Amstel, Gooi en Vecht (met de afsluitingen van de zijtakken van de Amstel). seheijssel.een aantal maatregelen werdal getroffen, zoalshetopstarten vanhetoverleg omdekwa operationeel temakenende aanlegvannoodaanvoerroutesinpolderster weerszijde vandegouwe (waterschapwilcken Wiericke)omwatervanuitde OudeRijn in plaatsvandegouwete kunnen inlaten.op 15 augustus verzilttedeinlaat bijgouda. Omdat deaanvoervanuitde KWA de waterbehoefte nietkondekken,werdtochnogverziltwater ingelaten.degouwe verzilttemetchloridewaarden tot 300 à 400 mg/l.indeoverigedelen vandeboezemnamde verziltingnog niettoe totbovende normwaarden.op het puntwaar degouweenouderijn samenkomen, mengde het verzilteinlaatwater uitdegouwe namelijk met (zoet)kwa-water uit de OudeRijn.Pas daarna verspreiddehetwaterzichverderdoor deboezem.sobek-berckemngen meteen modelvandeboezemvanrijnland gavenaan datde doorspoelingvandeboezemmereenderdekon wordengereduceerd. Hetgevolg zou zijn datde interne verziltingvan het noordelijkdeelvandeboezemwelgeleidelijk aanzou toenemen.deze toenamewerdvooreen periodevaneen aantalwekenacceptabelgeacht.de inlaatbehoefte werddaarmeemet tweekubiekemeterpersecondegereduceerd. koop * ' Bodëgraafse steil spuikoker Bodegraven... k «T; "r] Omdatde droogteaanhield,kwamde aanvoerroute vanuit hetij-meerviade Amstel naarhetgebiedvanrijnland inbeeld.het nadeelvandeze routewas dat,voordat het wateruirhetij-meerrijnland zou bereiken, eerstbrakwater metchlorideconcentratiesvan 800 à 1000 mg/l uit de Amstel (afkomstig van poldergroot-mijdrecht) naarrijnland zou stromen.bovendienzouhindervoorscheepvaartin Amsterdam ontstaan.inrijnland moesten kanalen tijdelijk metdamwand wordenafgesloten om hetbrakkewaterviaeen zo'n kortmogelijke wegaf te kunnen voeren. H 2 O

4 Bij de voorbereiding van deze route is gebruik gemaakt van SOBEK-berekeningen. Met een model van de Amstel (zie hierna) werd door het Waterloopkundig Laboratorium uitgerekend welke concentraties te verwachten waren bij de Tolhuissluis. Rijnland rekende vervolgens weer met zijn model van de eigen boezem de doorvoer van het brakke water door. Op basis daarvan werd een meest optimaal afvoerscenario gekozen. De doorvoer van het brakke water zou ongeveer een week duren. Op vrijdag 22 augustus werd besloten water uit het IJ-meer aan te voeren. De inlating bij Gouda werd die dag gestaakt en dekwa werd verhoogd van zeven naar tien kubieke meter pet seconde. In het weekend werden voorbereidingen getroffen om de Drecht,Leidsche Vaart en Zegerplas met damwanden af te sluiten Dinsdagochtend 26 augustus was de aanvoerroute via de Tolhuissluis (THS-route) operationeel. De capaciteit varieerde tussen de ro en 13 kubieke meter per seconde. Langs het Aarkanaal en de Gouwe werden continueegvmetingen uitgevoerd die met GSM-internetverbindingen direct uitleesbaar waren. Aan de hand van de geactualiseerde metingen werden met SOBEK nieuwe prognoses gemaakt. Uiteindelijk heeft de aanvoer uit het IJ-meer18 dagen gefunctioneerd. Intussen liep waterbehoefte door de veranderde weersomstandigheden terug. Het water uit KWA en IJ-meer kon daarom ook gebruikt worden om de intussen langzaam oplopende interne verzilting van de boezem te bestrijden. Door de aanhoudende lage rivierafvoeren en de toch nog steeds verzilte Hollandsche IJssel is dekwa uiteindelijk tot begin oktober operationeel geweest. Tabel 1 geeft de door Rijnland in 2003 ingelaten hoeveelheden water weer. de Enkele en de Dubbele Wiericke, de Lange en Korte Linschoten en in de Lopikerwaard. Foto's van een boerderij bij Harmeien die met zandzakken beschermd moest worden tegen hoge waterstanden haalden de landelijke pers onder de kop 'Wateroverlast op hoogtepunt droogte'. Om goede doorvoer van water uit de Lopikerwaardroute te krijgen, moest de Gekanaliseerde Hollandsche IJssel door Rijkswaterstaat op peil gehouden geworden met het Noordergemaal in de stad Utrecht. Het opstarten van de KWA verliep vanaf begin augustus in stappen. Als eerste werd de Lopikerwaardroute ingesteld. Daarna werd de Leidsche/Oude Rijnroute in gebruik genomen door het aanzetten van één vijzel van het gemaal De Aanvoerder. Vaarverboden werden uitgevaardigd voor onder meer de Leidsche Rijn en Oude Rijn. In de eerste week van augustus bedroeg de aanvoer gemiddeld drie kubieke meter per seconde. Daarna was het nog een hele opgave om op de afgesproken zeven kubieke meter te komen. Eén van de redenen was dat door 'hoge' boezemstanden in Rijnland het verval over de sluis bij Bodegraven re klein werd. Vanaf 16 augusrus kon de afgesproken hoeveelheid doorgevoerd worden. In de laatste week van augustus kon een debiet van tien kubieke meter per seconde doorgevoerd worden. Door het verder optimaliseren van de aanvoerroutes en de intussen verminderde verdamping kon daarna vrij eenvoudig een even grote afvoer worden gerealiseerd. Aanvoerroute uit IJ-meer bij Amstel, Gooi en Vecht Het water uit het IJ-meer werd via gemaal Zeeburg in Amsterdam ingelaten. Een deel daarvan (vijf kubieke meter per seconde) werd gebruikt om (regulier) de Amsterdamse grachten door te spoelen. De rest, ongeveer ro tot t3 kubieke meter per seconde, was bestemd voor Rijnland en werd via de Amsrel naar Rijnland doorgevoerd. Onder normale omstandigheden voert de Amstel water af naar het IJ. Om stroming in omgekeerde richting tot stand te brengen, werd de verbinding met het IJ verbroken. Sluizen in de Amsterdamse grachten werden gesloten, waaronder de bekende Amstelsluizen. Zijtakken van de Amstel als de Bullewijk, de Oude Waver en de Groote Heicop werden afgesloten. Voor de scheepvaart leverde dit een aantal stremmingen op. Schepen tot45 meter konden nog geschut worden. Grotere schepen moesten via een omweg (de sluis bij Driemond) naar het Amsterdam-Rijnkanaal en Noordzeekanaal. De afsluitingen van de Bullewijk, Oude Waver en de Groote Heicop moesten voorkomen dat het zoete IJ-meerwater vermengd werd met brak water. Mer een SOBEK-model van de Amstelboezem, dat voor dit doel speciaal door WLDelft Hydraulics was aangepast, werden berekeningen uitgevoerd over de doorvoer van het brakke water in de Amstel en aanvoer van het zoete water uit IJmeer. Tijdens de doorvoer werden steedsegvmetingen uitgevoerd. Op vrijdag 29 augustus was het IJ-meerwater bij de Tolhuissluis aangekomen. In de daaropvolgende twee weken stroomde vrijwel uitsluitend IJ-meerwater door de Amstel. Ook in de Amsterdamse grachten was veel IJ-meerwater aanwezig.af en toe steeg het peil in de Amstel iets te hoog, waardoor tijdelijk het gemaal Zeeburg heeft uitgestaan om het peil in de Amstel weer te laten zakken. Watervoorziening kon zijn boezem en polders van voldoende water voorzien. Eerst werd het peil iets hoger gehandhaafd dan streefpeil, later werd een lager streefpeil gehandhaafd vanwege verwachte neerslag. KWA in de Stichtsc Rijnlanden De kleinschalige wateraanvoer ligt in het beheersgebied van De Stichtse Rijnlanden en bestaat uit twee aanvoerroutes: één route loopt via de Lopikerwaard, Gekanaliseerde Hollandsche IJssel, Enkele Wiericke en Oude Rijn, de andere route via de Leidsche Rijn en Oude Rijn. Bij de sluis in de Oude Rijn bij Bodegraven 'mondt' dekwa uit in de boezem van Rijnland. Aft). 6: Dechloridegehaltesiti. ' Hooghecrmaadwhap van Chloride mg/liter in boezemwateren 22 augustus 2003 chloride mg/liter O < 100 O O O »400 /\/ grootboezemwater Poldergrens j Waterschap Om dekwa tot stand te brengen zijn diverse gemalen en inlaten nodig. De belangrijkste daarvan zijn het gemaal De Aanvoerder (vanuit het Amsterdam-Rijnkanaal naar Leidsche Rijn) en gemaal de Koekoek (vanuit Lek naar de Lopikerwaard). De aanvoer veroorzaakte een verhoging van waterstanden op de Leidsche en Oude Rijn, aanvoer uit Brielse Meer afvoer naar z 71 Schieland H20

5 Aanvoer tot 15 juli Aanvoer van 15 juli tot 2 aug. Aanvoer van 2 aug. tot 30 sept. Aanvoerna 30 sept Schieland hfiula Ringvaart Schieland Rotteboezem weg-nieuwe Maas m Aft 7: Wateraanvoer enstroomrichtingenbinnenschielcmd. De hoofdinlaat vanuit het Brielse Meer was reeds voorafgaand aan de inwerkingtreding van de KWA volop in bedrijf De kwaliteit van dit inlaatwater is beter dan het water vanuit Rijnlands boezem. Het inlaatpunt vanuit Rijnland bij Leidschcndam is pas op 31 juli in gebruik genomen. Gemaal Winsemius is langdurig 24 uur per dag met de volle capaciteit van vier kubieke meter per seconde in bedrijf geweest. In die periode is totaal 15 miljoen kubieke meter water vanuit het Brielse Meer aangevoerd. Aanvankelijk werd vijf kubieke meter per seconde vanuit Rijnland aangevoerd. Later is op basis van de KWA-afspraken drie kubieke meter ingelaten. Uiteindelijk is in totaal via Rijnland negen miljoen kubieke meter water aangevoerd. Naast aanvoer van water voor 'eigen' gebruik, isvia de Bergsluis te Rotterdam zo'n zes miljoen kubieke meter water doorgevoerd naar Schieland. Voor het handhaven van een voldoende laag chlondegehalte nabij de Bergsluis, moest circa zeven miljoen kubieke meter schut- en lekwater van de Parksluizen te Rotterdam afgevoerd worden. Deze hoeveelheid is samen met de aan Schieland geleverde zes miljoen kubieke meter groter dan de te Leidschendam via Rijnland aangevoerde negen miljoen kubieke meter. Daaruit valt de conclusie te trekken dat aanvoer van zoet water uit het Brielse Meer voor de waterhuishouding van zowel als Schieland van wezenlijk belang is geweest. Watervoorziening Schieland Schieland heeft twee boezemsystemen binnen zijn beheersgebied (circa ha): de Rotteboezem met een inlaat water vanuit de Nieuwe Maas bij gemaal Schilthuis in Rotterdam en de Ringvaartboezem met een inlaat vanuit de Hollandschc IJssel (Snelle Sluis bij gemaala. Kroes bij Moordrecht). Vanaf half juli was al sprake van een zouttong op de Nieuwe Maas. De inlaat in de Nieuwe Maas kon daardoor niet meer worden gebruikt. Vanaf dat moment werd voor het hele gebied water ingelaten uit de Hollandsche IJssel. Vanaf 2 augustus werd twee kubieke meter water per seconde ingelaten vanuit s boezem via de Bergsluis in Rotterdam (de KWA-overeenkomst voorzag in slechts de helft). De reguliere inlaat vanuit de Hollandsche IJssel ging dicht op 12 augustus. Tot 30 september bleef de Bergsluis de belangrijkste aanvoerroute van zoet water voor Schieland. Tussentijds is deze aanvoer enkele malen afgesloten geweest, omdat via Parksluizen verzilt water in s boezem was binnengedrongen. In totaal isvia de Bergsluis circa zes miljoen kubieke meter water ingelaten. Na 30 september is door Schieland weer ingelaten vanuit de Hollandsche IJssel. De droge periode was reeds enige weken overbrugd, maar tot die tijd was nog sprake van verhoogde chlorideconcentraties in de Hollandsche IJssel. Met deze inlaat werd ook de Rotte van water voorzien, omdat bij gemaal Schilthuis nog steeds geen water kon worden ingelaten door te hoge zoutgehalten in de Nieuwe Maas. opgepakt in de reeds lopende Droogtestudie Nederland en de Regionale Verkenning Zoetwatervoorziening Midden-West Nederland, die beide getrokken worden door Rijkswaterstaat. Daarnaast is Rijnland bezig met een studie naar verziltingsbestrijding en toekomstig peilbeheer. Het Crisis Onderzoeks Team heeft inmiddels namens alle partijen de samenwerking en besluitvorming geëvalueerd. Hieruit blijkt dat het besluitvormingsproces op hoofdlijnen tijdig (instellen KWA en aanvoer uir IJ-meer) plaatsvond en goed georganiseerd was. Wel wordt geconcludeerd, dat ondanks dat veel energie is gestoken in communicatie naar de media en andere betrokkenen, het effect ervan minder is geweest dan mogelijk was, omdat een weloverwogen communicatiestrategie ontbrak. De vraag of er uiteindelijk schade voor de heestertelers en het ecosysteem is geweest, kan vooralsnog met nee beantwoord worden. De tijdige aanvoer van water uit het IJ-meer heeft daar mede aan bijgedragen. Achteraf uitgevoerde SOBEK-berekeningen laten echter wel zien dat, vanwege de intussen teruglopende watervraag zonder aanvoer vanuit het IJ-meer, maar wel met tien kubieke meter per seconde van dekwa, er niet veel water meer uit de Hollandsche IJssel zou zijn ingelaten. De Gouwe zou dan wel nog een aantal weken verzilt zijn gebleven. Er zou dan ook onvoldoende water zijn geweest om de interne verzilting in het noorden van de boezem van Rijnland te bestrijden. De vraag of deze verzilting tot schade zou hebben geleid, kan niet zonder meer met nee beantwoord worden. Het gemiddelde chloridegehalte in s boezemwater buiten de regio Rotterdam/Schiedam schommelde in de beschouwde periode rond de 140 mg/l. Dit was wel iets hoger dan in voorgaande jaren, toen de gemiddelden onder de 100 mg/l lagen, maar nog ruimschoots onder de grens van 200 mg/l. Alleen in de omgeving van de schutsluizen te Rotterdam en Schiedam zijn hogere chloridegehalten gemeten als gevolg van ingekomen lek- en schutwater vanuit de Nieuwe Maas. Evaluatie De vraag of handhaving van het peil terecht een hogere prioriteit had dan de bestrijding van verzilting, is inmiddels beantwoord door een groep van experrs, die vastgesteld hebben dat deze prioriteit inderdaad nog steeds geldig is (zie onder andere H,0 nr. 20/2003). Andere vragen als moet het beleid bij (landelijke) waterschaarsre bijgesteld worden, moet er een aparte aanvoerroute komen of zijn zoetwaterbergingsgebieden nodig, worden Aan ditartikel werktenmee: Jan Smorenbur^ van het Hoogheemraadschap DeStichtsc Rijnlanden, Hikja Sikma vanhethoogheemraadschap AmstelGooienVecht, PeterBeukema van het Hoogheemraadschap van Del/land, MirabelLoosvanhetHoogheemraadschapvan Schielanden ArdKamsteeg van Rijkswaterstaat Directie Zuid-Holland. H