In perspectief. Gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke beperking. Robert Didden (redactie)

Transcriptie

1 In perspectief

2 In perspectief Gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke beperking Robert Didden (redactie) Bohn Stafleu van Loghum Houten 2006

3 2006 Bohn Stafleu van Loghum, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN-10: ISBN-13: NUR 848 Ontwerp omslag: designwork bno, Peter Bos Ontwerp binnenwerk: TEFF Typography Automatische opmaak: Alfabase, Alphen aan den Rijn Eerste druk, eerste oplage 2006 Eerste druk, tweede oplage 2007 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Voorwoord 1 Gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke beperking: een inleiding 3 Robert Didden 1 Aard, ernst, comorbiditeit en beloop van gedragsproblemen en psychiatrische stoornissen bij kinderen en jeugdigen met een verstandelijke beperking 21 Mariëlle Dekker, Jolanda Douma, Karen de Ruiten en Hans Koot 2 Lichte verstandelijke beperking: een klinischgenetische invalshoek 41 Leopold Curfs, Connie Schrander-Stumpel en Robert Didden 3 Mensen met een lichte verstandelijke beperking: psychodiagnostisch een tussencategorie 53 Dirk Kraijer 4 Gehechtheid, stress, gedragsproblemen en psychopathologie bij mensen met een lichte verstandelijke beperking: aanzetten voor interventie 67 Cees Janssen en Carlo Schuengel 5 Probleemoplossingsvaardigheden en competentiebeleving van kinderen met een lichte verstandelijke beperking 85 Maroesjka van Nieuwenhuijzen en Christel Elias

5 6 Gedragsanalyse en cognitieve gedragstherapie bij mensen met een verstandelijke beperking: een tussenbalans 101 Robert Didden 7 Toepassing van procedures van zelfmanagement bij jeugdigen met een lichte verstandelijke beperking 127 Petri Embregts 8 Over de toepassing van EMDR bij de behandeling van mensen met een lichte verstandelijke beperking 145 Gert Tharner 9 Psychiatrische diagnostiek en behandeling bij een dubbele diagnose 169 Maarten Otter en Jan Buitelaar 10 Mogelijkheden van video-hulpverlening binnen de zorg voor jongeren met een lichte verstandelijke beperking 191 Jan Janssens en Luud Muller 11 Verstandelijke beperking en de wet: klinische behandeling van mensen die met justitie in aanraking komen 211 Harm Boer, Caryl Mogan en Leopold Curfs 12 Behandeling van gedragsproblemen en psychiatrische stoornissen bij adolescenten en volwassenen: een aanzet tot deeltijdbehandeling 225 Marsja Mulder, Robert Didden, Annie Lenderink en Jan Enserink 13 Psychotherapeutische en gedragsanalytische interventies bij kinderen en volwassenen met een lichte verstandelijke beperking: een meta-analyse 249 Robert Didden, Wietske van Oorsouw en Hubert Korzilius Personalia 263 Register 267

6 Voorwoord De zorg voor mensen met een verstandelijke beperking heeft de laatste decennia de nodige veranderingen ondergaan. Deze betreffen niet alleen de terminologie (van zwakzinnigheid naar mensen met een verstandelijke beperking ), maar ook de visie op deze doelgroep. Waar voorheen de nadruk primair op de verstandelijke handicap uitgedrukt in een IQ lag, worden nu ook de mogelijkheden en vaardigheden van mensen met een verstandelijke beperking onderkend. Hiermee komt ook de zorgvraag in een ander licht te staan. Discussies rondom sociale integratie en inclusie zijn in volle gang; een zeer positieve ontwikkeling die veel meer aan de behoeftes van het individu tegemoetkomt. Dit impliceert dat het algehele functioneren van mensen met een verstandelijke beperking in kaart dient te worden gebracht om de juiste ondersteuning te kunnen bieden. Deze veel subtielere en bredere wijze van diagnosticeren beoogt tegelijkertijd een indicerende functie, waaruit is gebleken dat er zeer complexe gedragsbeelden zijn, die een uiterst intensieve zorg vragen. Zo zijn er mensen met een verstandelijke beperking die een psychiatrische stoornis hebben en ernstige gedragsproblemen vertonen. Het samengaan van deze problemen leidt vooral bij mensen met een lichte verstandelijke beperking tot grote handelingsverlegenheid, een reden te meer om hier expliciet aandacht aan te besteden. Elk concept (gedragsprobleem, psychiatrische stoornis en lichte verstandelijke beperking) vraagt op zich om een nadere definiëring, met name als het om de zorgindicatie gaat. Alleen al de aanduiding licht verstandelijk beperkt roept de nodige vragen op. Verwachten we van deze groep te veel vanwege de term licht verstandelijk beperkt? Is er wel sprake van een groep mensen met een lichte verstandelijke beperking of is de variatie veel te groot om van één groep te kunnen spreken? Vragen die nog altijd niet zijn beantwoord, maar die wel hebben geleid tot onderzoek naar deze veronderstelde doelgroep. Hoewel dergelijk onderzoek nog beperkt is, vinden we aanwijzingen voor een zeer grote diversiteit, die met name door de vaak voorkomende gedragsproblemen en de bijkomende psychiatrische stoornissen wordt bepaald. Als het om de zorgvraag gaat, lijkt het adaptieve functioneren deze groep veel beter te karakteriseren dan het IQ. Het IQ wordt vooral gebruikt voor selectie in bijvoorbeeld de bepaling van het soort onderwijs, maar zegt nog niets over het individuele zorgplan. Mensen met een lichte verstandelijke beperking zonder

7 2 In Perspectief genoemde bijkomende problemen functioneren relatief gezien goed. Binnen hun mogelijkheden is sprake van sociale integratie en inclusie. De andere groep daarentegen stelt de maatschappij voor grote problemen. Alleen al vanuit dit oogpunt is onderhavig boek van grote waarde. Het plaatst deze problematiek in zijn volle complexiteit op de agenda. De titel: In perspectief. Gedragsproblemen, psychiatrische stoornissen en lichte verstandelijke beperking is goed gekozen en verwijst naar een specifieke doelgroep die door drie factoren een zekere eenheid vormt. De redacteur, Robert Didden, heeft getracht op wetenschappelijk verantwoorde wijze verschillende aspecten van deze groep te belichten. Hij schuwt de discussie over uiteenlopende visies niet en heeft een dertiental hoofdstukken bijeengebracht, die zowel inzicht in de aard en prevalentie van de betreffende problematiek bieden, alsook diagnostische en behandelingsmogelijkheden beschrijven. Het geeft een uitstekend overzicht van de hedendaagse kennis op dit terrein. Er is tevens gepoogd om wetenschappelijke kennis in klinisch handelen te vertalen. Sommige hoofdstukken zijn meer theoretisch van aard, andere meer praktisch, hetgeen een goed evenwicht vormt en het leesbaar maakt voor zowel onderzoekers als hulpverleners. De achterliggende boodschap is helder: hoe kan de kwaliteit van bestaan van deze zeer complexe doelgroep worden verbeterd? Wetenschappers en clinici dienen de handen ineen te slaan om tot het gewenste resultaat te komen. Er zijn nog veel open vragen en er moet nog veel gebeuren, maar het onderhavige boek plaatst het huidige proces op uitstekende wijze in perspectief. Leiden, juni 2005 Ina van Berckelaer-Onnes