Protocol vermoeden kindermishandeling en huiselijk geweld voor gastouders. Gastouderbureau Berend Botje

Transcriptie

1 Protocol vermoeden kindermishandeling en huiselijk geweld voor gastouders Gastouderbureau Berend Botje Versie augustus 2017

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Wet Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling... 3 Wat zijn de signalen?... 3 Kenmerken van het kind... 3 Kenmerken van de ouders... 4 Sociale en economische omstandigheden... 4 Dilemma s... 4 Wat kunt u doen?... 4 Hoe ondersteunt gastouderbureau Berend Botje u?... 4 Hoe gaat u om met privacy?... 5 Meldrecht... 5 Meldplicht... 5 Routes bij vermoeden van geweld- of zedendelict door medewerker... 6 Registreren... 8 Waar kunt u meer informatie krijgen?... 8 Sociale kaart... 8 Bijlage 1 Bespreken van zorgen met ouders... 9 Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 2 van 11

3 Inleiding Als gastouder kunt u soms te maken hebben met kinderen van wie u vermoedt dat zij thuis of ergens anders mishandeld worden. Vaak heeft u geen concreet bewijs, maar is het meer een niet-pluisgevoel. Dit protocol biedt wat richtlijnen hoe u hiermee om kunt gaan. Kindermishandeling is een moeilijk onderwerp, maar helaas komt het overal voor. Ook in gezinnen waar u het in eerste instantie niet zou verwachten. In Nederland zijn ruim 3 op de 100 kinderen slachtoffer van kindermishandeling. Wet Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling Sinds 2013 is de Wet Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling een feit. Dit betekent dat een organisatie een meldcode moet hebben. Er zijn wettelijk een aantal eisen vastgesteld waaraan de meldcode moet voldoen. Organisaties stellen de meldcode zelf op. Berend Botje heeft de meldcode verwerkt in het protocol Vermoeden kindermishandeling voor het gastouderbureau en in dit protocol, dat er is voor u als gastouder. In het protocol Vermoeden kindermishandeling voor het gastouderbureau zijn een aantal stappenplannen te vinden die gelden bij verschillende vermoedens van kindermishandeling en huiselijk geweld, namelijk: - De ouder of een derde heeft een vermoeden dat het kind mishandeld wordt of getuige is van huiselijk geweld binnen het gastgezin. - De gastouder of een derde heeft een vermoeden dat het kind mishandeld wordt of getuige is van huiselijk geweld in de thuissituatie. - De ouder, gastouder of een derde heeft een vermoeden van een mogelijk geweld- of zedendelict door een medewerker. - Er is een vermoeden van ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen kinderen onderling. Deze stappenschema s worden gevolgd door de medewerkers van het gastouderbureau. Iedere gastouder heeft de verantwoordelijkheid om zorgen te signaleren en deze zorgen zo snel mogelijk te bespreken met de bemiddelingsmedewerker. Dit betekent dat u alert bent op signalen die mogelijk wijzen op kindermishandeling. Hieronder leest u meer over hoe te handelen en hoe uw bemiddelingsmedewerker en het gastouderbureau u ondersteunen als u kindermishandeling vermoedt. Wat zijn de signalen? Er zijn verschillende vormen van kindermishandeling: lichamelijke mishandeling, emotionele mishandeling, seksueel misbruik, maar ook lichamelijk verwaarlozing, emotionele verwaarlozing en getuige zijn van huiselijk geweld. De volgende opsomming geeft u een idee welke factoren kunnen wijzen op kindermishandeling. Dit is echter geen complete lijst. Meestal is er sprake van meerdere signalen die tegelijkertijd spelen. Met de bemiddelingsmedewerker kunt u altijd een uitgebreidere signalenlijst doornemen. Kenmerken van het kind Stil, teruggetrokken Erg nerveus Agressief Contact vermijdend Weinig zelfvertrouwen Slecht verzorgd Regelmatig blauwe plekken of verwondingen Plotselinge verandering in gedrag die niet logisch te verklaren valt (plotseling onzindelijk, verzet bij het verschonen, angstig, agressief) Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 3 van 11

4 Kenmerken van de ouders Onverschillig Niet ingaan op zorgen/zorgen wegwuiven Niet betrokken Agressief Gestrest Geeft aan het kind niet meer aan te kunnen Regelmatig negatief praten over het kind Kleedt het kind te warm of te koud aan Onredelijke eisen stellen aan het kind of de gastouder Er slecht, onverzorgd uitzien Sociale en economische omstandigheden Werkloos zijn of worden Geldproblemen Relatieproblemen Scheiding Alleenstaande ouder Verslavingsproblemen Veelvuldige verhuizing Dilemma s Als gastouder raakt u snel in een dilemma: Is het wel kindermishandeling? Ik zie het vast verkeerd, ik weet het immers niet zeker. Het zal wel meevallen, het zijn zulke aardige ouders, mag ik mij er wel mee bemoeien? Ons advies is: neem uw niet-pluisgevoel serieus. Het is goed extra alert te zijn wanneer plotseling ander gedrag optreedt en als dit langere tijd aanhoudt. Bijvoorbeeld wanneer het kind zich verzet wanneer u het verschoont, plotseling onzindelijk of agressief wordt of opeens moeite heeft met eten en drinken. Wat kunt u doen? Probeer zo onbevangen mogelijk te reageren op signalen en open vragen te stellen: Goh, je hebt een blauwe plek. Hoe is dat gebeurd? Bespreek met ouders geen vermoedens van mishandeling, maar praat over concreet gedrag waarover u zich zorgen maakt: Ik merk dat Ruben vaak met een vieze luier bij mij binnenkomt en al een langere tijd luieruitslag heeft, hoe gaan jullie daar thuis mee om? Vaak is kindermishandeling een gevolg van onmacht. Veroordeel de ouders daarom niet, maar draag wel uw eigen pedagogische inzichten uit. Bijvoorbeeld wanneer een ouder zegt: Je mag haar gerust een tik geven als ze niet wil luisteren, dat doen wij ook. Geef dan duidelijk aan hoe u in zo n situatie reageert. Wanneer uw vermoeden van kindermishandeling groeit, schrijf dan de signalen op (zie kopje Registreren hieronder). Ze zijn een belangrijk hulpmiddel in het gesprek met de bemiddelingsmedewerker. Neem bij zorgen altijd contact op met de bemiddelingsmedewerker en bespreek uw vermoedens. Zij weet welke stappen genomen moeten worden en kan u ondersteunen. Hoe ondersteunt gastouderbureau Berend Botje u? In een gesprek met de bemiddelingsmedewerker kunt u uw zorgen en angsten bespreken. Samen maakt u een inschatting van de ernst van de situatie. De bemiddelingsmedewerker bespreekt de situatie met haar leidinggevende en eventueel een aandachtsfunctionaris kindermishandeling. Een aandachtsfunctionaris is een speciaal opgeleid persoon binnen de organisatie. Samen maken zij een plan van aanpak. Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 4 van 11

5 De bemiddelingsmedewerker bespreekt het plan van aanpak met u en zij houdt u op de hoogte van verdere ontwikkelingen. De bemiddelingsmedewerker kan u om informatie vragen over de ontwikkeling, het gedrag en de thuissituatie van het betreffende kind. Dit om het vermoeden verder te kunnen onderzoeken. De bemiddelingsmedewerker kan u ook vragen (samen) een gesprek met ouder(s) aan te gaan. Gesprekken voeren met ouders over zorgen kan best lastig zijn. In bijlage 1 vindt u aandachtspunten en tips voor het bespreken van zorgen met ouders. Als de bemiddelingsmedewerker en haar leidinggevende in overleg met de aandachtsfunctionaris besluiten melding te doen bij Veilig Thuis wordt dit uiteraard met u besproken. Er zal onder meer aandacht zijn voor de opvang van het kind en uw veiligheid. De aandachtsfunctionaris verzorgt de contacten met Veilig Thuis. Veilig Thuis is er voor iedereen die zich zorgen maakt over of dader of slachtoffer is van kindermishandeling en huiselijk geweld. Hoe gaat u om met privacy? Als gastouder en professional heeft u een beroepsgeheim. Dit betekent dat u zonder toestemming van ouders geen informatie over kinderen en ouders aan anderen mag verstrekken. Zorg dat informatie over kinderen en gezinnen altijd binnenshuis blijft. Emoties kunnen de privacy in gevaar brengen. Soms wilt u als gastouder uw collega-gastouders, buren, vrienden, familie enzovoorts als uitlaatklep gebruiken. Dit is begrijpelijk, maar qua privacy niet de juiste manier om met de situatie om te gaan. Overleg alleen met de bemiddelingsmedewerker, leidinggevende van de bemiddelingsmedewerker en aandachtsfunctionaris. Wees zorgvuldig met schriftelijke informatie. De ouder heeft recht op inzage in verslagen, formulieren en observatieverslagen. Alleen als het anonieme werkaantekeningen zijn, heeft de ouder geen inzagerecht. Schrijf daarom alsof de ouder over uw schouder meekijkt. Beschrijf alleen gedrag dat u daadwerkelijk gezien hebt en wees voorzichtig met interpretaties (zie ook het kopje Registreren hieronder). Als u contact wilt opnemen met een andere instelling (bijvoorbeeld de school of het consultatiebureau) neem dan altijd eerst contact op met uw bemiddelingsmedewerker om te overleggen. Meldrecht Als gastouder en professional heeft u bij een vermoeden van kindermishandeling een meldrecht. Dit betekent dat u het recht heeft om vermoedens van kindermishandeling te melden bij Veilig Thuis, zo nodig zonder toestemming van het kind of de ouder. Omdat een melding bij Veilig Thuis voor kinderen en ouders heel ingrijpend is, is het belangrijk om heel goed af te wegen of dat de juiste stap is. Overleg dit altijd met uw bemiddelingsmedewerker. Daarnaast houdt het meldrecht in dat u op verzoek van Veilig Thuis informatie over het kind of zijn ouder mag verstrekken aan Veilig Thuis, dit eveneens zonder toestemming van het kind of de ouder. Neem wel altijd contact op met uw bemiddelingsmedewerker als u een dergelijk verzoek van Veilig Thuis krijgt. Veilig Thuis heeft over het algemeen de voorkeur dat de melders niet anoniem blijven. Uiteraard zijn hier uitzonderingen op, bijvoorbeeld als dit de veiligheid van u of het kind verstoort of als het de vertrouwensrelatie met het gezin verstoort. Meldplicht Bij een vermoeden van een geweld- of zedendelict door een medewerker van Berend Botje, geldt er een aparte route. Deze route is wettelijk verplicht. Bij een geweld- of zedendelict gaat het om lichamelijk geweld of seksuele mishandeling. Onder medewerker wordt ook een gastouder of een volwassen huisgenoot van de gastouder verstaan. In dat geval heeft u een Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 5 van 11

6 meldplicht naar de organisatie. Een dergelijk vermoeden meldt u bij Berend Botje aan één van onze aandachtsfunctionarissen. De aandachtsfunctionaris heeft de plicht om de situatie te melden bij de vertrouwensinspecteur van het onderwijs. Op advies van de vertrouwensinspecteur worden vervolgstappen ondernomen. Het is niet wenselijk dat uzelf contact opneemt met de vertrouwensinspecteur. Een vertrouwensinspecteur kan een officieel onderzoek instellen naar de situatie. Dit kan grote, ook negatieve, gevolgen hebben voor uzelf, uw collega s, kinderen en ouders. Om ervoor te zorgen dat uzelf, collega s, kinderen en ouders niet onnodig geconfronteerd worden met een officieel onderzoek en alle gevolgen van dien, is binnen Berend Botje de volgende afspraak gemaakt. Alleen de aandachtsfunctionaris neemt indien nodig contact op met de vertrouwensinspecteur van het onderwijs. In het geval dat u het idee heeft dat u met uw zorgen niet terecht kunt bij iemand binnen Berend Botje, kunt u zelf contact opnemen met de vertrouwensinspecteur. Routes bij vermoeden van geweld- of zedendelict door medewerker Op de volgende pagina vindt u een schema met de routes bij een vermoeden dat een medewerker van Berend Botje lichamelijk of seksueel geweld gebruikt tegen een kind in de opvang: Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 6 van 11

7 Situatie Actie Vervolg Extra informatie U heeft het vermoeden dat een medewerker van Berend Botje lichamelijk of seksueel geweld gebruikt tegen een kind dat bij of via Berend Botje opgevangen wordt. (Dit vermoeden kan ook ontstaan zijn doordat een kind, ouder of derde contact met u heeft gezocht.) U bent verplicht het vermoeden direct bij één van de aandachtsfunctionarissen te melden (telefoon, mail of langskomen). De aandachtsfunctionaris neemt contact op met de vertrouwensinspecteur over de melding. De aandachtsfunctionaris krijgt advies van de vertrouwensinspecteur over het wel of niet doen van aangifte en eventuele andere stappen. De persoon over wie het vermoeden bestaat, wordt niet geïnformeerd. Dit, om het eventuele onderzoek niet te beïnvloeden. Een medewerker van Berend Botje heeft het vermoeden dat u of een volwassen huisgenoot lichamelijk of seksueel geweld gebruikt tegen een kind dat via Berend Botje opgevangen wordt. (Dit vermoeden kan ook ontstaan zijn doordat een kind, ouder of derde contact met de medewerker heeft gezocht.) Deze medewerker is verplicht het vermoeden direct bij één van de aandachtsfunctionarissen te melden (telefoon, mail of langskomen). De aandachtsfunctionaris neemt contact op met de vertrouwensinspecteur over de melding. De aandachtsfunctionaris krijgt advies van de vertrouwensinspecteur over het wel of niet doen van aangifte en eventuele andere stappen. U wordt niet over de melding geïnformeerd. Dit, om het eventuele onderzoek niet te beïnvloeden. U heeft een vermoeden dat de directeur lichamelijk of seksueel geweld gebruikt tegen een kind dat via Berend Botje opgevangen wordt. (Dit vermoeden kan ook ontstaan zijn doordat een kind, ouder of derde contact met u heeft gezocht.) U moet aangifte doen bij de politie, met of zonder hulp van de vertrouwensinspecteur. U kunt eventueel overleggen met de vertrouwensinspecteur. Deze inspecteur kan u begeleiden bij het doen van aangifte. De vertrouwensinspecteur is tijdens kantooruren te bereiken op het telefoonnummer (0900) Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 7 van 11

8 Registreren U kunt gegevens die te maken hebben met het signaleren en handelen noteren. Echter, houd altijd het doel van de notitie en wie het kan lezen in uw achterhoofd. Alles wat over een kind wordt genoteerd hoort bij het dossier. Ouders hebben het recht om in te zien wat er in het dossier staat genoteerd. Er zijn twee uitzonderingen, die werkaantekeningen worden genoemd. Dit zijn: Signalen die u eerst nog intern wilt bespreken, voordat u met ouders in gesprek gaat. Nadat deze signalen met ouders besproken zijn, moeten deze worden opgenomen in het dossier. Signalen die u niet kunt bespreken vanwege de veiligheid van het kind/gezin/uzelf. Let bij het noteren van werkaantekeningen op het volgende: Gebruik bij voorkeur alleen de voorletter van het kind. Zo nodig kunt u de initialen gebruiken (1 e letter van de voornaam en achternaam). Noteer altijd de datum waarop u iets gezien of gehoord heeft. Als het gaat om hypotheses en veronderstellingen vermeld dan nadrukkelijk dat het gaat om een hypothese of veronderstelling. Maak een vervolgaantekening als een hypothese of veronderstelling op een later moment wordt bevestigd of ontkracht. Als u informatie van iemand krijgt die u verwerkt, zet er dan een bronvermelding bij. Probeer in de aantekeningen woorden als vaak en regelmatig te voorkomen maar geef bijvoorbeeld aan: 3 keer per week of elke ochtend. Bewaar werkaantekeningen zorgvuldig, uit het zicht van ouders en kinderen. De werkaantekeningen worden aan het einde altijd vernietigd. Uw bemiddelingsmedewerker zal u verzoeken dit te doen. Waar kunt u meer informatie krijgen? Websites: Boeken: Baeten, P. en Geurts, E (2002). In de schaduw van het geweld. Kinderen die getuige zijn van geweld tussen hun ouders. Utrecht: NIZW. ISBN Wolzak, A (2012). Kindermishandeling: signaleren en handelen. Basisinformatie voor mensen die werken met kinderen. SWP Sociale kaart Veilig Thuis telefoonnummer website De vertrouwensinspecteur telefoonnummer website Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 8 van 11

9 Bijlage 1 Bespreken van zorgen met ouders Inleiding Kindermishandeling begint vaak met kleine signalen. We spreken dan (nog) niet over een vermoeden van kindermishandeling, maar over zorgen. U maakt zich als gastouder bijvoorbeeld zorgen over een kind dat er onverzorgd uit ziet, of ouders die in het bijzijn van een kind heel negatief over dit kind praten. Het is belangrijk om te beseffen dat elke ouder het beste met zijn/haar kind voor heeft. Het is nooit onwil, maar onmacht. Ouders weten niet hoe ze moeten handelen en reageren vanuit wat ze weten en kunnen. Dit is niet altijd positief voor de ontwikkeling van het kind. Ouders zijn zich hier niet van bewust of weten simpelweg niet beter. De situatie van ouders kan ook van invloed zijn bij zorgen. Denk bijvoorbeeld aan relatieproblemen, stress op het werk of financiële problemen. Toegeven dat je het als ouder even niet meer weet en misschien zelfs hulp nodig hebt, is niet gemakkelijk. Omdat u als gastouder het kind wekelijks ziet en een vertrouwensband hebt opgebouwd met ouders, is het belangrijk dat u de zorgen die u heeft in een vroeg stadium met ouders bespreekt. Zo kunt u samen met ouders kijken wat zij nodig hebben om op een manier te reageren die wél positief is voor de ontwikkeling van het kind. Vaak kunt u ouders vanuit uw kennis en ervaring al veel uitleggen en adviezen geven. Zo kunt u voorkomen dat een situatie uit de hand loopt en er geen sprake meer is van zorgen maar een vermoeden van kindermishandeling. Het kan best lastig zijn om uw zorgen met de ouder(s) te bespreken. Wanneer doet u dit en hoe begint u zo n gesprek? Hieronder worden een aantal aandachtspunten genoemd waar u rekening mee kunt houden. Daarnaast worden een aantal voorbeelden gegeven van zinnen die u kunt gebruiken tijdens het gesprek. Aandachtspunten Bespreek de zorgen zo snel mogelijk. Dit doet u om te voorkomen dat het een ding wordt en ouders voor verassingen komen te staan. Wanneer een kind bijvoorbeeld s morgens binnen komt met een opvallende blauwe plek benoemt u dit direct. Als u later op de dag, bijvoorbeeld tijdens het verschonen, een opvallende plek/wond tegen komt waar de ouder bij het brengen niets over heeft gezegd, benoemt u dit tijdens het ophalen. Hetzelfde geldt voor opvallend gedrag of wanneer een kind iets opvallends gezegd heeft. Bespreek het zo snel mogelijk. Als u afwacht wordt de drempel om het te bespreken alleen maar groter. Wanneer u niet goed weet hoe u het kunt bespreken, kunt u eerst advies vragen aan uw bemiddelingsmedewerker. Bespreek de zorgen zo concreet mogelijk. Blijf bij de feiten en laat uw eigen oordeel en interpretatie weg. Op die manier voorkomt u dat u bedreigend of oordelend overkomt richting de ouder en zo de ouder afschrikt. Wanneer u bij de feiten blijft heeft u de meeste kans dat de ouder open staat voor het gesprek en eerlijk is. U kunt nadat u het heeft benoemd even wachten hoe de ouder hierop reageert. In de meeste gevallen zal de ouder zelf vertellen wat er gebeurd is. Zo niet, dan vraagt u hier belangstellend naar. Bijvoorbeeld Siem heeft in de afgelopen week al meerdere keren een ander kind geslagen tijdens het spelen... Herkent u dit?. Bespreek de zorgen vanuit het kind. Wanneer u de zorgen vanuit het kind bespreekt, waarbij u benoemt waar een kind moeite mee of last van heeft, voorkomt u dat een ouder zich persoonlijk aangevallen voelt. U kunt ook de mogelijke gevolgen van een situatie voor het kind benoemen, nu en op lange termijn. Bijvoorbeeld Ik merk dat Mare niet mee wil doen met een activiteit zoals knutselen, kleien of puzzelen. Ze zegt Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 9 van 11

10 dan Ik weet niet hoe het moet. of Ik kan het niet. en gaat dan spelen. Zo doet Mare geen positieve ervaringen op waarbij ze trots kan zijn op zichzelf en haar zelfvertrouwen kan groeien. Zelfvertrouwen is heel belangrijk voor haar ontwikkeling. Stel open vragen. Door open vragen te stellen, is de kans klein dat uw eigen oordeel of interpretatie hierin door klinkt. Daarnaast legt u de ouder geen woorden in de mond waardoor u een zo eerlijk mogelijk antwoord/reactie krijgt. Stel vragen als: Hoe is dit thuis?, Hoe gaat u hier thuis mee om? en Hoe is het voor u om dit te horen?. Geef de ouder de ruimte voor zijn/haar reactie en/of verhaal. Er mag best een stilte vallen in het gesprek waarmee je de ouder ruimte geeft voor zijn/haar reactie. Op die manier zorg je ervoor dat de ouder zich gehoord en serieus genomen voelt. Zonder de aanwezigheid van kinderen. Kinderen hebben oren op stokjes zoals soms wordt gezegd. Zelfs hele jonge kinderen krijgen meer mee dan u denkt. Ook als kinderen verderop in de ruimte aan het spelen zijn, betekent dit niet dat ze niets opvangen van het gesprek. Het gaat om kinderen over wie de zorgen gaan, maar ook om de andere aanwezige kinderen. Bedenk van tevoren of u het gesprek kunt voeren wanneer er kinderen en/of andere vraagouders aanwezig zijn. Het maakt het gesprek wel gelijk wat meer beladen dus doe dit tijdens het brengen/halen zo lang u denkt dat dit kan. Bedenk daarbij ook of u voldoende aandacht heeft voor de ouder en het gesprek. U kunt er ook voor kiezen om te zeggen dat u graag iets wilt bespreken en u de ouder nog zult bellen. Bel de ouder dan het liefst dezelfde dag en anders zo snel mogelijk. Geef de ouder de ruimte om er op terug te komen als u merkt dat hij/zij van slag is. Het kan voorkomen dat u merkt dat de ouder van slag is. Afhankelijk van de zorg die u bespreekt, kan het best heftig zijn voor een ouder om met die zorg geconfronteerd te worden. Ook al doet u dit op een respectvolle manier. Wees hiervan bewust. Benoem wat u ziet bij de ouder en stel zo nodig voor dat jullie op een ander moment verder kunnen praten. U kunt iets beter wel bespreken wanneer u twijfelt dan ervoor kiezen iets niet te bespreken. Sta naast de ouders, u bent partners in de opvoeding. Voorbeeldzinnen Openingszinnen: Ik zie/zag dat Luca een blauwe plek heeft. Het is me opgevallen dat (noem concrete voorbeelden) Ik maak me zorgen over Thijs, omdat Het lijkt of. Ik merk, ik hoor, ik zie, ik heb het idee dat. Maaike is de laatste tijd wat stiller (variant), en daar maak ik me zorgen over. Vragen naar de reactie van de ouder: Merkt u hier iets van? Hoe gaat het thuis? Heeft u een idee wat de oorzaak hiervan kan zijn? Is er iets gaande in de omgeving van Kim? Zorgen onderbouwen: Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 10 van 11

11 De meeste kinderen van die leeftijd.. (Benoem wat de meeste kinderen van dezelfde leeftijd kunnen of hoe zij zich gedragen en hoe dit verschilt met de vaardigheden en/of het gedrag van het kind over wie de zorgen gaan.) Het is voor Finn vervelend dat.., omdat.. (Bijvoorbeeld: Het is voor Finn vervelend dat hij/zij zo snel boos wordt op andere kindjes omdat hij hierdoor weinig samen speelt met andere kinderen. Samen spelen is juist belangrijk voor de sociale ontwikkeling van Finn.) Ouders vinden het vaak belangrijk dat hun kind op de basisschool goed mee kan komen. Wanneer het gaat om een kind tussen de 2 en 4 jaar, kun je benoemen wat het gevolg kan zijn wanneer het kind naar de basisschool gaat. Gastouderbureau Berend Botje GOB_CO_17.3_versie pagina 11 van 11